Châm cứu tiệp hiệu diễn ca

[tuhaibajai]

1280. Hai trên một dưới ấy rày nhô ra.
Ngay miền Tam lý chẳng xa,
Lại bảo cho biết vậy hòa mấy hay.
Ở bên trái chân ngoài này,
Xem ngấn chỉ cốt (xương) lại rày sờ lên.
Tay án tất phẩm (ấp tay vào đầu gối) cho yên,
Ấy khúc xương dưới cùng liền đấy nay.
Mực điểm giữa khúc xương rày,
Để lấy làm dấu khi nay hòa lường.
Bẻ một tấc (thốn) chẵn phải phương,

1290.Đo cứ dấu ấy một dường xuống ngay.
Chỗ ấy có dòng thịt nay,
Lấy giữa dòng ấy huyệt rày mấy nên.
Châm cho một phân cho yên,
Ngải đốt mười bốn tráng mấy thôi.
Ấy huyệt Dương lăng tuyền rồi.
Lấy huyệt Tuyệt cốt (Huyền chung) kìa ơi thuở rày.
Lấy ngoài mắt cá chân nay,
Đo giữa mắt cá lên ngay cho cần.
Bẻ lấy ba tấc (thốn) hòa phân,

1300. Đo lên đến huyệt mực nhuần mà ghi.
Châm đến một phân một khi,
Ngải ta phải đốt vậy thì bảy trang.
Đoạn rồi ta lại lấy sang,
Bên trong mắt cá chính đường Tam âm /giao/.
Lại bảo cho biết kẻo nhầm,
Độ trong mắt cá cổ kim (xưa nay) đã truyền.
Bẻ lấy ba tấc (thốn) đo lên,
Cứ trong mắt cá vậy liền phải chăng.
Ấy huyệt Tam âm giao này,

1310. Hoặc người có nghén chớ rày phạm chi (61).
Châm đến hai phân một khi,
Một huyệt ta đốt ngải thì bảy trang.
Kìa ai méo miệng một bên,
Cứu Địa thương huyệt phương viên (vuông tròn) đã rồi.
Huyệt ấy ở đâu bằng nay,
Huyệt ở bên mép miệng rày chớ ghi.
Hoặc méo bên tả một khi,
Ta liền cứu hữu vậy thì cho hay.
Hoặc méo bên hữu ngày rày,

1320. Ta cứu bên tả thực rày thần tiên.
Châm đến một phân cho yên,
Ngải thì ta đốt cho liền bảy trang.
Lại cứu giáp lưỡng biên bàng (Giáp xa hai bên),
Ở dưới cằm xuống vừa đang mé hàm.
Cứ đấy cho phải sẽ làm,
Đo xuống cằm dưới phép dùng tám phân.
Lại bảo há miệng mấy nhuần,
Nào nơi trũng ấy giữa phương huyệt rày.
Châm đến một phân bằng nay,

1330. Ngải thì ta đốt thuở rày ba trang.
Kìa ai cấm khẩu bất ngôn,
Nói hòa chẳng được ỷ khôn (cậy khó) những là.
Ta cứu giữa huyệt Giáp xa,
Nào Nhân trung huyệt vậy hòa ở đâu,
Huyệt ấy dưới mũi khi nay,
Bên trên môi lõm giữa rày chính ngôi.
Châm đến một phân cho rồi,
Ngải ta liền đốt bảy mồi chớ ngoa.
Lại cứu Hợp cốc những là,

1340. Cùng Tam lý huyệt vậy hòa ở đâu.
Châm cứu mấy huyệt cho cần,
Tự nhiên bệnh đỡ vân vân những là.

6. Chữa trúng phong bại liệt nửa người, tay chân tê liệt, méo mồm lệch mắt, cấm khẩu không nói.

K13. Bách hội: huyệt ở /giữa đỉnh đầu/ cách chân tóc trước trán 5 thốn, châm 3 phân, cứu 7 đến 49 mồi.

K14. Thượng tinh: huyệt ở thẳng mũi đi lên vào trong chân tóc 1 thốn, châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K2. Kiên ngung: Huyệt ở khe lõm chỗ trũng đầu xương vai, giơ tay lên mà lấy huyệt, cứu 7 mồi đến 14 mồi, khỏi thì thôi. Nếu liệt nửa người thì cứu 49 mồi, không nên cứu nhiều.

K2. Khúc trì: 2 huyệt ở mé xương khuỷu tay, khi co cùi tay lại ở chỗ giữa xương gấp. Bảo bệnh nhân chống nạnh (vào hông) mà lấy huyệt, châm 7 phân cứu 3 mồi.

K2. Hợp cốc: 2 huyệt, có tên là Hổ khẩu, ở chỗ lõm giữa hai khe xương giáp giới ngón tay cái và ngón tay trỏ, châm 3 phân, cứu 7 mồi.

K11. Hoàn khiêu: 2 huyệt ở phía ngoài khớp xương đùi giữa mông, nằm nghiêng co chân trên duỗi chân dưới mà lấy huyệt. Châm 7 phân cứu 50 mồi.

K11. Phong thị: 2 huyệt ở giữa hai gân xương ngoài đùi. Bảo bệnh nhân đứng thẳng duỗi tay xuống, đầu ngón tay giữa đến chỗ nào thì lấy huyệt ở đấy. Châm 8 phân, cứu 7 mồi.

K3. Tam lý (Túc tam lý): 2 huyệt ở dưới đầu gối 3 thốn, ngoài xương ống chân, khoảng giữa hai gân, giơ chân lên mà lấy huyệt. Châm 1 phân, cứu 14 mồi.

K11. /Dương lăng tuyền/ (62) ở dưới đầu gối mé ngoài ống chân (xem mục 9 ở sau).

K11. Tuyệt cốt (Huyền chung): 2 huyệt ở phía ngoài (mắt cá) chân lên 3 thốn, giữa có mạch động. Cứu 7 mồi [giữa xương mắt cá ngoài kéo thẳng lên 3 thốn].

K4. Tâm âm giao: 2 huyệt trên mắt cá trong 3 thốn, giữa chỗ lõm phía trong xương chày. Châm 2 phân, cứu 14 mồi. Kỵ thai.

K13. Địa thương: 2 huyệt ở hai bên mép mồm đi ra 4 phân, chỗ gần dưới có động mạch nhỏ (ở người đau lâu thì chỗ mạch ấy có khi không động). Đau ở bên tả thì cứu ở bên hữu, đau ở bên hữu thì cứu ở bên tả, cứu 7 mồi, châm 1 phân.

K3. Giáp xa: 2 huyệt ở hai bên dưới tai, chỗ lõm đầu góc hàm, bảo bệnh nhân nằm nghiêng mở mồm mà lấy huyệt, châm 4 phân, cứu 14 mồi.

K13. Nhân trung: Huyệt ở dưới mũi /chỗ 1/3 của rãnh mũi/, châm 4 phân, lưu 5 hô, cứu 3 đến 7 mồi, dùng ngải viên bằng hòn phân chim sẻ.

