BIA CỦA MỘT THỜI

[Tiêu-diêu]

          Tôi sinh ra và lớn lên ở Hà Nội trong một gia đình trung lưu bình thường. Từ thuở cha sinh mẹ đẻ trong nhà tôi đã có cốc thủy tinh. Có điều là những loại hình cốc trong nhà cũng có những đổi thay theo từng năm tháng. Vào những năm 50, trong nhà tôi chỉ dùng có vài chiếc cốc thủy tinh. Đó là một, hai chiếc cốc Tây bằng thủy tinh trong suốt khá dày, thành thấp mà nhà tôi dùng để uống nước lọc. Trong tủ, bố tôi còn có một bộ sáu chiếc cốc pha lê có viền vàng ở gần miệng cốc. Bộ cốc này năm thì mười họa mới được bố tôi đem ra dùng khi có khách quý đến chơi. Loại cốc này thường được dùng để pha nước chanh đá mời khách uống trong mùa hè. Sau này, vào những năm 60, ở Hà Nội xuất hiện nhiều loại cốc hơn. Có nhiều loại cốc được đúc khuôn bằng cách nấu chảy các mảnh thủy tinh vỡ rồi đúc, thổi thành nhiều loại sản phẩm thủy tinh khác như bình dầu đèn, ống thông phong, lọ mực... Những loại cốc và đồ thủy tinh rẻ tiền này được bán buôn ở chợ Bắc Qua và có ở khắp các chợ nội ngoại thành, các tỉnh. Trong số các loại cốc này, đáng chú ý là một loại cốc thủy tinh dáng cao, bên thân có gờ dọc phần gần miệng không có gờ và nhẵn. Đáy cốc hơi thu lại. Thủy tinh có màu xanh lá cây nhạt hoặc trắng và có nhiều bọt. Loại cốc này thường dùng ở các quán nước chè tươi pha đường hay bán thạch đen, thạch trắng trong các quán giải khát, các gánh hàng rong. Có thể nói đây là tiền thân của những chiếc cốc vại bán bia sau này.

          Trong những năm 70, 80, nhiều người Việt Nam có cơ hội đi học tập và lao động ở nước ngoài, họ gửi về nhiều thùng đồ từ Tiệp Khắc, Liên Xô... với đủ loại cốc chén khác nhau. Có những loại cốc chén pha lê cao cấp gửi về tận xứ Bô Hêm bên Tiệp Khắc hay những chiếc cốc thủy tinh trắng trong đúc khuôn rất chính xác được đóng gửi về từng thùng tận Liên bang Xô Viết và bán đầy ngoài chợ. Sau này, người ta còn nhập về hàng loạt các cốc thủy tinh dày có tay cầm làm đúng kiểu cốc uống bia sản xuất từ Trung Quốc và cả loại cốc uống bia làm bằng nhựa trong, bằng sứ men nâu....Lạ thay, nhiều loại cốc tiện dụng có dung tích chính xác và đẹp như thế nhưng hầu như những loại cốc này vẫn không được thị trường bia hơi Hà Nội chấp nhận. Tôi thì chúa ghét dùng loại cốc nhựa có quai làm giả pha lê. Cầm nhẹ tếch và khi chạm cốc nó tịt như người bị bịt mũi mà chào hỏi nhau. Bia có ngon đến mấy mà uống trong cái cốc nhựa kiểu này thì cũng coi như hỏng. Người ta vẫn chỉ ưa dùng loại cốc vại thủy tinh bọt thô cổ truyền và dung tích thì cực kỳ uyển chuyển.

