Tứ Hải giai huynh đệ

Sự dẫn vào Tàng của năm vị: Toan vào Can, Tân vào phế, Khổ vào Tâm, Hàm vào Thận, Cam vào Tỳ.

Năm khí gây bệnh: Tâm phát ra chứng nấc; Phế đưa ra chứng khái; Can đưa ra chứng nộ, muốn nói luôn; Tỳ phát ra chứng miệng thường phải nuốt nước miếng; Thận phát ra chứng hay vươn vai và hắt hơi; Vị phát ra chứng khí nghịch, chứng ọe (ợ) và chứng khủng (sợ); Đại trường, Tiểu trường phát ra chứng tiết (tả); Hạ tiêu ràn thành chứng thủy; Bàng quang không lợi thành chứng long (tiểu tiện vít, đau), hoặc bất cước (tức tiểu tiện bất cấm) và di niệu (són đái); Đởm phát ra chứng nộ. Đó là năm bệnh của năm Tàng, hợp với khí của năm hành.

Tinh của 5 Tàng cùng dồn lại, sẽ phát các chứng: Tinh khí dồn lên Tâm thì thành chứng hay hỷ; dồn lên Phế thì thành chứng hay bi; dồn lên Tỳ thì thành chứng hy úy; dồn xuống Thận thì thành chứng hY khủng. Năm chứng "dồn" đó, bởi vì hư mới có thể dồn.

Năm sự ghét của năm Tàng: Tâm ghét nhiệt; Phế ghét hàn; Can ghét phong; Tỳ ghét thấp; Thận ghét táo.

Năm tàng hóa ra các chất lỏng: Tâm hóa ra hãn; Phế hóa ra thế (nước mũi); Can hóa ra lệ (nước mắt); Tỳ hóa diên (nước dãi); Thận hóa ra thóa (nước miếng).

Sự cấm kỵ của 5 vị: vị tân dẫn vào khí, khí mắc bệnh không nên ăn nhiều vị tân; vị hàm dẫn vào huyết, huyết mắc bệnh không nên ăn nhiều vị hàm; vị khổ dẫn vào xương, xương mắc bệnh không nên ăn nhiều vị khổ; vị cam dẫn ra thịt, thịt mắc bệnh không nên ăn nhiều vị cam; vị toan dẫn vào cân, cân mắc bệnh không nên ăn nhiều vị toan.

Các bwnhj chứng phát ra ở năm Tàng: Thận âm mắc bệnh phát ra ở cốt; Tâm dương mắc bệnh phát ra ở huyết; Tỳ âm mắc bệnh phát ra ở nhục; Can dương mắc bệnh phát về mùa đông;; Phế âm mắc bệnh phát về mùa hạ.

Năm sự rối loạn phát sinh bởi tà khí: Tà lấn vào dương thì phát bệnh cuồng; tà lấn vào âm thì phát bệnh tý; Dương khí dồn lên thì phát chứng đau ở đầu; Âm khí dồn lên thành chứng không nói được; tà ở dương phận lấn vào âm thì bệnh nhân yên tĩnh; tà ở âm phận lấn vào dương thì bệnh nhân hay nộ.

Năm tà khí hiện ra mạch: Mùa xuân hiện mạch của mùa thu, mùa hạ hiện mạch của mùa đông, mùa Trưởng hạ hiện mạch của mùa xuân, mùa thu hiện mạch của mùa hạ, mùa đông hiện mạch của mùa Trưởng hạ...Đó gọi là từ âm phận hiện ra dương phận đều là tà khí thắng, khó chữa.

Các thứ "tàng" của năm Tàng: Tâm tàng thần, Phế tàng phách, Can tàng hồn, Tỳ tàng ý, Thận tàng chí.

Các thứ sở chủ cho năm Tàng: Tâm chủ về mạch, Phế chủ về bì (da), Can chủ về cân, Tỳ chủ về nhục, Thận chủ về cốt.

Năm sự thái quá (lao, nhọc) làm thương đến năm Tàng. Trông lâu làm thương đến huyết; nằm lâu làm thương đến khí; ngồi lâu làm thương đến nhục; đứng lâu làm thương đến cốt; đi lâu làm thương đến cân.

Năm mạch tương ứng với bốn mùa: Mạch của Can Huyền, mạch của Tâm câu, mạch của Phế mao, mạch của Tỳ đại, mạch của Thận thạch

 Hoàng Đế (2) hỏi Thiếu Sư (3):

 - Tôi nghe, người đời Thượng cổ đều sống tới trăm tuổi mà sức khỏe không kém sút, đến người đời nay tuổi mới năm mươi mà sức khỏe đã kém sút. Đó là vì thời thế khác chăng ? Hay là lỗi tại người chăng?

 Kỳ Bá thưa rằng: Người thời thượng cổ, những người biết đạo (4), bắt chước ở Âm Dương; điều hòa với thuật số (5), ăn uống có mực, khởi cư theo lẽ thường, không làm quá sức, cho nên gìn giữ được cái hình hài và tinh thần, sống trọn số trời, linh trăm tuổi mới thác (6).

 Người đời nay thì không thế; lấy rượu thay làm nước uống; lấy sự càn bậy làm sự thường; đương lúc say sưa lại nhập phòng (7), lấy sắc dục làm cho tinh khí bị hao kiệt, hao tán mất chân nguyên, họ không biết giữ gìn cẩn thận, không theo đúng sự thay đổi khí tiết bốn mùa để bảo dưỡng tinh thần, họ chỉ muốn làm cho khoái cái tâm (VIII), làm trái nghịch lại cái vui thú của sự dưỡng sinh; khởi cư không điều độ...Cho nên mới độ nửa trăm tuổi đã rất là suy yếu.

 Bậc thánh nhân thời Thượng cổ đã răn dạy người dưới mình biết xa lánh hư tà tặc phong (9), trong lòng điềm đạm hư vô (10), chân khí thuận theo, tinh thần bền vững, bệnh còn do đâu mà sinh ra được; vì vậy chí nhàn mà ít dục, tâm yên mà không sợ, hình mệt mà không quá, chân khí điều hòa, mọi sự đều được mãn nguyện (11).

 Ăn đã đủ ăn, mặc lại đủ mặc, phong tục vui vẻ, trên dưới êm hòa không hề ganh tỵ...Nên dân thời đó gọi là "Phác" (12).

 Do đó những điều dâm tà không thể làm bận tâm họ, những điều ham muốn không làm mỏi mắt họ. Kẻ ngu, người khôn, người hay, kẻ kém, không phải sợ đến ngoại vật, nên mới hợp với đạo...Vì thế nên mới có thể sống linh trăm tuổi, mà sức khỏe vẫn không kém sút...Đó là bởi "Đức toàn" (13) vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Người đến tuổi già thì không sinh con, vì tinh lực hết chăng? Hay là tại số trời?