K13. Á môn: Huyệt ở đằng sau gáy, giữa chỗ lõm đi vào chân tóc 5 phân, châm 3 phân, cấm cứu. Nếu cứu thì sợ bị câm huyệt này chuyên trị lưỡi duỗi đờ không nói.

* Chú thích mục 6:

(60) Ngón tay giữa (chép lầm là ngón tay trỏ): đính chính.

(61) Nguyên bản chú thích: Cấm châm cứu đối với phụ nữ có thai.

(62) Nguyên bản sót.

[tuhaibajai]

Mục 7

Kìa ai phải chứng quỷ tà,
Bị mười lăm giống quỷ ma luân hồi.
Có đẻ mà chẳng có nuôi,
Lại thêm mộng tưởng kìa ơi ngày rày.
Thoạt nấp /mắt/ thấy chiêm bao nay,
Hình như rắn đỉa thuở rày vào ra.
Ta cứu Cao hoang trừ tà,

1350. Cùng Gián sử huyệt vậy hòa ở đâu?
Tìm la (ra) ở tay chớ lâu,
Xem nơi gân chỉ mấy hầu lấy nên.
Cứ ngấn chỉ ngoài cho yên,
Đo vào ba tấc (thốn) mực biên dấu rày.
Huyệt có hai gân gian (khoảng) nay,
Châm đến dưới rày cho đến 3 phân.
Ngải thì đốt lấy bảy lần,
Hai bên cũng vậy cho cân thuở này.
Lại cứu mặt đầu gối nay,

1360. Ấy Quỷ nhãn huyệt khi nay cho tường.
Lại cứu Quỷ khốc một đường,
Lại bảo huyệt ấy tư lường phép nay.
Huyệt ở ngón tay cái này,
Ta liền lấy giữa giáp rày tán phao.
Lại bảo cho biết trước cao,
Ngón tay cũng vậy lẽ nào còn nghi.
Châm đến một phân một khi,
Cứu đốt vậy thì mỗi huyệt ba trang.

7. Chữa phụ nữ kinh nguyệt không đều, ngủ thấy chiêm bao mê mộng, đẻ con khó nuôi đều thông trị:

K7. Cao hoang: Hai huyệt ở chỗ dưới đốt xương sống thứ tư, trên đốt sống thứ 5, ngang ra hai bên cách 3 thốn, cứu 100 mồi.

K9. Gián sử: Hai huyệt ở sau lòng bàn tay, cách chỗ chỉ ngang cổ tay 3 thốn, vào chỗ lõm khoảng giữa 2 gân. Châm 3 phân, cứu 7 mồi.

(e) Quỷ nhãn: 4 huyệt, mỗi chân 2 huyệt ở dưới xương bánh chè đầu gối (lấy mực làm dấu chỗ giữa mõm, đó chưa phải huyệt), rồi lấy 2,5 tấc đồng thân gấp bằng, áp đặt vào chỗ đã đánh dấu mực trước, cách ra một thốn là huyệt ở đấy (giữa chỗ lõm). Cứ 21 mồi.

(h) Quỷ khốc: 4 huyệt ở 2 ngón tay cái và 2 ngón chân cái, chỗ móng giáp thịt. Châm 1 phân, cứu 3 mồi.

K14. + Khí hải: (xem mục 4 ở trên).

K14 + Trung cực: (xem mục 4 ở trên) với phụ nữ không tiện dùng.

K4 + Tam âm giao: (xem mục 6 ở trên).

K4 + Túc tam lý: (xem mục 6 ở trên) châm 1 phân, cứu 35 mồi.

(g) + Tử cung: 2 huyệt 2 bên ngang huyệt Trung cực cách ra 2 thốn [3 thốn], châm 3 phân, cứu 14 hoặc 21 mồi.

* Thuốc xông: Ba kích, Quỷ kiến sầu (Tật lê), Thương truật, Quan quế, Hồi hương, Tạo giác (Bồ kết), Viễn chí, Đỗ trọng, Cát cánh, Hương thất, Ngưu tất, Hùng hoàng, Thần sa, A ngùy, Hổ cốt. Các vị tán nhỏ, cuộn giấy lại mà đốt 100 ngày. Nếu tiện châm cứu được dùng huyệt thì không cần thuốc xông.

[tuhaibajai]

Mục 8

1370. Kìa ai phải phù thũng sưng lên,
Cứu huyệt Khí hải cho chuyên ngày rày.
Lại cứu Khúc trì bằng nay,
Cùng Hợp cốc huyệt ngày rày cho yên.
Ta lại lấy huyệt Trung quản,
Cùng Hạ quản huyệt thiên ban càng mầu.
Nào huyệt Chương môn ở đâu?
Cứ Hạ quản huyệt tu cầu suy ra.
Đo ra một bên một khi,
Một bên sáu tấc (thốn) vậy thì phải hay.
Hai bên mười hai tấc nay,

1380. Khiến nó nằm ghé lấy rày mấy thông.
Chân dưới duỗi thẳng làm song,
Chân trên co lại áp bên ngang sườn.
Trôn (khuỷu) ấy huyệt Chương môn(63),
Chính trị trướng mãn (đầy) cực khôn càng mầu.
Cứu huyệt Thủy phân chớ lâu,
Cứ từ giữa rốn ấy cầu hòa suy.
Đo lên một tấc (thốn) chớ nghi,
Ấy Thủy phân huyệt vậy thì chớ châm.
Ta lại lấy huyệt Tam âm [giao],

1390. Bên trong mắt cá chớ lầm cho minh.
Ta lại lấy huyệt Nội đình,
Ở ngón chân thứ thực hình phải thay.
Giáp đối ngón giữa bằng nay,
Ta liền lấy giữa ngày rày đốt sau.
Ấy bản tiết hậu càng mầu,
Châm xuống cho đến đủ hầu một phân.
Đốt ngải hai bảy mới nhuần,
Mười bốn hai bảy mặc lòng cho thông.
Ta lại lấy huyệt Thái xung,

1400. Ở túc đại chỉ (ngón chân cái) làm song thuở này,
Cứ bản tiết hậu (sau khớp xương) vào ngay.
Đo một tấc (thốn) rưỡi hoặc rày đo hai,
Ngó cái ngón nhị giáp lai.
Ta bấm lấy giữa chớ sai chi là,
Có thấy mạch đập đưa qua.
Huyệt giữa mạch thở vậy hòa phải thay.
Châm lấy một phân bằng nay,
Ngải đốt mười bốn tráng rày làm song.
Ta lại cứu huyệt Nhân trung,

1410. Cùng Tam lý huyệt cho thông những là.

8. Chữa nam nữ mặt mắt chân tay, thân thể bụng lưng phù thũng, trướng đầy sinh nước:

K14. Khí hải: (xem mục 4 ở trên).

K2. Khúc trì: (xem mục 6 ở trên).

K2. Hợp cốc: (xem mục 6 ở trên).

