Trong kí ức mẹ tôi, một người phụ nữ nông thôn lên tỉnh lập nghiệp, những phiên chợ quê dường như luôn luôn sống động. Phiên chợ làng tôi họp trên vệ đê con sông đào, bên gốc đa đầu làng với chỉ vài cái lán che tạm bợ dù rằng ngày này qua năm khác nó vẫn tồn tại. Và không thể thiếu trong phiên chợ đó là những giọng hát xẩm đầy nỉ non, ai oán...
Nghệ nhân Hà Thị Cầu (Ninh Bình)
Hình như những phụ nữ nông dân như mẹ luôn có điều cần than thở nên nó đã sống trong kí ức mẹ thật lâu vì sự đồng cảm nào đó. Rồi khi tôi lấy chồng, thật đáng ngạc nhiên khi mẹ chồng tôi, một phụ nữ chính gốc phố cổ Hàng Đào, cô nữ sinh Trưng Vương ngày nào cũng ghi trong tâm khảm mình những tiếng hát xẩm của gia đình bốn người những năm no đủ cũng như khi đói kém, luôn xuất hiện ở ga tàu điện đầu phố. Những kí ức đó như bừng sống dậy khi một ngày giữa tháng tư, nhóm nghệ sĩ chuyên nghiệp đều đặn biểu diễn mỗi tối thứ bảy hàng tuần ngay tại góc phố đông đúc người qua lại vào những ngày phố cổ tới phiên mở chợ đêm. Mẹ tôi vốn ngại ra đường bởi sự đông đúc không còn phù hợp với tuổi của người, nay cũng cố ra xem để rồi về cứ thấy bồi hồi vì những miền kí ức xa xưa vụt sống dậy cùng những năm tháng đầy biến cố của xã hội cũng như trong đời tư của người.
Hát xẩm vốn gắn liền với những gì dân dã, với những người cuộc đời không được tạo hóa, số mệnh ưu đãi bởi thiếu mất một giác quan quan trọng nhất là cặp mắt, gắn với một phần xã hội được gọi bằng cách gọi không mấy thiện cảm: Nghề ăn xin ăn mày. Nhưng có khắc nghiệt đến mấy, người dân vẫn dành phần tôn trọng cho những nhóm hát xẩm rong bởi họ đã cố gắng cống hiến cho đời, cố gắng lao động bằng giọng hát của mình để kiếm sống. Để rồi từ hình thức kiếm sống đó, những nhóm nghệ sĩ lang thang này đã tạo được một vốn liếng nghệ thuật âm nhạc đặc sắc cho dân tộc: loại hình âm nhạc dân gian truyền thống mang tính chuyên nghiệp của người khiếm thị.
Nhạc luật của hát xẩm rất chặt chẽ, gồm các làn điệu chính: xẩm chợ, chênh bong, riềm huê, ba bậc, phồn huê, hò bốn mùa, hát ai, thập ân. Và hiện nay, theo như các nghệ sĩ đang biểu diễn tại phố đi bộ Hàng Đào - Đồng Xuân thì còn có một làn điệu mà họ tạm đặt tên là xẩm Tàu điện, làn điệu xẩm chỉ riêng có nơi Kẻ chợ. Để biểu diễn, một cách tự nhiên, họ họp lại thành từng nhóm ba bốn người có khi là một gia đình nhỏ mà mọi thành viên đều tham gia. Bắt buộc phải có một người làm trưởng nhóm chơi đàn bầu hoặc đàn nhị, hồ, tự chơi, tự đệm và hát chính. Những người hát khác ngoài việc phải thuộc lòng làn điệu, còn phải biết chơi ít nhất là một loại đàn. Thực sự, đó là những nghệ sĩ đa tài bởi họ tự soạn thơ, phổ nhạc hoặc phổ nhạc theo một bài thơ được nhiều người thuộc và yêu thích.
Có một thời gian khá dài, nghề hát xẩm không được khuyến khích phát triển. Hát xẩm chỉ thỉnh thoảng xuất hiện trên sóng phát thanh, trên sân khấu như một tiết mục văn nghệ thuần túy do các nghệ sĩ chuyên nghiệp biểu diễn chứ không tồn tại như một loại hình nghệ thuật xã hội như nó vốn có. Ngày nay, với chính sách quan tâm đến các loại hình nghệ thuật truyền thống, khá nhiều nhà báo, người làm nghệ thuật đã dành nhiều giấy mực cho hát xẩm. Họ phát hiện ra người hát xẩm cuối cùng là cụ Hà Thị Cầu ở Ninh Bình. Rồi báo giới hoan hỉ truyền tin, cụ không còn cô đơn nữa khi nhóm nghệ sĩ chuyên nghiệp mà đứng đầu là nhạc sĩ Thao Giang đã có buổi ra mắt nhóm hát xẩm nơi phố đi bộ Hàng Đào - Đồng Xuân.