 Kỳ Bá thưa:

 - Con gái 7 tuổi thì Thận khí đầy đủ, răng thay tóc dài. Hai lần 7 (14 tuổi) thì thiên quý sinh ra (14), Nhâm mạch thông, Thái xung mạch thịnh (15), kinh nguyệt đúng kỳ xuống nên mới có con. Đến năm ba bẩy (21 tuổi), Thận khí điều hòa, chân nha mọc hết (16). Đến năm bốn bẩy (28 tuổi), gân xương đều bền rắn, tóc dài hết mực, thân thể khỏe mạnh. Đến năm năm bẩy (35 tuổi), Dương minh mạch suy, vẻ mặt bắt đầu khô khan, tóc bắt đầu rụng (17). Đến năm sáu bẩy (42 tuổi), mạch của ba kinh dương suy kém ở trên, vẻ mặt khô khan hẳn, tóc bạc (18). Đến năm bẩy bẩy (49 tuổi), Nhâm mạch hư, Thái xung mạch kém sút, thiên quý hết, địa đạo không thông, cho nên thân thể hao mòn mà không có con (19).

 - Con trai, tám tuổi thì Thận khí đầy đủ, tóc dài răng đổi (20). Đến năm hai lần tám (16 tuổi), Thận khí thịnh, thiên quý đến; tinh khí đầy tràn, âm dương hòa nên mới có con (21). Đến năm ba tám (24 tuổi), Thận khí điều hòa, gân xương cứng mạnh, chân nha mọc hết. Đến năm bốn tám (32 tuổi), gân xương đầy đủ, cơ nhục nở nang. Đến năm năm tám (40 tuổi), Thận khí suy dần, tóc rụng, răng se (22). Đến năm sáu tám (48 tuổi), dương khí suy kiệt ở trên, vẻ mặt khô khan, râu tóc đốm trắng. Đến năm bẩy tám (56 tuổi), Can khí suy, sự cử động của gân yếu, thiên quý hết, tinh ít, Thận tạng sút, toàn thân mỏi mệt (23). Đến năm tám tám (64 tuổi), răng tóc đều rụng.

 Thận chủ về thủy (nước), chứa đựng "tinh" của năm Tạng, sáu Phủ. Năm Tạng có đầy đủ (thịnh) mới có thể tả ra. Giờ năm Tạng đều suy, gân xương rã rời, thiên quý hết rồi, cho nên râu tóc bạc, thân thể nặng nề đi đứng không vững, mà không có con (24).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người già rồi mà còn sinh con, là vì cớ sao?

 Kỳ Bá thưa:

 - Những người tu đạo, có thể không già và giữ vẹn được thân hình, vậy tuổi dẫu nhiều, vẫn có thể sinh con được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Đời Thượng có có bậc chân nhân (25) có thể xoay chuyển được trời đất, điều hòa được Âm Dương, thở hút tinh khí, giữ vững hình thần, da thịt không lúc nào thay đổi...Nên mới có thể sống cùng trời đất, tới mãi vô cùng tận. Đó là hạng người sống hợp với đạo (26).

 Về đời Trung cổ, có bậc Chí nhân, sửa đức hợp đạo, hòa với Âm Dương; thuận với bốn mùa, xa đời, lánh tục, chứa tinh, vẹn thần, rong chơi trong khoảng trời đất, xa trông ra ngoài tám cõi...Đó là bởi biết giữ gìn tu luyện, nên mới được mạnh mẽ và sống lâu. Bậc này rồi cũng được như Chân nhân.

 Về bậc thứ, có hạng gọi là Thánh nhân, ở trong vòng trời đất, thuận theo lẽ tám phương, tuy cũng có thị dục như người thế tục, nhưng không có lòng hờn giận, cũng áo, mũ, cũng miếu đường; bên ngoài không thể nhọc hình vì việc; bên trong không thể nhọc vì lo; lấy vui vẻ làm hay, lấy tự đắc làm thích...Do đó hình thể không mỏi mệt, tinh thần không lìa tan...Nên cũng có thể sống được linh trăm tuổi (27).

 Lại bậc thứ nữa, có hạng gọi là Hiền nhân, bắt chước sự vận hành của trời đất và mặt trời, mặt trăng; thuận theo lẽ nghịch và thuận của hai khí Âm Dương, với sự thay đổi của bốn mùa. Cố tu luyện theo đời người Thượng cổ, cho hợp với đạo...Như thế cũng có thể sống lâu mãi mãi (28).


 (1) Những tên thiên ở đây, phần nhiều trích một vài chữ ở trong bài để đặt. Bốn thiên ở đầu bộ này đều bàn về phương pháp điều dưỡng "tinh, thần, khí, huyết"...

 (2) Theo Sử ký: Hoàng Đế họ Công Tôn, tên Hiên Viên, là con vua nước Hữu Hùng, nối vua Thần Nông lên làm vua, trị thiên hạ, đóng đô ở gò Hiên Viên, vượng về Thổ Đức, nên gọi là Hoàng Đế.

 (3) Danh từ tôn xưng Kỳ Bá.

 (4) Đạo, tức là cái phương pháp điều dưỡng tinh thần khí huyết.

 (5) Thuật số tức là phương pháp bắt chước âm dương. Âm dương là cái gốc của vạn vật, thuận với nó thì sống, trái với nó thì chết. Cho nên cần phải điều hòa mà thuận theo nó.

 (6) Khởi cư có thường thì nuôi được thần; không làm quá sức thì nuôi được tinh. Thần với tinh đầy đủ lo gì không sống lâu.

 (7) Rượu làm hại Tỳ, Tỳ khí bị thương thì không tiêu hóa được thức ăn, sinh khí vì đó mà bị thương; làm càn bậy thì thương thần; say rượu nhập phòng thì thương tinh. Như thế gì mà không chóng chết.

 (VIII) Tâm chứa thần, khoái tâm thì thần bị thương.

 (9) Hư tà tức là khí độc; Tặc phong tức là gió độc.

 (10) Lão Tử nói: "Trong xem tâm mình, tâm không có gì là tâm; ngoài xem hình mình, hình không có gì là hình; xa xem muôn vật, vật không có gì là vật... Ba điều đó đã hiểu thấu, thì sẽ còn chỉ thấy có "không". Rồi xem không cũng không, không không còn không. Cái không đã "vô", vô "vô" cũng "vô"; vô "vô" đã "vô", trong trẻo thường lặng; lặng không còn lặng, "dục" sinh sao được; "dục" đã không sinh, tức là "chân tĩnh". Chân thường ứng với vật, chân thường hợp với tính; thường ứng thường tĩnh, sẽ được thường "thanh tĩnh".

 Đoạn nói của Lão Tử trên này thật là một phương pháp "không" rất hay. Đem mà giải nghĩa bốn chữ "điềm đạm hư vô" trên này cũng rất đúng.

 (11) Vì điềm đạm hư vô nên mới chí nhàn mà ít dục; vì tinh thần bền vững, nên mới tâm yên mà không sợ; dân khắp bốn phương đều được an cư lạc nghiệp, nên mới mãn nguyện.

 (12) Dân chúng đã biết vâng theo lời dậy của người trên, nên mọi sự đều cứ tới "mực" vừa đủ thì thôi, không hề ham muốn xa hoa, cho nên phong tục mới được vui vẻ, không còn sự ngờ vực ghen ghét; do đó, người trên không hiếp kẻ dưới, kẻ dưới không ghen ghét người trên, không còn ai làm điều gì quá cái phạm vi địa vị của mình. Dân như thế đã thuộc vào hạng thành thực và chất phác. Nghĩa chữ "phác" có vẻ như quê mùa mà thành thực, khác với tiếng quê mùa của ta thường dùng.