K13. Nhân trung: (xem mục 6 ở trên).

K4. Tam âm giao: (xem mục 6 ở trên).

K3. Túc tam lý: (xem mục 6 ở trên).

K14. Trung quản: Huyệt ở trên rốn 4 thốn, châm lưu 5 hấp, cứu 100 mồi.

K14. Hạ quản: Huyệt ở trên rốn 2 thốn, châm 8 phân, cứu 14 đến 100 mồi thôi.

K12. Thái xung: Hai huyệt ở sau đốt ngón chân cái 2 thốn hoặc 1,5 thốn, chỗ lõm [giữa ngón chân cái và ngón chân thứ 2]. Châm 6 phân, cứu 3 mồi.

K12. Chương môn: 2 huyệt, ở ngang huyệt Hạ quản đi ra hai bên, cách 6 thốn. Bảo bệnh nhân nằm nghiêng co chân trên duỗi chân dưới dưới mà lấy huyệt. Châm 8 phân, cứu 100 mồi.

K3. Nội đình: 2 huyệt, ở chỗ lõm phía ngoài giữa kẽ xương ngón chân thứ 2 và ngón giữa, châm 3 phân, cứu 3 mồi [huyệt ở sau đốt thứ nhất ngón chân thứ hai lui vào 5 phân].

[tuhaibajai]

Mục 9

Kìa ai phải chứng tý ma (tê dại),
Chân tay tê hết vậy hòa bất tri (mất cảm giác).
Ta cứ Kiên ngung, Khúc trì,
Cùng Đại lăng huyệt vậy thì chớ lâu.
Nào huyệt Trung trữ ở đâu?
Lại bảo chước mầu thủ chỉ vô danh (ngón tay thứ tư).
Ở nơi bản tiết (đốt xương) phân minh,
Lại đối ngón út thực hình ngoại biên (mé ngoài).
Lấy chính giữa khớp mấy nên,

1420. Chấm cho xuống đến cho liền một phân.
Tính ngải đốt lấy cho cân,
Mỗi huyệt ta đốt ân cần ba tao.
Lại cứu lấy huyệt Tam âm giao,
Cùng Quỷ nhãn huyệt khí điều mấy đang.
Ta lại cứu huyệt Hoàn khiêu,
Cùng Tam lý huyệt hiệu mau những là,
Điều khẩu huyệt ở đâu xa.
Đo Tam lý xuống vậy hòa cho ngay,
Đo năm tấc (thốn) chẵn bằng nay.

1430. Ấy Điều khẩu huyệt thực rày chớ nghi,
Châm đến ba phân một khi.
Bất khả cấm cứu lẽ thì cho hay,
Trong kinh (sách) lại nói rằng bay.
Bảo cho ngải cứu lấy rày ba trang,
Lại cứu Phong thị cho tường.
Rồi ta lại lường lấy huyệt Lao cung.
Các ngón nắm lại đừng song,
Khuât (co) vào cho đến chưởng trung hãm rày.
Ở giữa trong gan bàn tay (chỗ lõm),

1440. Nay châm xuống rày cho đến một phân.
Ngải đốt mỗi huyệt ba lần,
Đoạn ta lại nhuần cứu huyệt Ngoại quan.
Huyệt ấy ở đâu hòa bàn,
Cứ đo như huyệt Nội quan chớ chầy.
Huyệt có lưỡng cân (giữa hai gân) bằng nay,
Nội ngoại huyệt rày xích thốn như nhau.

9. Bệnh đau phong thấp, tay chân tê dại không rõ hàn nhiệt
Bổ sung thêm huyệt pháp:

K2. Kiên ngung: (xem mục 6 ở trên).

K2. Khúc trì: (xem mục 6 ở trên).

(e). Quỷ nhãn: (xem mục 7 ở trên).

K11. Hoàn khiêu: (xem mục 6 ở trên).

K3. Túc tam lý: (xem mục 6 ở trên).

K11. Phong thị: (xem mục 6 ở trên).

K4 + Tam âm giao: (xem mục 6 ở trên).

K12 + Thái xung: (xem mục 8 ở trên).

K7 + Thận du: (xem mục 5 ở trên).

K9. Đại lăng: (xem mục 3 ở trên).

K10. Trung chử: 2 huyệt, ở sau đốt xương /thứ nhất/ của ngón tay thứ tư, chỗ lõm phía ngoài gần ngón út. Châm 2 phân, cứu 3 mồi.

K3. Điều khẩu: 2 huyệt, ở thẳng dưới huyệt Túc tam lý 5 thốn, châm 3 phân, không nên cứu, có bản cho cứu 3 mồi.

K3. Lao cung: 2 huyệt ở trong lòng bàn tay, co các ngón tay lại xem đầu ngón giữa đến chỗ nào thì lấy huyệt ở chỗ ấy [giữa khe đầu ngón giữa và ngón thứ tư chấm vào đường chỉ ngang lòng bàn tay], châm 1 phân, cứu 3 mồi.

K10. Ngoại quan: 2 huyệt ở sau bàn tay, cách chỉ ngang cổ tay 2 thốn [ngang huyệt Nội quan ở phía trong tay], châm 5 phân, cứu 3 mồi.

K11 + Dương lăng tuyền: 2 huyệt, ở chỗ lõm phía ngoài ống chân, cách dưới đầu gối 1 thốn, ngồi nhổm để lấy huyệt, châm 1 phân, cứu 7 mồi.

K7 + Côn lôn: 2 huyệt ở chỗ lõm trên xương gót sau mắt cá ngoài, châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K3 + Thái khê: 2 huyệt, ở chỗ lõm trên xương gót sau 2 mắt cá trong, nơi có động mạch. Châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K12 + Đại đôn: 2 huyệt, ở chỗ ngón chân cái giữa nơi mọc lông chân (tam mao) cách móng ngón chân khoảng bằng lá hẹ. Châm 3 phân, lưu 6 hô, cứu 3 mồi.

[tuhaibajai]

Mục 10

Kìa ai kinh nguyệt bất (chẳng) điều,
Ấy người phụ nữ cho minh ngày rày.
Có người thấy máu trước nay,

1450. Rồi mấy đau bụng đau rày như xuyên.
Có người đau trước tự nhiên,
Đoạn thoát (rồi) vậy liền mấy thấy máu ra.
Lại thêm tiểu tiện xót xa,
Hình như đái dắt vậy hòa bất thông.
Dịch hạ (dưới nách) nó lạnh như đồng,
Cùng là trước rốn lạnh đông (đau) chẳng chầy.
Ta cứu Thiên (xu) khu bằng nay,
Cùng Khí hải huyệt thuở rày cho yên.
Ta cứu lấy huyệt Quan nguyên,

1460. Cùng Trung cực huyệt phép tiên lạ dường.
Ta cứu Tử cung cho tường.
Đoạn ta lại lường lấy huyệt Thận du.
Huyệt ấy ngang rốn mà đo,
Cứ như đằng trước mà so lấy rày.
Lại cứu Tam lý bằng nay,
Cùng Tam âm huyệt thuở rày cho thông.