Vậy là từ đó, mỗi tuần, nơi không gian thâm trầm của phố cổ, điệu xẩm xưa cũ hòa lẫn tiếng phách giòn tan, tiếng đàn bầu, đàn nhị ỉ ôi thu hút sự chú ý của nhiều thế hệ từ các cụ “Những người trăm năm cũ” đến các bạn trẻ trai thanh gái tú thế hệ a còng đầy năng động. Giữa chốn Hà thành hoa lệ, nhóm nghệ sĩ trai quần áo nâu, gái áo nâu yếm thắm, váy “bu gà” chân đất đã có sức hấp dẫn kì diệu. Sân khấu trải thảm đỏ, cao chừng nửa mét đã đáp ứng được yêu cầu vừa đủ tạo sự ngăn cách cần thiết trong hoạt động nghệ thuật chuyên nghiệp vừa không quá tách rời người nghe như sự phóng khoáng dân dã của loại hình âm nhạc dân gian này. Hát xẩm, theo các nhà nghiên cứu cho biết, có hai nội dung nổi bật: sự hài hước, đả kích sâu cay và sự oán than, nỗi niềm da diết khổ đau của kiếp người. Ngày nay, qua giọng hát của các nghệ sĩ như Xuân Hoạch, Văn Tỵ, Mai Tuyết Hoa, Thanh Ngoan... họ đã kể lại nỗi khổ đau của người xưa khi dân tộc còn chịu ách nô lệ với các bài Anh khóa, Ba Bạc cũng như lảnh lót ngân vang với Hà Nội ba sáu phố phường, hoặc bài thơ nổi tiếng của Nguyễn Bính: Lỡ bước sang ngang...
Theo các nghệ sĩ, để có được chương trình âm nhạc dân gian này, họ đã phải chuẩn bị từ khá lâu rồi, từ ý tưởng đến khi thành hiện thực biết bao rào cản về cả trình độ lẫn những thành kiến từ ngàn xưa với loại hình nghệ thuật vốn gắn với những người khiếm thị ăn xin từ hàng trăm năm nay. Tiếp xúc với một số khán giả, các bạn trẻ cho rằng, nhờ xem biểu diễn, họ mới thực sự hiểu được trang viết của các nhà văn hiện thực như Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan... về những người hát xẩm xưa. Tuy rằng, theo chị Nguyễn Thu Thủy ở phường Phúc Xá, nhân đi chợ đêm mà được thưởng thức hát xẩm, thì những làn điệu xẩm được biểu diễn hình như chưa phải là hồn cốt thực thụ của xẩm như chị hình dung, bởi xẩm là sự oán thoán, thê lương, đôi khi là châm biếm bọn nhà giàu, quan lại chế độ xưa, thì nay các nghệ sĩ còn sợ gì đó chăng nên không thấy những bài xẩm đó xuất hiện. Khách du lịch, chị Susan, một phụ nữ Anh nhận xét, tuy không hiểu được tiếng Việt, nhưng qua nét mặt người biểu diễn, qua phần âm nhạc và một phần là phản ứng hào hứng của khán giản, chị cũng thấy rất thú vị, cũng cảm nhận được sự phản ánh của loại hình âm nhạc này là rất đa dạng.
Hoạt động của phố đi bộ Hàng Đào - Đồng Xuân đi vào nề nếp đã là một thành công đáng kể nhằm làm sống lại một không gian phố cổ và nay với hoạt động thường kì, hấp dẫn của nhóm hát xẩm đã củng cố niềm tin của người làm nghề cũng như các cấp lãnh đạo trong cố gắng phục hồi lại sinh hoạt văn hóa phi vật thể, phần hồn không thể thiếu của bất kì di chỉ cổ nào. Hi vọng qua những kì hoạt động vừa rồi, các nhà quản lý sẽ có thêm những hoạt động văn hóa tích cực để sinh hoạt về đêm của thành phố ngày một phong phú, không chỉ đáp ứng được nhu cầu cho du khách đến Hà Nội mà còn là điểm đến đầy hứng thú đối với cư dân bản địa.
Theo báo Hà Nội Mới