 (13) Đức tức là "minh đức" của trời phú cho; toàn tức là không để vật dục nó làm hại tới. Trang Tử nói: "Người giữ đạo thì đức toàn; Đức toàn thì hình toàn; Hình toàn tức là hợp với đạo của Thánh nhân vậy".

 Từ đoạn này trở lên, ông Kỳ Bá đã trả lời Hoàng Đế được đầy đủ về cái cớ người xưa sống lâu.

 (14) Thiên quý cũng như Thiên ất, đều là chất nước, tức là huyết, tức là kinh nguyệt. Đàn bà chủ về việc sinh đẻ, thuộc âm; mặt trăng cũng thuộc âm. Mặt trăng có khi tròn khi khuyết, nên thiên quý cũng theo đó mà đúng kỳ tiết ra, nên gọi là kinh nguyệt.

 (15) Thái xung, Nhâm mạch là hai thứ mạch thuộc kỳ kinh. Hai mạch này đều phát sinh từ Thiếu phúc, do bụng dẫn lên, làm một nơi để chứa kinh huyết, gọi là huyết hải. Nhâm mạch chủ về ràng buộc bào thai, Xung mạch chủ về huyết hải, giờ hai mạch đều đã thông, nên kinh nguyệt mới đúng kỳ xuống mà thụ thai.

 (16) Chân nha tức là một thứ răng thực mọc sâu nhất, chân nó rẩt sâu. Thận khí tức là một thứ khí do Thận sinh ra. Khí sinh ra bởi tinh, cho nên thiên quý đến trước rồi Thận khí mới điều hòa đầy đủ. Đến lúc đó chân nha mới mọc.

 Lại án: Con gái sinh theo số 7 như trên, 7 thuộc về số của Thiếu dương. Con gái thuộc âm, mà tính theo số dương, đó là trong âm có dương.

 (17) Mạch của kinh Dương minh dẫn lên mặt, vòng lên đầu tóc, cho nên đến lúc suy thì vẻ mặt thành ra khô khan và tóc rụng. Phàm khí thuộc về dương mà huyết mạch thuộc về âm, cho nên con gái thì mạch suy trước mà con trai thì khí suy trước.

 Lại án: Đường mạch của kinh túc Dương minh hợp với hai mạch Xung, Nhâm vòng qua rốn mà đi lên. Nên chi khí Xung Nhâm đã hư thì Dương minh cũng phải hư.

 (18) Mạch của ba kinh dương đều dẫn lên đầu. Đến khi mạch đó suy thì vẻ mặt tất phải khô khan và tóc tất phải bạc.

 (19) Địa đạo tức là những mạch thuộc về hạ bộ - bộ phận dưới. Lại như Thiên tam bộ cửu hậu nói: Hạ bộ tức chỉ về kinh túc Thiếu âm (Thận). Thiên quý chứa ở Thận, đến khi thiên quý hết, tức là các đường mạch của túc Thiếu âm thuộc về bộ phận dưới không thông, do đó mới thân thể hao mòn mà không có con.

 (20) "Tám" là số của Thiếu âm. Con trai vốn là dương thổ mà lại tính theo âm số, đó là trong dương có âm.

 (21) Linh khu nói: Xung mạch, Nhâm mạch đều phát sinh tự trong "bào", dẫn lên phía trong "phúc", là cái gốc của các kinh lạc; cái nổi ra bên ngoài, do bên hữu phúc dẫn lên họp ở yết hầu, chẽ ra dưới miệng và xung quanh môi. Người huyết khí đều thịnh thì tràn tới ngoài da, làm nóng trong thịt. Người thịnh riêng về huyết thì thấm tới ngoài da, mọc thành lông nhỏ. Người đàn bà khí có thừa mà huyết thì thiếu - vì thường tiết ra nguyệt kinh - khiến hai mạch Xung, Nhâm không đầy đủ ở xung quanh miệng nên mới không có râu.

 Án: Thiên quý tức là âm tinh, cho nên tinh khí của con trai cũng gọi là  thiên quý. Như Vương Băng nhận thiên quý là huyết, thì thiên quý của con trai cũng là huyết hay sao? Thuyết đó không đúng.

 (22) Thận là nơi gốc của sinh khí. Con trai suy về khí trước, cho nên khi Thận khí suy thì tóc rụng răng se.

 (23) Can do Thận sinh ra (tức là Thủy sinh Mộc), Thận khí suy cho nên mới lây đến Can. Can chủ về Thận, vì Can khí suy nên sự cử động của gân phải yếu. Thận chủ về xương. Giờ gân với xương đều suy, cho nên toàn thân mới mỏi mệt.

 (24) Đoạn này lại nói rõ thêm cái nghĩa thiên quý của Tiên thiên, phải nhờ sự giúp ích do tân dịch của Hậu thiên. Vì năm vị vào Tỳ, đều dẫn tới cái nơi sở thích của nó. Thận là thủy Tàng, thu hút và chứa đựng các chất tinh dịch của năm Tàng, rồi lại bố tán ra. Chất ấy dẫn lên Tâm, hóa sắc đỏ thành ra máu; máu ấy dẫn tới hai mạch Xung, Nhâm làm thành cái biển chứa kinh huyết, để nuôi cơ nhục và mọc ra lông tóc. Cho nên về bên con trai, khi thiên quý đã đến thời tinh khí đầy tràn, hóa đỏ làm ra máu, dẫn ra Xung, Nhâm mà mọc râu ria; còn bên con gái, khi thiên quý đến thời kinh nguyệt đúng kỳ dẫn xuống. Vậy tinh với huyết đều gọi là thiên quý.

 Lại án: Kinh nói: Con đường của vinh huyết, chủ ở sự ăn uống. Thức ăn vào Vị rồi truyền lên Phế, tràn ngập ở bên trong, phân tán ra bên ngoài. Cái chất tinh khiết hơn nhất, thường lưu thông ở trong kinh mạch, để thấm nhuần và nuôi nấng cơ nhục. Con trai tám lần tám, con gái bẩy lần bẩy, cái "số" của trời đất đã đến cực độ, cho nên thiên quý hết. Nhưng cái chất huyết dẫn ở trong kinh mạch vẫn không hết. Cho nên những người già cả ăn uống được, Tỳ Vị khỏe thì gân xương vẫn còn mạnh.

 Lại án: Về con gái, có người đã quá cái giới hạn "bẩy bẩy" mà kinh nguyệt vẫn lôi thôi không dứt, đó là do cái huyết ở trong kinh toại tràn vào Xung, Nhâm mà tiết ra cho nên mặt vàng, mình gầy, xương đau, gân mỏi.

 Ta nên nhớ rằng: huyết của Kinh tọai dẫn ở trong mạch, huyết của Xung, Nhâm, thấm ra ngoài mạch.

 (25) Bắt đầu sinh ra hợp ngay với đạo, giữ vẹn được thiên chân, nên gọi là Chân nhân.

 (26) Từ đoạn này trở xuống là Hoàng Đế thuật lại những chuyện nghe được từ đời trước, để giải thêm về lẽ sống của con người.

 (27) Hai bậc Chân nhân và Chí nhân, xa đời lánh tục, tu đạo để giữ vẹn lấy thiên chân, không có tình hệ luyến của vợ con, không có thói thèm muốn của thế tục, đó là một bậc đi ra ngoài cõi tục, khác hẳn với người đời. Đến như bậc Thánh nhân thì vẫn ở trong vòng trời đất, vẫn có luân lý cương thường, nhưng chỉ dùng cái phương án "vô vi" để sự trị tự thân và thiên hạ, nên không phải nhọc đến thân thể và tinh thần... Do đó, cũng có thể sống tới linh trăm tuổi. Bậc này, như năm đời Đế, ba đời Hoàng và Chu Công, Khổng Tử v.v...