10. Thông trị kinh nguyệt không đều, trước khi thấy kinh mình rũ mỏi hay tiểu tiện không thông, sau khi thấy kinh bụng rốn đau nhói.

Các huyệt: Thiên xu, Quan nguyên, Trung cực, Khí hải (xem mục 4 ở trên).

Các huyệt: Túc tam lý, Tam âm giao (xem mục 6 ở trên).

Huyệt Thận du (xem mục 5 ở trên).

(g) Tử cung: 2 huyệt ngoài kinh, ở hai bên huyệt Trung cực cách ra hai thốn.

[tuhaibajai]

Mục 11

Đoạn rồi phụ nữ làm xong,
Hao tổn trong long, hình thể xanh xao.
Nhân chưng máu nó ra nhiều,

1470. Cùng là máu đỏ hỗn hào tanh hôi.
Ấy chứng đới hạ kia ơi,
Ta cứu Bách hội cho rày bình an.
Cứu huyệt Thận du mấy hay,
Cùng Quan nguyên huyệt phép rày cho thông.
Lại cứu Khí hải làm xong,
Với huyệt Trung cực thực cùng phải hay.
Thêm huyệt Tam âm giao nay,
Cùng /Túc/ Tam lý huyệt lấy rày cho minh.

11. Phụ nữ hư tổn gầy hao, khí hư bạch đới

K13. Bách hội: Huyệt ở /giữa đỉnh đầu/ thẳng mũi đi lên, cách chân tóc 5 thốn, cứu 7 đến 14 mồi.

Các huyệt khác đều đã nói ở trên.

[tuhaibajai]

Mục 12

Kìa ai sản hậu làm xong,

1480. Ác lộ bất chỉ (máu hôi không dứt) trong lòng đau thay.
Đẻ được một tháng bằng nay,
Hoặc hai ba tháng máu rày thường ra.
Cứu huyệt Thủy phân chớ qua,
Cùng Quan nguyên huyệt vậy hòa cho hay.
Cứu Cao hoang huyệt bằng nay,
Tam âm giao huyệt ấy rày làm song (hai bên).

12. Chữa phụ nữ sau khi đẻ máu hôi ra không dứt

K14. Thủy phân: Huyệt ở trên rốn 1 thốn, cấm châm, cứu 100 mồi.

Các huyệt Cao hoang, Quan nguyên, Tam âm giao, đều đã nói ở các mục trên.

[tuhaibajai]

Mục 13

Kìa ai phải chứng chạy rông,
Ấy điên cuồng tật cho thông ngày rày.
Mắt đỏ mình nóng bằng nay,

1490. Khiến những đánh chém tìm rày người ta.
Có người đăng cao nhi ca (trèo cao mà hát),
Có người vậy hòa bỏ áo vất đi.
Cuồng ngôn loạn ngữ (nói nhảm) đôi khi,
Bệnh ấy vậy thì cứu những huyệt đâu?
Ta lấy Bách hội trên đầu,
Cùng Thần đình huyệt ở đâu hòa nhuần.
Cứ theo chân tóc cho cần,
Bẻ lấy nửa tấc (5 phân) vừa phần đo lên.
Đo ngay ngôi đầu chớ thiên,

1500. Mực ta điểm dấu cho liền một khi.
Huyệt ấy cấm châm cho hay,
Hoặc là châm nữa thì rày phải đau.
Ngải đốt bảy mồi cho tường,
Hoặc là mười bốn phải lường mấy thông.
Lại lấy Đại chùy kia cùng,
Huyệt giữa u cổ thực rằng chính ngôi.
Lại cứu Thân trụ kia ơi,
Điểm từ u cổ mà lôi xuống rày.
Điểm ba đốt xuống bằng nay,

1510. Huyệt chính giữa khớp khi nay hóa lường.
Ngải thì đốt lấy bảy trang,
Hoặc là mười bốn cho tường chớ nghi.
Lấy huyệt Cùng cốt một khi,
Huyệt ấy vậy thì ở xương cùng trôn.
Ấn lấy giữa khớp chính môn,
Huyệt chính giữa khớp càng khôn lẽ mầu.
Ngải đốt mười bốn chớ lâu,
Đoạn ta quay lại bên hầu nó kia.
Lấy huyệt Cự khuyết khi nay,

1520. Cứ đo giữa rốn lên ngay những là.
Bẻ sáu tấc (thốn) rưỡi chớ ngoa,
Mực điểm làm dấu vậy hòa cứu đi.
Châm xuống sáu phân một khi,
Ngải đốt tức thì mười bốn cho thông.
Lại cứu lấy huyệt Nhân trung,
Cùng Thừa tương huyệt làm xong chớ chầy.
Huyệt ở dưới cằm bằng nay,
Ở trên hàm khuất (cong) khi nay những là.
Châm đến một phân chớ ngoa,

1530. Đốt làm bảy tráng vậy hòa cho thông.
Tìm ra tay ấy làm xong,
Lấy giữa ngấn chỉ giáp cùng Đại lăng.
Lại bảo cho biết ấy rằng,
Ngay kẽ xương út thường hằng đem lên.
Ẩy Thần môn huyệt là tên,
Châm xuống đến huyệt cho liền một phân.
Ngải đốt mười bốn mấy nhuần,
Hai tay cũng vậy cho cân đến rày.

13. Chữa điên cuồng hoảng hốt, mất trí khôn.
Đều dùng:

K13. Nhân trung, Bách hội (xem ở trên).

K13. Thần đình: Huyệt ở thẳng chân tóc trước trán đi vào 5 phân, cứu 3 mồi, cấm châm.

(P) Cùng cốt: 1 huyệt trên huyệt Trường cường, chỗ tận đầu chốt đuôi xương tủy (xương cùng) cứu 14 mồi.

K14. Cự khuyết: Huyệt ở thẳng trên rốn 6 thốn, châm 6 phân, cứu 7 đến 49 mồi.

K13. Đại chùy: Ở chỗ lõm trên đốt xương sống thứ nhất, châm 5 phân lưu 7 hô cứu mỗi tuổi một mồi.

K5. Thần môn: 2 huyệt ở chỗ lõm đầu chót xương ngoài sau bàn tay [gần chỉ ngang cổ tay phía ngón út, bàn tay ngửa].

K13. Thân trụ: Huyệt ở dưới đốt xương sống thứ ba, cúi mà lấy huyệt. Châm 1 phân, cứu 7 mồi.

K14. Thừa tương: Ở chính giữa rãnh môi dưới.

K3. Xung dương: Ở chỗ cao trên mu bàn chân, nơi có động mạch.