          Vào khoảng giữa những năm 60 của thế kỷ trước, khi nhà máy bia Hà Nội được phục hồi với sự giúp đỡ của công nghệ nấu bia Tiệp Khắc, cả Hà Nội và cả miền Bắc lúc đó duy có nhà máy bia trên đường Hoàng Hoa Thám là sản xuất ra bia. Bia thời đầu chỉ có mấy nhãn mác như bia Hữu Nghị, bia Trúc Bạch, bia Hà Nội... Những loại này đều đóng chai. Riêng bia hơi thì được đóng vào trong thùng thép và vận chuyển đến các đại lý nội thành. Thoạt đầu, bia bán có bơm ga CO2, do người uống chưa quen nên lượng tiêu thụ còn ít lắm. Người ta phải quảng cáo uống bia có nhiều chất bổ. Bán bia uống lẫn với đường, với si rô cho có vị ngọt, át đi cái vị đắng của hoa Hublông, cái vị không thể thiếu và đặc trưng của bia mà lúc đầu người tập uống chưa quen. Vì tập uống nên người ta chưa uống nhiều và cái cốc thủy tinh nhỏ dùng để uống thạch, uống chè tươi được đem dùng để uống bia trong các cửa hàng mậu dịch. Không hiểu sao khi nhập dây chuyền sản xuất bia vào Hà Nội, người ta nhập cả máy móc, chai lọ nhưng lại không nhập luôn cả các loại cốc và kiểu dáng cốc như kiểu Châu Âu nhỉ?

          Dân uống bia ở Hà Nội dần dần ngày một đông lên, cung không đủ cầu. Người uống thì đòi hỏi một lượng bia cho mỗi lần uống một cao hơn. Thế là trên thị trường bia hơi Hà Nội bắt đầu xuất hiện chiếc cốc vại với dung tích ban đầu là nửa lít và giá bán là 3 hào một vại.

          Thời chiến tranh, bao cấp, cảnh xếp hàng chen chúc để mua bia, uống bia diễn ra hàng ngày. Người ta ngồi xổm trên vỉa hè, trên nắp hầm phòng không để uống bia và xung quanh la liệt những cốc vại. Cả bãi bia như một bãi chợ ngổn ngang những cốc và chút đồ nhậu sơ sài. Nhiều lúc cốc vại thiếu, người xếp hàng phải tự đi nhặt cốc, tráng cốc và xí cốc để khi xếp hàng đến lượt thì có thể mua được. Có người xếp hàng mua bia mất hàng tiếng đồng hồ. Mua được tích kê rồi nhưng khi đến cổng rót bia mà không xí được dăm chiếc cốc vại thì coi như nghỉ uống.

          Thời bao cấp, bia chai Hữu Nghị, Trúc Bạch chỉ dành bán cho một vài loại sổ đặc biệt trong cửa hàng cung cấp đặc biệt với giá ưu đãi đặc biệt. Chẳng hiểu những người đặc biệt uống những thứ bia chai đặc biệt này dùng loại cốc đặc biệt nào để mà thưởng thức? Ngoài quán bia hơi thì đủ loại người từ phó mộc, phó nề, phó cạo, thợ máy, xích lô, ba gác, tài xế, bộ đội cho đến nghệ sỹ, phó tiến sỹ, phó giáo sư, phó nháy, phó đạo diễn, phó quay phim và nhiều nhà khoa học, nhà văn hóa lớn của Hà Nội vẫn bình đẳng cùng nhau ngồi xổm, ngồi bệt trên những bãi bia mậu dịch dân gian và tất cả đều uống chung một loại bia, một kiểu cốc vại thô kệch như nhau. Chẳng ai hơn ai.

          Trên bãi bia thời chiến, thời bao cấp, người ta gặp những bạn văn kéo đến bàn chuyện văn chương thế sự, trò hầu chuyện thầy, người đi công tác tỉnh xa tranh thủ tạt về Hà Nội gặp gỡ bạn bè và cả những đôi tình nhân thời chiến ở Hà Nội. Có lần tôi đã gặp hai cô cậu ngồi bên mấy vại bia. Lạ thay, có đến mấy chiếc cốc vại mà họ chỉ thay nhau uống chung một cốc. Người Hà Nội không có thói quen ôm hôn nhau ngay trên đường phố như ở nhiều nước Âu Mỹ. Hình như đôi tình nhân nọ muốn trao gửi những nụ hôn ngầm nồng thắm gián tiếp qua thành vại bia thủy tinh xù xì mộc mạc chăng? Một kiểu giao duyên ẩm thực độc đáo hiếm thấy kiểu Hà Nội?