 (28) Bậc hiền nhân tuy ở trong trần tục, nhưng không bị vật dục nó che lấp. Dù có đôi khi cũng bị mờ ám đi đôi chút, nhưng lại sửa sang được ngay, cũng sáng sủa như nhật, nguyệt, tinh, thần; có thứ tự như bốn mùa và sự điều tiết của âm dương... Như thế thì tuy cái địa vị là Hiền nhân, mà cũng có thể đạt tới được bực Thánh nhân hoặc Chân nhân cũng chưa biết chừng... Đó là cái ý khuyết miễn của Hoàng Đế.

 Ba tháng mùa Xuân gọi là Phát trần (2), khí của trời đất mới phát sinh, muôn vật đều nảy nở tươi tốt. Đêm nằm, dậy sớm, đi dong dẻo ngoài sân, buông xõa tóc, nới rộng áo, để cho "chí" sinh ra (3). Chỉ sinh mà không sát; chỉ cho mà không đoạt (cướp lấy), chỉ thưởng mà không phạt (4). Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa Xuân, tức là cái đạo dưỡng sinh vậy. Nếu trái lại, sẽ thương đến Can, không đủ khí giúp sự phát triển của Tâm, tới mùa Hạ biển ra bệnh hàn... (5).


Ba tháng mùa Hạ gọi là Phồn tú (6). Khí của trời đất giao nhau (7) muôn vật nở hoa, kết quả. Đêm nằm dậy sớm, chớ ngại ngày dài (VIII). Đừng để trong "chí" có sự giận dữ, cho thần khí được thư thái. Để cho khí bên trong được tuyên tiết ra bên ngoài, không bị vít lấp (9). Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa Hạ, tức là cái đạo dưỡng sinh vậy. Nếu trái lại sẽ thương đến Tâm, đến mùa Thu biến ra bệnh ngược (sốt rét, úi...). Tâm khí ít không giúp được sự thu liễm của Phế, mùa đông tất lại mắc thêm bệnh (10).

 Ba tháng mùa Thu gọi là Dung bình (11), khí trời hanh ráo, khí đất trong sáng (12). Nằm sớm, dậy sớm theo tiếng gà gáy (13). Để cho "chí" được an ninh, làm dịu bớt sự túc sái của mùa Thu; thâu liễm thần khí, cho Phế khí được trong sạch (14). Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa Thu, tức là phương pháp giúp sự thâu liễm vậy. Nếu trái lại, sẽ thương đến Phế; không đủ khí giúp cho sự thu tàng, mùa Đông sinh ra bệnh xôn tiết (thổ tả) (15).


 Ba tháng mùa Đông gọi là bế Tàng (16). Nước đóng thành băng, đất nứt nẻ, không nên làm phiền nhiễu Dương khí (17). Nằm sớm, dậy muộn, nên đợi lúc mặt trời mọc, khiến cho "chí" như ẩn nấp, như giấu giếm, để cho khí của Tâm với Thận giao nhau, lánh nơi rét tới nơi ấm, đừng để bì phu bị lõa lồ tuyên tiết, làm động tới căn khí ở bên trong (18). Làm như vậy cho hợp với cái khí của mùa Đông, tức là cái đạo giúp sự thâu tàng vậy. Nếu trái lại sẽ thương đến Thận, không đủ khí giúp sự sinh trưởng của Can, tới mùa Xuân, tất sinh bệnh nuy, quyết (19).


 Thiên khí vốn trong sạch, sáng sủa (20), "tàng đức" vận động không ngừng, nên không cần phải giáng xuống mà cũng như giáng xuống (21). Nếu thiên khí không "tàng" mà lại sáng tỏ, thì nhật nguyệt sẽ không còn sáng, mà hư tà sẽ làm hại không khiếu (22). Nếu Dương khí bị vít lấp, thì địa khí sẽ tràn ngập lên (23), khiến cho mây mù đông đặc, bạch lộ không thể xuống (24), các loài cỏ cây cũng bị khô héo, úa vàng (25). Do đó, tặc phong, bạo vũ, dồn dập tới luôn; cái khí hậu của bốn mùa cũng thành ra trái ngược lẫn lộn. Con người sinh sống trong khoảng đó, nếu không biết giữ mình cho đúng phương pháp thì tránh sao khỏi nguy đến tính mệnh.

 Chỉ có bậc Thánh nhân là hay thuận theo thời khí để giữ mình, cho nên không mắc phải những tật bệnh lạ lùng, mà sinh khí cũng còn được lâu bền mãi mãi (26).


 Làm trái khí mùa Xuân thì Thiếu dương không thi triển được các công năng sinh phát, Can khí sẽ uất mà biến bệnh; làm trái khí mùa Hạ thì Thái dương không thi triển các công năng trưởng dưỡng (nuôi lớn), Tâm khí sẽ bị rỗng không mà sinh bệnh; Làm trái khí mùa Thu thì Thái âm không thi triển được cái công năng thâu liễm, Phế khí bị đầy trướng mà sinh bệnh; Làm trái khí mùa Đông thì Thiếu âm không thi triển được cái công năng thâu tàng, Thận khí bị chìm lấp mà sinh bệnh (27).

 Nghĩ như, khí Âm Dương của bốn mùa thực là gốc rễ của muôn vật: vì vậy, bậc Thánh nhân, về hai mùa Xuân, Hạ thì nuôi khí Dương; về hai mùa Thu, Đông thì nuôi khí Âm, tức là bồi dưỡng ngay từ nơi gốc rễ (28), cho nên mới có thể cùng với muôn vật cùng chìm nổi ở trong vòng sinh trưởng (29). Nếu làm trái mất ngay từ nơi gốc rễ, thì không sao toàn được (30). Cho nên nói rằng: hai khí Âm Dương ở trong bốn mùa, nó là trước sau của muôn vật, là gốc của sự sống, chết. Trái nó thì tai hại sẽ sinh ra, thuận nó thì bệnh tật không mắc phải. Chỉ có bậc Thánh nhân là hay thuận theo được lẽ đó, còn kẻ ngu thì rất dễ sao nhãng.

 Thuận theo lẽ Âm Dương thì sống, trái thì chết, theo thì trị, trái thì loạn (31).

 Vì thế Thánh nhân không trị khi đã mắc bệnh, mà trị từ lúc chưa mắc bệnh; không trị khi đã loạn mà trị từ lúc chưa loạn. Nếu bệnh đã mắc mới uống thuốc, loạn đã thành mới sử trị, khác chi lúc khát nước mới đào giếng, sắp đánh nhau mới đúc đồ binh, chẳng cũng muộn lắm ru (32).


 (1) Thần chứa ở năm Tàng, nên phải điều hòa bốn khí để giữ thần.

 (2) Nảy nở cái mới để thay đổi cái cũ. Xuân khí bốc lên, sinh muôn vật, thay cũ đổi mới, nên gọi là phát chẩn.