[tuhaibajai]

Mục 14

Kìa ai phải chứng động kinh,

1540. Cứu huyệt Thần đình cùng Bách hội nay.
Đại chùy một huyệt thở rày,
Cùng cốt một huyệt khi nay mà lường.
Lại cứu Cự khuyết một khi,
Cùng Đản trung huyệt mà suy cho cần.
Lại cứu Khí hải mấy nhuần,
Cùng Hợp cốc huyệt lại nhuần cho thông.
Lại cứu lấy huyệt Thái xung,
Cùng Hành gian huyệt làm xong thuở rày.
Lại cứu Tam lý huyệt nay,


1550. Lại bảo ngày rày cho biết hòa suy.
Có người phải bệnh một khi,
Phút chốc liền ngã vậy thì chẳng hay.
Ấy chứng Âm kiểu bằng nay,
Ta cứu Chiếu hải huyệt rày làm song.
Huyệt dưới mắt cá bên trong,
Lấy huyệt Thân mạch cho xong đấy rày.
Có người phát những ban ngày,
Thân mạch, Chiếu hải huyệt rày cứu đi.

14. Chữa trẻ em kinh phong, tay chân rung giật, chảy rãi nguy cấp.

Các huyệt Thần đình, Khí hải, Đản trung, Khí xung, Thần môn, Nhân trung (xem ở các mục trên).

K2. Hợp cốc: (xem mục 6 ở trên) châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K3. Túc tam lý: (xem mục 6 ở trên) châm 1 phân, cứu 3 mồi.

K12. Hành gian: (xem mục 8 ở trên) châm 6 phân, lưu 10 hô, cứu 3 mồi.

K13. Thân trụ: (xem mục 1 ở trên) châm 5 phân, cứu 49 mồi.

K7.Thân mạch: (xem mục 1 ở trên) dùng cho trường hợp bệnh phát ban ngày do mạch Âm kiểu sinh ra, châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K8. Chiếu hải: 2 huyệt ở dưới mắt cá chân trong 1 thốn. Dùng cho trường hợp bệnh do mạch Dương kiểu sinh ra phát về ban đêm, châm 3 phân, cứu 3 hoặc 7 mồi.

K13 + Thần đạo: Huyệt ở khoảng dưới đốt xương sống thứ 5, cúi mà lấy huyệt, cứu 14 mồi. Trẻ em kinh phong thì cứu 7 mồi.

(a) + Tứ hoa ở đầu: Ở trước, sau và hai bên trái phải huyệt Bách hội cách ra 1 thốn. Kể cả Bách hội thì gọi là Ngũ hoa, cứu 49 mồi.

K14 + Cưu vỹ: (Huyệt đã nói ở trên) châm 3 phân lưu 3 hô, như người béo thì nên châm thêm. Dễ gây nguy hiểm.

K13 + Tích trung: Huyệt này cũng gọi là Thần thủ, ở khoảng dưới đốt xương sống thứ 11, cúi mà lấy huyệt. Châm 5 phân, cấm cứu, cứu thì còng lưng.

K7 + Tâm du: (Xem mục 5 ở trên) cấm châm, cứu 3 mồi.

K8 + Dũng tuyền: 2 huyệt ở chỗ lõm dưới lòng bàn chân 1/3 về phía trước, co chân cong ngón chân lại mà lấy huyệt giữa vùng trũng, châm 1 phân, cứu 1 mồi.

K9 + Lao cung: (Xem mục 9 ở trên) cứu 3 mồi.

K6 + Hậu khê: 2 huyệt ở chỗ lõm đằng sau đốt xương thứ nhất cạnh ngoài ngón tay út, châm 1 phân, cứu 1 mồi.

K3 + Nội quan: 2 huyệt ở chỗ giữa sau bàn tay, cách cổ tay 2 thốn. Châm 3 phân, cứu 1 mồi.

(e) + Quỷ nhãn: (Xem mục 7 ở trên) cứu 3 mồi.

(i) + Quân dần: 2 huyệt ở đầu ngón tay út, buộc hai ngón lại với nhau mà cứu hai đầu, cứu 7 đến 14 mồi.

* Phương thuốc: Lấy xác rắn đốt ra tro, tán nhỏ, mỗi tháng uống hai lần, mỗi lần một đồng cân, uống với rượu vào ngày mồng một và ngày rằm âm lịch, uống cho đến khi không lên cơn nữa.

[tuhaibajai]

Mục 15

Này chứng thiên trụy (sa đỳ) kể ra,
Gọi danh sưng dái vậy hòa bằng nay.
Tức ngược lên rốn khốn thay,
Nằm ngồi chẳng được đêm ngày buôn muôn.
Ta tìm lấy huyệt Đại đôn,
Đầu ngón chân cái vậy khôn những là.
Bên góc móng chân chẳng xa,

1570. Bảo cho biết vậy ấy hòa mấy hay.
Góc ấy huyệt Đại đôn này,
Góc ấy Ẩn bạch huyệt rày cho thông.
Hai huyệt hai bên làm song,
Khử trảo giáp giác (mé góc móng) đều cùng cho yên.
Ta phỏng từ góc ấy nay,
Cách một lá hẹ vậy rày chính ngôi.
Châm xuống đến một phân rồi,
Ngải ta liền cháy 3 mồi bằng nay.
Lại cứu Đới mạch khi nay,

1580. Cứ xương sườn cụt đo rày hòa suy.
Đo đến xuống huyệt một khi,
Tám phân một thốn vậy thì phải thay.
Châm xuống một phân bằng nay,
Đốt trăm tráng ngải thuở rày kia ơi.
Ta lại cứu huyệt Quy lai,
Đo Thiên xu xuống chẳng sai chi là.
Đo lấy bảy (64) tấc chớ ngoa,
Ngải ta liền đốt vậy hòa năm viên.
Cứu bấy nhiêu huyệt cho yên,

1590. Nào huyệt Mỗ tự vậy liền ở đâu?
Lấy một cái dây chớ lâu,
Khiến miệng ngậm lấy chước mầu hào suy.
Hai mép đo bằng một khi,
Cắt ra ghép lại mép tày như in,
Bẻ ba ngấn ấy cho nên,
Bắt làm ba góc vậy liền phải thay.
Hình như “Mỗ tự” bằng nay,
Dàng như lưỡi cày ba góc song song.
Một góc đặt giữa tề trung (giữa rốn),

1600.Hai góc ở dưới đều cùng hòa thay.
Hai góc hai huyệt bằng nay,
Mực điểm làm dấu ngày rày hai bên.
Mực điểm làm dấu cho yên,
Bảo rồi biết ấy tự nhiên mấy mầu.
Lấy móng tay ta chớ lâu,
Bấm vào huyệt ấy cho đau đấy rày.
Đương khi bấm nó bằng nay,
Hút lấy hơi rày ba bận vào trong.
Châm lấy ba phân mấy thông,

1610. Ngải đốt hai bảy làm song những là.
Có người bên tả năng ra,
Thì cứu bên hữu vậy hòa bằng nay.
Có người bên hữu sa nay,
Thì cứu bên tả thuở rày cho yên.
Có người sa cả hai bên,
Thì cứu tả hữu tự nhiên càng mầu.
Cứu mấy nhiêu huyệt trước sau,
Lường mà châm cứu tu cầu hòa suy.