          Ngày nay bia Hà Nội không thiếu. Từ chỗ bia mới ra đời phải mời chào, quảng cáo đến chỗ bia khan hiếm phải xếp hàng, chen chúc nằn nỉ, xin xỏ mới mua nổi cốc bia, rồi đùng một cái, sau thời đổi mới, nhà máy bia công, tư mở ra như nấm khắp ba miền Nam Bắc. Đâu đâu cũng nhan nhản bia hơi đủ kiểu, đủ loại. Duy chỉ có chiếc cốc vại đựng bia hơi của người Hà Nội là vẫn trường tồn với thời gian. Người uống bia vẫn ngày ngày cụng ly bằng những chiếc cốc vại xù xì thô kệch muôn thuở.

          Có người cười mà nói rằng: "Các cụ chẳng đã có câu "Bình cũ, rượu mới" là gì? Thì rõ ràng là có nhiều loại bia mới nhưng cốc đựng bia vẫn là chiếc cốc vại cũ đó thôi? Cái cốc vại chính là bản sắc văn hóa ẩm thực của Hà Nội còn gì nữa"

          Tôi chẳng tin. Cái gì tồn tại được thì phải có cái hợp lý của nó chứ? Vậy là tôi thử đi tìm cái "hạt nhân hợp lý" trong chiếc cốc vại xù xì của bia Hà Nội xem sao.

          Ừ, cốc bia thì phải lớn. Dân uống bia mấy ai nhâm nhi. Đời thủa nhà ai lại đi uống bia trong cái chén hạt mít bao giờ. Vại là loại cốc lớn chỉ để uống bia. Hợp lý quá đi chứ!

          Uống bia phải có bạn có bè, có không khí, phải nâng lên, hạ xuống liên tục mới vui chứ. Chẳng lẽ lại chạm cốc bằng cái cốc nhựa mỏng tanh nhẹ bỗng à. Phải dùng cốc vại thủy tinh mới chạm thoải mái, mới vui!

          Bia hơi phải giữ lạnh. Cốc vại vừa dày, có bọt lại là thủy tinh nên dùng cốc vại để uống bia thì còn gì cho bằng?

          Cốc vại làm từ thủy tinh tái chế. Nhỡ cốc có vỡ bỏ vào lò nấu lại có cốc mới. Tuyệt vời! chẳng lo ô nhiễm môi trường như những vật liệu lâu hủy và không tái chế được. Ai dùng cốc vại là người có ý thức bảo vệ môi trường!

          Giá thành một chiếc cốc vại ngoài chợ chỉ ngót nghét ngàn bạc, không bằng một lần gửi xe. Ôi rẻ quá! có lỡ tay đánh vỡ dăm chiếc cốc thì cũng chẳng thiệt thòi gì. Nhà hàng nào mà chẳng thích.

          Còn một điều "vô cùng hợp lý" và cũng "vô cùng bất hợp lý" nữa mà tôi xin cứ xổ toẹt ra đây là cái cốc vại tuy to mà lại nhỏ. Trông to như thế nhưng thủy tinh lại rất dày, chẳng theo một khuôn khổ nào cả. Bạn đã ăn nem chua, bánh gai bao giờ chưa? Trông cái nem, cái bánh thì to thế nhưng bóc hết vỏ độn thì phần ruột chỉ nhỉnh hơn cái kẹo bột hay cái lưỡi mèo. Vậy mà ai cũng thích chọn của to. Thế thì cứ độn cho to. Cái cốc vại trông to thế nhưng lượng bia chứa trong bụng cốc chẳng đáng là bao. Không tin xin cứ đong thử thì biết.

          Tất cả mọi điều đều hợp lý nên nó mới tồn tại. Riêng điều cuối cùng này, nó chỉ hợp lý với người bán hàng chứ với chúng tôi, những người bạn thân thiết của bia hơi Hà Nội, nó chẳng hợp lý chút nào. Thật vô lý mà nó vẫn cứ tồn tại, trái với mọi quy luật của sự tiến bộ.

          Ôi, cuộc sống trầm luân ngót bốn chục tuổi đời của cái cốc vại Thăng Long, Hà Nội cũng thú vị lắm thay!

          Tạm kết:

          Đông Đô - Thăng Long - Hà Nội mến yêu của chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mới, bước vào ngưỡng cửa của năm 2000, ngót nghìn năm tuổi.