 (3) Cái khí phong mộc của phương Đông (tức là Can khí) dẫn thẳng lên đầu óc, nên phải xõa tóc cho nó được sơ tán điều đạt. "Chí" tức là cái cơ phát sinh của năm Tàng. Chí với ý dùng để giá ngự tinh thần, thâu liễm hồn phách, thông đạt ấm lạnh... Vì vậy, nên suốt cả bốn mùa, lúc nào cũng làm cho thuận "chí".

 (4) Đều là để cho hợp với cái lẽ dưỡng sinh.

 (5) Can thuộc Mộc, vượng về mùa xuân. Giờ làm trái ngược mất cái khí xuân sinh, thì sẽ thương Can. Can bị thương, thì đến mùa hạ sẽ biến ra bệnh hàn. Vì mùa hạ thuộc Tâm hỏa. Can mộc đã bị thương thì không thể sinh được Tâm hỏa... Đến mùa hạ sẽ biến thành bệnh hàn... Sở dĩ như vậy là vì Tâm hỏa đã không được cái khí "sinh" (của Can mộc), tự nhiên "Thủy" nó sẽ đến khắc "Hỏa" nên mới phát bệnh hàn.

 (6) Tươi tốt, rậm rạp vì muôn vật được hấp thụ Dương khí.

 (7) Mùa hạ, Âm khí đã hơi bốc lên, Dương khí đã hơi giáng xuống, cho nên gọi là "giao nhau".

 (VIII) Không nên ngại ngày dài, phải thường vận động.

 (9) Về tháng trưởng hạ (tháng 6) thuộc về thời kỳ phát triển của hai hành Hỏa và Thổ (tức Tâm và Tỳ). Nếu giận dữ thời Can khí phát động, sẽ làm thương đến Tỳ thổ. Hạ khí bồng nổi ra ngoài, nên phải để cho tuyên tiết, không bị vít lấp, thời Can sẽ được thư xướng, không sinh bệnh hoạn.

 (10) Tâm thuộc Hỏa, vượng về mùa hạ, nếu làm trái với cái khí của mùa hạ thì Tâm sẽ bị thương. Tâm bị thương, đến thu sẽ thành bệnh ngược. Đó là vì cái khí của mùa hạ phù việt ra bên ngoài, đến mùa thu thì thâu liễm vào trong. Giờ không thâu liễm được khiến cho hai khí âm dương cùng chọi lẫn nhau nên mới thành bệnh ngược. Lại như: Dương khí vốn phát sinh từ âm Tàng tại hạ tiêu, mùa xuân dẫn lên bộ phận trên, mùa hạ dẫn ra bộ phận ngoài, mùa thu liễm vào bọ phận trong, mùa đông ẩn ở bộ phận dưới. Giờ mùa hạ đã bị thương ở trên rồi, đến mùa thu không còn gì để thâu liễm. Sự thâu liễm đã bị sút kém, đến mùa đông không còn gì để bế tàng,  Dương khí không về nơi căn bản; đến mùa đông là thời kỳ phát triển của hàn thủy, không có khí dương ấm áp để cho nó được quân bình điều hòa, nên mới lại mắc bệnh và nguy hiểm.

 (11) Muôn vật đến mùa thu đều đã đầy đủ, bình tĩnh nên gọi như vậy, tức là hìnhd ung từ.

 (12) Về mùa thu khí lạnh bốc lên, nên khí trời hanh ráo; Dương khí giáng xuống nên mặt đất trong sáng.

 (13) Về mùa thu, gà gáy sớm nhưng xuống chuồng muộn. Người cũng nên thức từ lúc gà gáy, nhưng tới khi gà xuống chuồng sẽ dậy. So với xuân, hạ dậy hơi muộn hơn. Đó là thuận theo sự  “thâu liễm” của mùa thu.

 (14) Phế thuộc hành Kim, chủ về mùa thu. Người đến mùa thu cũng phải thâu liễm thần khí, khiến cho Phế khí cũng được ấm áp trong sạch.

 (15) Mùa thu chủ về hành Kim, Phế cũng thuộc hành Kim. Làm trái thu khí thì thương đến Phế kim. Phế kim do đó không sinh được Thận thủy là một Tàng thuận về mùa đông, nên mới sinh ra bệnh xôn tiết – Sở dĩ sinh ra bệnh đó, là vì: Phế thuộc “táo Kim” của Dương minh; Tỳ thổ ghét thấp (ẩm) ưa táo (ráo), giờ Phế kim đã suy, không thể sinh Thủy; Thận khí  lại suy, không gìn giữ được Thủy; Tỳ thổ cũng lại không chế được Thủy, nên mới bị “thấp” nó xâm lấn; Tỳ bị thấp xâm lấn thì tránh sao khỏi sinh chứng xôn tiết (vì ăn uống không tiêu hóa được, hoặc thổ (mửa) hoặc tả (ỉa) ra, có khi còn nguyên cả thức ăn).

 (16) Che đậy, cất kín. Tới mùa đông, khí trời hình như đã thâu liễm, không biết dương, muôn vật cũng phải theo đó mà giữ gìn thân thể.

 (17) Về mùa đông, bên ngoài khí trời rét, nên Dương khí của con người cũng thâu tàng cả vào bên trong, nên giữ gìn, không làm việc quá sức,  khiến phiền nhiễu đến Dương khí, phải tuyên tiết ra bên ngoài.

 (18) Lánh rét, tới ấm là cốt để nuôi cái bộ phận “tiêu dương”, ngoài bì phu thuộc về nơi chủ của Dương khí. Nhưng Dương khí vốn gốc từ bộ phận Chí âm, rồi mới phát sinh ra ngoài bì phu. Nếu bên ngoài không giữ gìn ấm kín, thì khí dương ở bên trong tất phải phát ra để tiếp viện, đó tức là làm lay động đến căn khí, rất có hại.

 (19) Thận thuộc Thủy, vượng về mùa đông. Nếu mùa đông trái mất sự bế Tàng, thì sẽ thương đến Thận. Thận đã bị thươg, không còn đủ sức để sinh Can mộc, nên sang mùa xuân, Can mộc cũngc bị suy yếu. Can chủ cân, Can suy yếu thời cân mắc bệnh, nên thành chứng nuy – tức là gân giãn ra, không cử động được – hoặc cái sinh khí của Can quay nghịch xuống bộ phận dưới, thì thành chứng quyết – chân tay giá lạnh.

 (20) Mấy đoạn trên, bàn về nên thuận theo cái khí của bốn mùa để điều dưỡng tinh thần của mình. Nhưng muốn được bốn mùa thuận tự, không trái ngược, trước phải nhờ thiên khí êm hòa. Nếu thiên khí không êm hòa, thì bốn mùa cũng không thể thuận tư. Nên từ đây trở xuống, lại bàn về khí của trời đất.

 (21) Khí trời cần phải vận động không ngừng, đã không ngừng nên không cần phải giáng xuống mà cũng như giáng xuống.

 (22) Thiên khí vốn sáng sủa, nhưng cốt ở sự “ẩn tàng” nên mới cần đến sự sáng sủa của nhật nguyệt, không còn giữ được cái địa vị thanh tĩnh cao minh nữa. Tỷ như khí dương (ấm) của con người không giữ gìn che chở ở các bộ phận trên và ngoài, thì hư tà (tức là khí độc) sẽ lọt vào các khiếu (lỗ hổng như tai, mũi v.v…) mà làm hại.