15. Chữa chứng bôn đồn đồi sán gọi là thiên trụy
(Hòn dái lệch sa)

K12. Đại đôn: 2 huyệt ở giữa đám lông, cạnh đầu ngón chân cái, cách móng bằng một lá hẹ. Châm 3 phân, lưu 6 hô, cứu 3 mồi.

K4. Ẩn bạch: 2 huyệt ở cạnh mé trong đầu ngón chân cái, cách móng bằng lá hẹ, châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K11. Đới mạch: 2 huyệt ở dưới rốn cuối sườn cụt 1 thốn 8 phân, châm 1 phân, cứu 3 mồi.

K3. Quy lai: 2 huyệt ở dưới huyệt Thiên khu 7 thốn (ở dưới rốn 4 thốn, ngang ra 2 thốn), châm 8 phân, cứu 5 mồi.

(K) Mỗ tự: (Xem tóm tắt phần 1) cứu 14 mồi hoặc 40 mồi.

* Chú thích: Huyệt Quy lai ở dưới huyệt Thiên khu 4 thốn, hay ngang huyệt Trung cực ở dưới rốn 4 thốn: Đính chính.

[tuhaibajai]

Mục 16

Này chứng háo hống kể ra,

1620. Tục là hen tật vậy hòa cho hay,
Trước cứu Thiên đột bằng nay.
Cứ Tuyền cơ huyệt ngày rày ở đâu?
Lại bảo cho biết chước mầu,
Đo Thiên đột xuống chớ lâu chi là.
Đo xuống một tấc chớ ngoa,
Mực điểm làm dấu để hòa nhớ ghi.
Châm đến một phân một khi,
Ngải ta liền đốt tức thì bảy trang.
Cứ Tuyền cơ huyệt đo ngang,

1630. Một bên hai tấc lưỡng bàng cho công.
Hai bên bốn tấc làm song,
Ấy Du phủ huyệt cho thông đấy rày.
Châm đến một phân bằng nay,
Ngải đốt phép rày mười bốn cho thông.
Lại cứu lấy huyệt Đản trung,
Cùng Trực cốt huyệt song song những là.
Ngải đốt như tiền (trước) chớ ngoa,
Đoạn lui vậy hòa cứu huyệt Phế du.
Cứu bấy nhiêu huyệt toàn no (đủ),

1640. Tự nhiên bệnh đỡ chớ lo chẳng hèo.
Lại luận làm thuốc một liều,
Cho nó uống vào khu trục đờm ra.

16. Hen suyễn, thở gấp, ngực bụng đầy hơi, gan trướng không nằm được, đờm rãi khí rược lên nghẹn tắc.

K14. Thiên đột: Huyệt ở giữa chỗ trũng dưới cổ họng 1 thốn Châm 5 phân, lưu 3 hô, cứu 7 mồi.

K14. Tuyền cơ: Huyệt ở giữa chỗ lõm dưới huyệt Thiên đột 1 thốn, ngẩng đầu lên mà lấy huyệt. Châm 3 phân, cứu 5 mồi.

K8. Du phủ: 2 huyệt ở dưới xương đòn gánh, chỗ lõm, cách huyệt Tuyền cơ ngang ra 2 thốn. Ngẩng đầu lên mà lấy huyệt. Châm 3 phân, cứu 5 mồi.

K14. Đản trung: (Xem mục 3 ở trên) cứu 14 mồi, cấm châm.

K3. Túc tam lý: (Xem mục 5 ở trên) châm 1 phân, cứu 14 mồi.

K1 + Thái uyên: 2 huyệt ở chỗ lõm (bên cạnh xương quay) sau bàn tay phía thẳng chót ngón tay cái vào. Châm 2 phân, cứu 3 mồi.

* Các huyệt Trực cốt, Phế du: xem mục 5 ở trên.

Phương thuốc: Thăng ma (dùng nước sắc Ma hoàng rửa rồi nướng), Thương truật, Long não tán nhỏ, Nhân ngôn (65) tẩm giấm nướng, nấu nhiều lần, tán nhỏ, viên với hồ, mỗi lần uống 10 viên, với nước gừng hay nước chanh, vào những ngày gần lên cơn hen.

Thuốc viên cho nôn ra đờm: Nhân ngôn, Tử tô tán nhỏ, lấy một con cá diếc bỏ ruột, cho thuốc vào trong bụng cá, rồi lấy một đoạn ống tre non, cho cá vào trong, lấy đất bùn bịt kín miệng lại, đốt ống tre cho lâu, đến khi cá ở trong chưng lên sắc vàng thì lấy ra, tán nhỏ, viên với hồ bằng hột đậu xanh, tùy theo tuổi thêm bớt liều mà dùng, người lớn dùng 4 - 5 viên, trẻ con 2 - 3 viên (66), không thể uống quá liều, dùng lá táo giã ra, vắt lấy nước cốt mà uống với thuốc.

* Chú thích mục 16:

(65) Thạch tín, Phê sương (Aseniơ) thuốc độc (bảng A) làm chết người, rất nguy hiểm!

(66) Liều dùng uống cho người lớn (phối hợp với các vị khác) nhiều nhất mỗi lần 0,002g, mỗi ngày 0,004g. Nhưng dù liều ít, uống lâu ngày, nhiều lần, chất độc tích lũy lại cũng rất nguy hại về sau. Không nên dùng.

[tuhaibajai]

Mục 17

Này chứng cước khí kể ra,
Hoặc là nóng lạnh vậy hòa cho hay.
Có người đầu gối đau nay,
Cùng dưới mắt cá đau rày làm song.
Có người lưỡng cước thũng hồng (hai chân sưng đỏ),
Sưng đỏ hàn hất đau dòng (nhức) thuở này.
Có người năm ngón chân nay,

1650. Đau đau nhức nhức khốn thay những là.
Hình như búa chọc lò qua,
Nóng rát vậy hòa dưới gót bàn chân.
Ấy là cước khí mà nhuần,
Xem cho biết ấy hòa phân huyệt rày.
Lấy huyệt Độc tị bằng nay,
Huyệt ở đầu gối thực rày cho yên.
Bốn huyệt Quỷ nhãn hai bên,
Độc tị ở giữa ngồi bày liền nhau.
Lại lấy Tất quan trước sau,

1660. Đo Độc tị xuống tu cầu hòa suy.
Đo xuống hai tấc (thốn) một khi,
Huyệt ấy vậy thì ở giữa khớp xương.
Ngải đốt mười bốn cho tường,
Đoạn ta lại lường lấy huyệt Ủy trung.
Bảo nó đứng dậy cho xong,
Xem dây ngấn trạng cho thông thuở này.
Lấy giữa ngấn dây bằng nay,
Lường xem dấu đấy lấy rày làm ghi.
Lại bảo trước ấy mà suy,