          Đã vĩnh viễn qua rồi cái cảnh cô dâu, chú rể muốn làm giấy tờ hôn thú phải nộp tờ biên lai xác nhận đã mua của nhà nước Bảo hộ một két rượu cồn Phông Ten. Cũng vĩnh viễn qua rồi cái thời mà cái ăn, cái uống của con người Hà Nội nhất nhất đều do Thương nghiệp Quốc doanh hoạch định. ô tem số mấy mua gì? từ lạng đường trắng, đường vàng, lít nước chấm chua loét cho đến mớ rau, con vịt.... Mụ bán bia ban cho mấy vại thì được uống từng ấy. Bia kèm nộm thiu, lạc ỉu...Muốn uống mặc nhiên phải chấp hành bằng chính tiền thật của mình. Cái thời mà ai đánh mất sổ gạo, tem phiếu thì mặt đần ra vì đã mất thì nhịn ăn, nhịn uống. Có thế thôi! Vì thế mới có câu: "Đần như mất sổ gạo! Đần như mất tem phiếu, mất hộ khẩu !!! "

          Từ khi đổi mới, trước là quốc tế, sau là trong nước, Hà Nội đã hoà chung vào trào lưu đổi mới của toàn cầu. Đổi mới kinh tế, đổi mới tư duy, đổi mới văn hóa là một tất yếu lịch sử không thể cưỡng lại đối với con người trên hành tinh này ở cuối thế kỷ 20. Hà Nội sẽ lạc lõng, lạc hậu biết bao nếu cứ khư khư bảo thủ mà tự phụ với cái tuổi già nghìn năm trời cho của mình. May thay, với truyền thống văn hiến nghìn năm vốn có, với năng lực hội nhập, hòa nhập và sáng tạo gần như bẩm sinh của người Hà Nội Việt Nam, văn hóa Hà Nội nói chung và văn hóa ẩm thực Hà Nội nói riêng đã và đang vươn lên mạnh mẽ. Chạy đuổi theo mốt mới cũng có mà phục hồi và phục sinh vốn cổ cũng đang được tích cực thực hiện.

          Có người lo lắng vội gào toáng lên: "Cẩn thận! Cẩn thận! Coca Cola Mỹ đang xâm lấn trà Tàu của Hà Nội ta!".

          Thế hệ trẻ đang lựa chọn một cách uống cho hợp với thời đại mới. Thế hệ già và cả nửa già nửa trẻ cũng đang lưỡng lự tìm tòi. Có người thích côca, pép si, chè Đima, Líp tông nhưng cũng không ít thanh niên, gia đình Hà Nội lại quay về với nền nếp cổ truyền uống nước lọc tự đun, nước vối cổ truyền. Nhiều cửa hàng bán đồ ăn thức uống cổ truyền như đậu phụ mắm tôm, bánh đúc bún riêu, ốc luộc, nước chè tươi, nước gạo rang, nước sấu rim đường... lại phục hồi và có chiều hướng phát triển trở lại. Nhiều kiểu uống kiểu ăn khắp ba miền từ vùng núi đến vùng biển nay có dịp hòa vào đời sống văn hóa ẩm thực của Thủ đô. Người Hà Nội nay cũng không xa lạ với rượu cần, cơm lam của miền ngược hay chè bưởi, nước rau má, nước sinh tố, chè đá từ miền Trung, miền Nam ra...

          Bạn nghĩ gì nếu Hà Nội của năm cuối cùng thế kỷ này đột nhiên vắng mất bia hơi? Bia, Bière, Beer, đích thị là của Tây chứ đâu phải là thứ uống quốc hồn quốc túy của Việt Nam? Nhưng bia Việt Nam, bia Hà Nội vẫn là cái bia của Việt Nam, của Hà Nội đấy dẫu rằng cái men, cái hương và cả cái nhà máy, cái công nghệ là nhập của Tây một trăm phần trăm. Bia nấu bởi nguồn nước Hà Nội nó vẫn khác với bia nấu bởi nước Hải Phòng hay nước lấy tận Pa ri, Lôn đôn hay tận Xít ni.

          Người Hà Nội đã uống, đang uống và sẽ uống như lối uống, cách uống, cách sống, lối sống của người Hà Nội. Dẫu có muốn áp đặt theo kiểu này, lối nọ cũng chẳng được.

"Chẳng thơm cũng thể hoa nhài

Chẳng thanh cũng thể là người Tràng An."

VŨ THẾ LONG