 (23) Nếu thiên khí đã bị vít lấp, thì địa khí sẽ tràn ngập lên trên, tức là chỉ có lên mà không có xuống, khí của trời đất còn êm hòa sao được.

 (24) Địa khí bốc lên thành ra mây mù, thiên khí giáng xuống thành ra  mưa móc, giờ chỉ có thăng mà không có giáng, nên không có bạch lộ (giọt móc trong trắng).

 (25) Khí của trời đất đã không hòa, hoặc sinh ra mưa dầm, thối đất, gió nóng héo cây, không những cây cỏ chết mà con người cũng không sao khỏi sinh bệnh tật…

 (26) Xét qua muôn vật, giống nào cũng có được một thứ sinh khí tự nhiên, dù có gặp sự bất hòa của âm dương, thì nó cũng không đến nỗi tuyệt diệt. Duy có giống người là bị tấm lòng thị dục nó làm trác táng mất nguyên khí rồi, nếu lại gặp sự bất hòa của thời tiết, thì không sao khỏi chết. Đến bậc Thánh nhân thì đã biết thuận theo sự bất hòa của thời tiết để thi hành mọi phương pháp tu dưỡng, đề phòng, nên sinh khí lúc nào cũng dồi dào, không khi nào hết được.

 (27) Đoạn này nói về hai khí Âm Dương, tùy thời thay đổi; nếu làm trái ngược nó, thì những Tàng Phủ sở chủ về từng mùa, tự nó cũng bị bệnh, chứ không đợi thiếu sự giúp ích của Tàng nọ khiến cho Tàng kia cũng bị bệnh nữa. Thiếu dương (Đởm) chủ về cái khí sinh tươi của mùa xuân. Nếu làm trái khí mùa xuân, thì khí của Thiếu dương không bốc lên, sẽ khiến Can bị uất mà sinh bệnh (vì Can Đởm là biểu lý với nhau). Thái dương chủ về cái khí trưởng dưỡng của mùa hạ. Nếu Thái dương không trưởng dưỡng, thời Tâm khí sẽ bị thiếu sút mà sinh bệnh. Thái âm chủ về cái khí thâu liễm của mùa thu. Nếu Thái âm không thâu liễm, thì Phế (lá phổi) sẽ sưng lên mà sinh bệnh. Thiếu âm chủ về cái khí bế tàng của mùa đông. Nếu Thiếu âm không bế tàng, thì Thận khí sẽ hư mà sinh bệnh.

 Án: Thiếu dương Đởm kinh, Đởm là Giáp mộc, Can là Ất mộc, nên Can với Đởm cùng làm biểu, lý. Thủ Thái dương Tiểu trường kinh, Tiều trường là Bính hỏa, Tâm là Đinh hỏa, nên Tâm với Tiểu trường là biểu lý. Trên đây nói Đởm không sinh phát mà Can mắc bệnh v.v… là do chỗ “cùng làm biểu lý” đó.

 (28) Cái khí Âm Dương ở bốn mùa, “sinh, trưởng, thâu, tàng” hóa nuôi muôn vật, cho nên làm gốc rễ cho muôn vật. Về hai mùa xuân, hạ, dương thịnh ở bên ngoài mà hư ở bên trong; về hai mùa thu đông, âm thịnh ở bên ngoài mà hư ở bên trong. Cho nên Thánh nhân nuôi khí dương về mùa xuân hạ, mà nuôi khí âm về thu đông, tức là bồi dưỡng từ nơi gốc rễ vậy. Hoặc có người hỏi: tiết trên nói “hai mùa thu đông, khí âm chủ về việc thâu tàng”, đây lại nói: “khí âm thịnh ở bên ngoài…”. Vậy âm dương lại có hai “lẽ” chăng? Xin đáp: Trời thuôc dương, đất thuộc âm; trời bọc ở ngoài đất, đất lọt ở trong trời. Hai khí âm dương đều tự đất phát ra, rồi lại thâu tàng vào trong đất, thì gọi là “âm ở trong âm”, khi đã thoát ra khỏi mặt đất thì gọi là “dương ở trong âm”. Vậy trên kia nói: “âm chủ về thâu tàng”, tức là thâu tàng cái dương đã thoát ra vậy.

 (29) Muôn vật có cái gốc ấy, mới có thể sinh trưởng; Thánh nhân biết bồi dưỡng cái gốc ấy, nên mới có thể cùng muôn vật chìm nổi ở trong vòng sinh trưởng.

 Lại án: Tiết trên nói Thiếu dương, Thái dương… thì đủ biết Dương khí ở trong con người cùng hòa hợp với Dương khí của trời đất, nên chi Thánh nhân ở hai mùa ấy mới bồi dưỡng Dương khí. Tiết trên nói Thiếu âm, Thái âm… thì đủ biết Âm khí ở trong con người cùng hòa hợp với Âm khí của trời đất, nên chi Thánh nhân ở hai mùa ấy mới thâu tàng Âm khí, chính là điều dưỡng ngay từ nơi gốc rễ.

 (30) Tỷ như “trái với khí mùa xuân… trái với khí mùa hạ v.v…”

 (31) “Thuận” là nói về âm dương cùng hợp, ngũ hành cùng sinh, như Đông phương Can mộc sinh Nam phương Tâm hỏa, rồi Hỏa sinh Tỳ thổ, Thổ sinh Phế kim, Kim sinh Thận Thủy, Thủy sinh Can mộc v.v… Cái khí của năm Tàng cùng liên lạc đều có thứ tự; nếu làm trái sẽ loạn mà sinh bệnh.

 (32) Kim Quỹ Ngọc Hàm nói: Bậc thượng công (thầy thuốc giỏi) chữa từ lúc chưa mắc bệnh như thế nào? – Thầy (Trọng Cảnh tự xưng) đáp: Tỷ như thấy Can mắc bệnh, biết là sẽ phạm đến Tỳ (Can mộc khắc Tỳ thổ), nên bổ ngay Tỳ, khiến cho Tỳ đủ năng lực để kháng cự lại sự khắc của Can, do đó Can khí bắt buộc phải theo lẽ chính mà truyền sang Tâm (Can mộc sinh Tâm hỏa). Đó là xoay nghịch làm cho thuận, đổi loạn làm cho trị vậy. Nếu đợi đến lúc khí của năm Tàng đã loạn; bệnh của năm Tàng đã thành, bấy giờ mới theo để điều trị, thì kịp sao được nữa?...

 Án: Thiên này, nói về lấy cái khí Âm Dương trong bốn mùa của trời đất để nuôi cái khí Âm Dương ở trong năm Tàng của con người, lại đem năm Tàng để ứng với năm hành. Nghị luận rất thấu triệt.

 Hoàng Đế nói:

 - Các bậc Thánh triết đời xưa hiểu suốt (thông) lẽ trời, biết rằng "khí trời là cái gốc của tính mệnh con người". Trời lấy hai khí Âm Dương để sinh ra muôn vật, mà tính mệnh của người là gốc của Âm Dương; cho nên ở trong khoảng sáu cõi (2) khí đó phân tán ra ở trên mặt đất, chia làm chín châu (3), khí đó phân tán ra ở con người, thành ra chín khiếu (4). Năm Tàng (5) và mười hai khớp xương (6) đều cùng thông với thiên khí. Những phần tử để sinh ra con người nhờ ở năm hành và ba khí (7). Nếu không cẩn thận, hằng phạm phải những khí đó, sẽ sinh tật bệnh. Trái lại, nếu biết cẩn thận, sẽ được sống lâu. Thiên khí là một thứ rất trong sạch, ta hay thể theo cái khí trong sạch ấy mà giữ mình, thì "chí ý" tự an tĩnh, mà cái dương khí bao bọc quanh mình ta cũng kín đáo, dù có "tặc tà" cũng không làm gì được. Chỉ có bậc Thánh nhân là hay đề phòng như vậy. Còn người thường thì trái với lẽ đó, nên trong thì chín khiếu bế nghẽn, ngoài thời cơ phu bị vít, cái Dương khí bao bọc bên ngoài tan rã, đó là tự mình gây nên bệnh.