1670. Tay ta liền án như y kinh (sách) truyền.
Huyệt ấy có mạch động lên,
Lấy huyệt giữa mạch mấy nên những là.
Châm cho đến máu chảy ra,
Thủ kỳ kinh huyệt vậy hòa mấy hay.
Huyệt bất khả cứu (cấm cứu) bằng nay,
Trong kinh (sách) cho cứu ngải rày ba viên.
Lại lấy huyệt Dương lăng tuyền,
Đoạn ta vậy liền lại lấy Thái xung.
Lại lấy Thân mạch làm song,

1680. Cùng Chiếu hải huyệt cho thông những là.
Côn lôn huyệt ấy bao xa?
Ở ngoài mắt cá vậy hòa chân nay.
Huyệt bên sau mắt cá rày,
Bên trên xương gót nơi rày hãm trung (chỗ lõm).
Châm đến một phân chớ lâu,
Ngải đốt mười bốn mấy hầu đủ trang (mồi).
Ta lại lấy huyệt Công tôn,
Ở ngón chân cái chẳng khôn (khó) những là.
Cứ bản tiết hậu (sau khớp xương) chẳng ngoa,

1690. Hiệu là nội trắc (mé trong) vậy hòa phải thay.
Đo lên mé đốt vào ngay,
Lường lấy một tấc (thốn) lượng này làm ghi.
Cứ ngay cạnh xương một khi,
Chớ cao cao quá cũng đừng xuống xa.
Cùng có mạch máu đi qua,
Đo giữa mạch động vậy hòa phải thay.
Châm đến bốn phân bằng nay,
Ngải đốt thuở rày một bày cho yên.
Ta lại lấy huyệt Dũng tuyền,

1700. Giữa gan chân ấy vậy liền phải thay.
Bảo nó gấp ngón chân nay,
Giữa ngần trũng ấy huyệt này chính trung.
Châm đến năm phân cho thông,
Ngải ta mỗi huyệt thì cùng năm trang.

17. Chân gối đau nhức hoặc nóng hoặc lạnh, hai mắt cá sưng đỏ, mười ngón chân đau không thể bước được.

K13. Độc tị: 2 huyệt ở dưới xương bánh chè đầu gối giáp giữa gân to. Nếu Độc tị bị cứng thì chớ dùng, phải rửa chườm cho mềm dần thì chóng khỏi.

(e). Quỷ nhãn: (Xem mục 7 ở trên).

K12. Tất quan: 2 huyệt ở dưới Độc tị 2 thốn, châm 4 phân, cứu 5 mồi.

K7. Ủy trung: 2 huyệt ở giữa khoeo chân, chỗ lằn chỉ có động mạch, lấy tay ấn ba lần, châm cho ra máu để lấy huyết ở kinh mạch ấy ra thì khỏi ngay, cứu 3 mồi.

K12. Thái xung:  (Xem mục 8 ở trên).

K7. Thân mạch:  (Xem mục 1 ở trên). Châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K8. Chiếu hải:  (Xem mục 14 ở trên). Châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K4. Công tôn: 2 huyệt, ở sau đốt xương thứ nhất, phía trong ngón chân cái 1 thốn, giữa chỗ lõm sau huyệt Thái bạch 1 thốn. Châm 3 phân, cứu 3 đến 7 mồi thôi.

K8. Dũng tuyền:  (Xem mục 14 ở trên). Châm 3 phân, cứu 3 mồi.

K11 + Dương lăng tuyền:  (Xem mục 9 ở trên).

K3 + Túc tam lý:  (Xem mục 5 ở trên). Châm 1 phân, cứu 21 mồi.

[tuhaibajai]

Mục 18

Này chứng hoắc loạn kể ra,
Thượng thổ hạ tả vậy hòa khốn thay.
Lại thêm chuyển gân bằng nay,
Chân tay giật hết buồn rày chẳng yên.
Trước cứu lấy huyệt Hạ quản,

1710. Cùng Thần khuyết huyệt thiên ban càng mầu.
Lại thêm cánh tay chớ lâu,
Cứu Khúc trì huyệt cho mau những là.
Thừa cân huyệt ấy ai qua,
Huyệt ấy vậy hòa ở dưới bắp chân.
Bảo nó ngồi thấp mà nhuần,
Hai chân duỗi thẳng cho cân ngày rày.
Tức thì ta liền lấy ngay,
Sờ trong gân cốt liền ngay mà lường.
Xem thấy thịt nồi làn tay,

1720. Hiệu là phân nhục ấy rày phải thay.
Nào nơi cao thịt bằng nay,
Ta lấy chính huyệt xuống rày hãm trung (giữa lõm).
Ngải đốt bảy mồi làm song,
Châm xuống đến huyệt cho cùng bảy phân.
Hoặc là châm huyệt Thừa cân,
Ấy huyệt ở giữa gót (67) chân thuở rày.
Thừa sơn ở dưới khi nay hòa lường,
Thừa cân chính giữa trung ương.

1730. Lấy cho phải huyệt một đường mấy thông,
Huyệt ấy cấm cứu (67b) làm song,
Mỗi huyệt ngải đốt đều cùng bảy trang.
Lại bảo lấy huyệt Hợp dương,
Cứ ngấn chỉ trạng đo lường xuống nay.
Đo lấy hai tấc khi này,
Chủ trị Tất thống (đau gối) cùng rày hành toan (68).
Ngải đốt hai bảy cho an,
Châm xuống đến huyệt tuần hoàn sáu phân.
Như bệnh hoắc loạn chuyển gân,

1740. Hợp dương: Bất dụng (không dùng) hòa thuần cho minh.

18. Hoắc loạn trên thổ dưới tả, chuyển gân

K14. Thần khuyết: (Xem mục 14 ở trên) cấm châm, cứu 100 mồi.

K14 + Thượng quản: Huyệt ở trên rốn 5,5 thốn (5 thốn), châm 8 phân, cứu 21 đến 100 mồi.

K14. Hạ quản: (Xem mục 8 ở trên).

K2. Khúc trì: (Xem mục 6 ở trên), châm 7 phân, cứu 3 mồi. Trường hợp chuyển gân tay thì dùng.

K7. Thừa sơn: 2 huyệt ở dưới bắp chân, giữa chỗ lõm nơi rẽ. Châm 3 phân, cứu 5 mồi. Chuyển gân chân thì cứu huyệt này.

K7 + Ủy trung: (Xem mục 17 ở trên).

K7. Hợp dương: 2 huyệt ở dưới gối phía trong 2 thốn (cách huyệt Ủy trung 2 thốn), châm 3 phân, cứu 5 mồi.

K7. Thừa cân: 2 huyệt, ở chỗ lõm chính giữa bụng chân. Cấm châm, cứu 3 mồi.

* Chú thích mục 18:

(67). Huyệt Thừa cân ở giữa bụng chân (sách chép nhầm là gót chân): Đính chính.

(67b). Theo phần 1 ở trên, huyệt Thừa cân không phải cấm châm hay cấm cứu, 2 từ "cấm cứu" đã chép nhầm.