 Dương khí ở con người, như "thiên" với "nhật". Nếu làm sai lạc mất địa vị của nó, sẽ không thể sống được. Thiên đức lúc nào cũng kiện vận không ngừng, nên mặt trời sáng tỏ; Dương khí ở con người cũng do đó mà bao bọc ở bên ngoài. Dương khí vốn gốc ở Chí âm, bên ngoài gặp phải khí hàn, tức thì Dương khí từ bên trong ứng ra để cản lại. Sự ứng ra ấy nhanh chóng như xoay cối cửa (nên gọi là vận khu) (VIII).


 Gặp phải "thử" và "hãn" sẽ thành ra phiền và thở gấp. Nếu không phiền, sẽ nói nhiều; mình nóng như than, hãn ra thì khỏi (9).


 Gặp phải thấp (khí ẩm), đầu nặng như đội; thấp phạm vào Dương khí, nhân đó mà hóa nhiệt. Dương khí vốn là một vật nhuần nuôi các đường gân, giờ Dương khí bị thương; gân sẽ mắc bệnh. Các gân nhỏ co rút lại, các gân lớn buông chùng ra, thành ra bệnh câu loan và túng thi (co quắp rã rời không cử động được). Có khi lại sưng thũng cả tứ chi (bởi Dương khí không vận hành ra tứ chi nên sưng thũng).

 Nếu lại quá nhiều phiền lao thì Dương khí bị phân tán ra bên ngoài, không có đủ năng lực để bảo vệ Âm khí ở bên trong, tinh sẽ tự tiết ra mà háo kiệt. Nếu ở mùa Hạ thì thành chứng tiên quyết (tức chân tay giá lạnh); tinh khí hư, nên mắt mờ, trông không tỏ, tai ù không nghe rõ.

 Dương khí thông ra bì phu, tấu lý (thớ thịt, bắp thịt), nếu tức giận quá độ thì khí nghịch lên, huyết cũng theo mà uất lên bộ phận trên, gây nên chứng "bạc quyết" (toàn thân giá lạnh), gân nhờ có huyết mới thấm nhuần mềm mại; giờ huyết bị uất, gân không được thấm nhuần, nên mới thành ra rã rời không thể cử động.

 Nếu hãn ra chỉ có nửa mình (10) sẽ sinh ra chứng thiên khô (11), nếu hãn ra mà gặp thấp, sẽ thành chứng mọc các mụn nhỏ lấm tấm (12). Những người mà ăn nhiều thức cao lương, phần nhiều mọc đinh (13). Hãn ra gặp gió, khí lạnh át lại, sẽ uất thành các mụn nhỏ như nốt sởi (14).


 Dương khí, cái chất "tinh" của nó thì nuôi thần, cái tinh "nhu" của nó thì nuôi gân (15). Nếu sự "khai hạp" (16) của nó bị vướng mắc, sẽ bị hàn tà phạm vào. Phạm vào đường xương sống, thì thành bệnh "gù". Nó lưu luyến ở trong mạch máu, trong thớ thịt, thì làm thành chứng "tê", hoặc phạm vào Tâm tàng thì thành chứng hay sợ, hay hãi, hoặc phạm vào khí phận ở trong các thớ thịt thì thành chứng mụn sưng (17).

 Nếu hãn ra chưa hết, nhiệt còn lưu luyến ở trong tấu lý, huyệt Du (18) bị vít, sinh chứng phong ngược (19).


 Ta nên biết rằng, "phong" đứng vào hàng đầu mối trăm bệnh. Nếu tấu lý bền kín, thì dù có gió độc cũng không làm gì được (20).

 Bệnh tà nếu để lưu luyến lâu, nó sẽ truyền hóa, trên dưới không thông. Lương công không để cho như vậy, phải chính trị ngay từ trước (21).

 Dương khí ban ngày thì chủ về bên ngoài. Lúc mờ sáng khí ấy mới phát triển, đúng trưa thời toàn thịnh, quá chiều thì đã hư, khí môn bắt đầu đóng (22).


 Vậy nên về phần đêm nên giữ gìn, đừng quá dùng sức gân xương, đứng ra hóng xương móc. Nếu trái lẽ ấy sẽ không khỏi mắc bệnh (23).

 Kỳ Bá nói:

 - Âm chủ về tàng tinh, mà thường bồng lên để ứng với bên ngoài; Dương chủ  về bảo vệ ở bên ngoài cho Âm được bền vững kín đáo (24).

 - Âm không thắng được Dương thì luồng mạch chảy gấp, sẽ phát bệnh cuồng (25).

 - Dương không thắng được Âm thì khí của năm Tàng tranh giành nhau, do đó chín khiếu không thông (26).


 Chỉ bậc Thánh nhân biết điều nhiếp Âm Dương, khiến cho gân mạch điều hòa, xương tủy bền chặt; khí huyết đều thuận, nên trong ngoài hòa hợp, "tà" không thể làm hại, tai mắt sáng tỏ (27).

 Phong phạm vào khí, tinh sẽ mất; nhân lại phạm vào cả Can (28). Nếu lại thêm sự ăn quá no, gân mạch tức thời sụt lỏng, Đại trường nhiệt tích mà gây nên bệnh trĩ (29). Hoặc vì uống quá nhiều thì khí nghịch; nếu lại quá dùng sức, Thận sẽ bị thương, do đó thành chứng đau ở cao cốt (30). Tóm lại, cái cốt yếu của Âm Dương, dương có bền bỉ thì sinh mệnh mới được vững vàng (31).


 Hai khí ấy nếu không điều hòa, như có Xuân không có Thu, có Đông không có Hạ. Nếu làm cho nó điều hòa tức là phương pháp của bậc Thánh nhân.

 Nếu Dương bị tà phạm, không thi hành cái nhiệm vụ làm bền ở bên ngoài, Âm sẽ bị mất ở bên trong.

 Âm bình Dương bí tinh thần sẽ trị, Âm Dương ly biệt tinh khí sẽ tuyệt.

 Gặp phải lộ (móc) và phong sẽ sinh bệnh hàn nhiệt. Mùa Xuân bị thương về phong tà, khí lưu liên sẽ thành chứng đỗng tiết (tả); Hạ bị thương về thử, tới mùa Thu sẽ sinh chứng ngược; Thu bị thương về thấp, ngược lên thành chứng ho, phát ra thành chứng nuy quyết; Đông bị thương về hàn, sang Xuân sẽ thành ôn bệnh (33).

 Tà khí của bốn mùa, lại làm thương cả năm Tàng (34).

 Âm tinh sinh ra, gốc từ năm vị; Thần của năm Tàng, bị thương bởi năm vị (35).