(68). Hành toan là xương ống chân đau mỏi (nguyên bản đã chép nhầm là hành đàm): Đính chính

[tuhaibajai]

Mục 19

Nào bệnh đau mắt kể ra,
Cứu Thượng tinh huyệt vậy hòa phải thay.
Toản trúc huyệt ở đầu mày,
Xa miền sống mũi thuở này ngay lên.
Châm đến một phân cho yên,
Ngải đốt cho liền một bảy chớ ngoa.
Tình minh huyệt ở đâu xa?
Ở mé con mắt vậy hòa bên trong.
Châm đến một phân mấy thông,

1750. Ngải ta liền đốt thì cùng ba trang.
Ta lại lấy huyệt Đồng liêu,
Huyệt ở chỗ nào cho biết khi nay?
Huyệt ở mé ngoài mắt này,
Lại bảo cho biết huyệt này mấy thông.
Lấy huyệt ngừa phạm nhãn đồng (tròng mắt),
Tình minh cũng vậy làm song những là.
Châm xuống một phân chớ ngoa,
Ngải đốt vậy hòa huyệt rày bảy viên.
Lại cứu Hợp cốc cho yên,

1760. Nào Tiền cốc huyệt vậy liền ở đâu?
Tìm ngón tay út cho mau,
Cho song nắm lại chớ lâu chí là.
Có ba đốt xương giò ra,
Ta lấy đốt giữa vậy hòa mé bên.
Gọi là ngoại trắc tiết tiền,
Lấy huyệt áp liền mé đốt làm song.
Ngoại trắc tiết hậu (sau đốt xương mé ngoài ở đâu),
Có huyệt Lâm khấp lẽ cùng như nhau.
Ngải đốt ba tráng chớ lâu,

1770. Châm xuống đến huyệt cho hầu một phân.
Lâm khấp huyệt ấy dưới chân,
Xem hình ngón út mà nhuần khi nay.
Cứ bản tiết hậu (sau khớp xương) vào ngay,
Đo lấy một tấc (thốn) mực rày làm ghi.
Huyệt ấy mé xương một khi,
Gân ấy vậy thì đằng ngón út lên.
Châm xuống hai phân cho yên,
Ngải đốt cho liền nhất ngũ (5 mồi) làm song.

19. Đau mắt đỏ màng che, ngứa và chảy nước mắt đều chữa

K13. Thượng tinh: (xem mục 1 ở trên) cứu 7 mồi, không nên cứu nhiều.

K2. Hợp cốc: (xem mục 6 ở trên) châm 1 phân, lưu 6 hô, cứu 3 mồi. Có thai kiêng dùng.

K7. Toản trúc: 2 huyệt ở chỗ lõm hai đầu lông mày, châm 1 phân, lưu 3 hô, không nên cứu. Lấy kim tam lăng nhỏ mà châm. Có sách nói có thể cứu 3 mồi.

K7. Tình minh: 2 huyệt, ở phía góc trong đầu mắt (chỗ lõm) châm 1 thốn 8 phân (?) [nội dung nguyên tắc nói không châm quá 1 phân] lưu 5 hô, cấm cứu. Có sách nói cho cứu 3 mồi.

K11. Đồng tử liêu: 2 huyệt ở ngoài đuôi mắt 5 phân, châm 2 phân, cứu 3 mồi.

K6. Tiền cốc: 2 huyệt ở mé ngoài ngón tay út, chỗ lõm của đốt xương /thứ nhất/. Châm 1 phân, cứu 1 mồi.

K11. Lâm khấp (69): 2 huyệt ở chỗ lõm sau đốt xương ngón chân thứ tư mé ngón chân út. Châm 2 phân, cứu 3 mồi.

* Bổ sung thêm 4 huyệt: Khúc trì, Phong trì, Tam lý, Thái dương, đều đã nói ở trên.

* Chú thích mục 19:

(69). Nghi là huyệt Lâm khấp ở đầu là chính. Huyệt này ở thẳng giữa con ngươi đi lên vào trên chân tóc trước trán 5 phân. Còn huyệt Túc lâm khấp ở chân thường chủ trị hoa mắt, hoặc có thể phối hợp chữa đau khóe mắt ngoài mà ít khả năng chuyên trị các chứng đau mắt khác.

[tuhaibajai]

Mục 20

Này chứng tủng nhĩ (tai điếc) kể ra,

1780. Hiệu (gọi) là tai điếc vậy hòa cho hay.
Trong tai như sấm động nay,
Có người thuở này dường tựa ve kêu.
Nhân chưng hư thận tại yêu (eo lưng),
Khí huyết bất điều thành tật bằng nay.
Có người ở trong tai này,
Hoặc đau nhức, chảy nước rày mủ ra.
Lấy huyệt Nhĩ môn kia là,
Huyệt ấy vậy hòa bên ngoài cửa tai.
Tay sờ chỗ trũng chẳng sai,

1790. Huyệt có động mạch mựa (chưa) tài lấy lên.
Mực điểm làm dấu cho yên,
Châm xuống cho liền phỏng tựa một phân.
Ngải đốt mười bốn mấy nhuần,
Đoạn ta lại nhuần lấy huyệt Thính cung.
Huyệt ở chỗ tai bên trong,
Xem châu tử (nhĩ châu) nó làm xong thuở rày.
Hình như hạt ngọc khi nay,
Bằng hạt đậu nhỏ nở rày dăng ra.
Lấy xuống huyệt ấy cho xa,

1800. Lường vào ngay lỗ tai hòa phải thay.
Đốt lấy ba tráng ngải rày,
Đoạn lui thuở này lấy huyệt Ế phong.
Xem bên sau tai làm song,
Áp nơi chỗ góc trũng nay cho tường.
Ấn vào chỗ trũng một dường,
Trong tai đau nhói ấy phương huyệt rày.
Châm đến một phân mấy hay,
Ngải đốt ngày rày một bảy cho song.
Ta lại cứu huyệt Thận du,

1810. Cùng Tam lý huyệt chính đồ trị chi.

20. Chữa tai ù, tai điếc đều dùng:

K10. Nhĩ môn: 2 huyệt, ở chỗ thịt giô trước tai ngang chỗ tai khuyết. Châm 1 phân, lưu 3 hô, cứu 7 mồi.

K6. Thính cung: 2 huyệt ở chỗ lõm trước nhĩ châu, châm 1 phân, cứu 3 mồi.

K10. Ế phong: 2 huyệt ở chỗ lõm sau dái tai, ấn vào chỗ ấy thì đau xiên vào trong tai. Châm 1 phân, cứu 7 mồi.

K7. Thận du: (Xem mục 6 ở trên) cứu mỗi tuổi một mồi.

K3. Tam lý: Đã nói ở trên.

+ Khúc tân: 2 huyệt ở chỗ ngang trên chót tai, ấn sát vào đầu mà lấy huyệt, cứu 3 mồi.