 Vì vậy nên: - Vị nếu quá chua, Can bị đẫm ướt, Tỳ khí sẽ bị tuyệt (36).
                   - Vị nếu quá mặn, đại cốt nhọc mệt, cơ nhục bị sút, Tâm khí bị chèn nén (37).
                   - Vị nếu quá ngọt, Tâm khí thở gấp và đầy, da sạm đen, Thận khí không yên (38).
                   - Vị nếu quá khổ (đắng), Tỳ khí không thấm nhuần, vị khí sẽ quá hậu (39).
                   - Vị nếu quá tân (cay), gân mạch rã rời, tinh thần sẽ bị hại (40).

 Vì thế phải cẩn thận điều hòa năm vị, khiến cho xương cứng, gân mềm, khí huyết lưu thông, tấu lý sẽ bền chặt kín đáo. Như thế sẽ được vô bệnh và sống lâu (41).


 (1) Thiên này nói về “khí trời giao thông với khí ở trong thân thể con người”. Đầu thiên có hai chữ “thông thiên” nên đặt làm tên bài.

 (2)   Trên, dưới và bốn phương là sáu cõi.

 (3)   Ký, Duyện, Thanh, Từ, Kinh, Dương, Dự, Đương, Ung là chín châu.

 (4)   Hai tai, hai mắt, hai lỗ mũi, miệng và tiền hậu âm là chín khiếu.

 (5)   Năm Tang là Can, Tâm, Tỳ, Phế, Thận.

 (6) Hai tay hai chân đều có ba khớp lớn, cộng thành 12 khớp. Linhkhu nói: Đất có chín châu, người có chín khiếu; trời có năm âm, người có năm Tàng; năm có 12 tháng, người có 12 khớp xương lớn; năm có 365 ngày, người có 365 đốt xương nhỏ; đất có 12 nguồn nước, người có 12 đường kinh mạch. Khớp xương là một nơi thần khí qua lại, cho nên hợp với năm tháng của trời; mạch là một nơi lưu thông của huyết dịch, cho nên hợp với nguồn nước chảy của đất; chín khiếu là một nơi ra vào của Tàng khí; năm Tàng là nơi tụ họp và biến hóa của hai khí Âm Dương, cho nên đều phối hợp với thiên khí.

 (7) Ba khí là ba khí thuộc âm và ba khí thuộc dương. Ba khí thuộc âm là hàn, táo và thấp. Ba khí thuộc dương là: phong, hỏa, thử (khí nắng).

 (VIII) Phàm cái độc của khí “phong, hàn” đều bắt đầu phạm vào khí phận ở bì mao. Vì thế nên Dương khí ở bên trong mới ứng ra để cản lại – do đó, gây nên sốt nóng – Mạc Trọng Siêu nói: Án: Bệnh thương hàn bắt đầu phạm vào khí phận ở bì mao, gặp Dương khí ở bên trong ứng ra nên hóa nhiệt, nhiệt dù nhiều cũng không chết – Tỷ như bệnh ở kinh Thái dương, phát nhiệt nhức đầu, mạch “lại” trầm (bệnh Thái dương, đáng lẽ mạch phù, nên đây dùng chữ “lại”) nên kịp cứu “lý” (trong) đó là bởi Dương khí không “vận khu” được ra bên ngoài, nên kíp dùng Can khương, Phụ tử để cứu Dương khí ở “lý” cho nó ra ngoài. Nguyên Hán văn đoạn này chỉ có một câu: “Nhân ư hàn dục như vận khu”, theo nghĩa đen thì là: “Nhân ở khí hàn muốn như xoay cối cửa” vì dịch như thế thì khó hiểu, nên phải giải dài như trên.

 (9) Dương tà của trời (tức hơi nắng) phạm vào Dương khí của người, khí bị thương không vệ ngoại (giữ bên ngoài) được, nên hãn (mồ hôi) mới thoát ra. Cái “tà” ở khí phận nhiệt quá bách vào Tâm, nên Tâm phiền. Bộ vị của Tâm ở trong Phế, Tâm mắc bệnh Phế cũng bị lây, Hỏa khắc (Kim) nên mới thành thở gấp. Nếu không phiền, thì tà khí vẫn còn ở khí phận; khí phận bị thương nên khí hư; khí hư nên nói nhiều. Dương tà của trời phạm vào Dương khí của người, hai khí đó cùng chọi nhau, nên mình mới nóng như than. Tà nhiệt đó gặp được chất âm dịch thì giải, nên mồ hôi ra mới khỏi.

 Án: Thương hàn luận nói rằng: Phàm bệnh  thường tự hãn là do khí không hòa, lại dùng thuốc cho “phát hãn” thêm, khiến cho (vinh, vệ) điều hòa sẽ khỏi. Xem như vậy thì biết: vì gặp khí thử mà hãn ra, là vì “thử” làm thương đến khí dương, khiến cho vệ khí (dương) không hòa. Đến khi hãn ra mà khỏi, tức là vinh vệ hòa vậy – Trương Khiết Cổ nói: Do sự hành động mà mắc phải, gọi là trúng nhiệt; do sự yên lặng mà mắc phải, gọi là trúng thử. Trúng nhiệt thuộc dương chứng; trúng thử thuộc âm chứng. Lý Đông Viên nói: Về những tháng thử nhiệt, những người nhàn hạ lánh nắng ở những nơi buồng sâu nhà rộng… Trong thời kỳ đó mà mắc bệnh, gọi là trúng thử. Chứng trạng tất nhức đầu ố hàn, thân hình co rút, các khớp xương đau nhức, trong lòng buồn bực, da thịt rất nóng và không có hãn. Đó là bởi cái khí âm hàn ở nơi buồng sâu nó cản át lại mà sinh bệnh. Nếu do người lao động mắc phải ở ngoài trời nắng thì gọi là trúng nhiệt, chứng trạng tất nhức đầu, buồn bực, ố nhiệt, da thịt nóng như đốt, khát nhiều uống lắm, hãn ra như tắm… đó là bởi nhiệt độc phạm tới Phế khí mà sinh bệnh.

 (10) Vì Dương khí không bao bọc được khắp mình.

 (11) Khô đét một nửa mình.

 (12) Các nốt nhỏ, bên trong có mủ, tên chữ Hán gọi là “tỏa phí”.

 (13) Vì cái nhiệt độc của thức ăn nhiều chất mỡ “béo ngậy” hay mọc đinh, mụn hoặc kiết lỵ v.v…

 (14) Vì dương khí bị át lại, không tiết ra được, nên mới mọc những nốt như vậy.

 (15)   Dương khí là cái chất “tinh” của thủy cốc cho nên trước nuôi “thần khí” của năm Tàng, tính “nhu” là cái khí sơ dương của Thiếu dương.

 Án: Đầu bài nói về “thần khí”, vốn gốc ở thiên chân; đây lại nói “thần khí” do năm vị sinh ra, đó là bởi: “tinh, khí, thần” đều có cả tiên thiên và hậu thiên. Cái “thần khí” của Tiên thiên lại phải nhờ cái khí “Thủy cốc” của Hậu thiên, để sinh dưỡng nên có câu rằng: “Hai tinh cùng cọ sát nhau, gọi là thần”, hai “tinh” đó là tinh của Thiên ất và tinh của Thủy cốc vậy.

 (16)   Khai hạp là mở đóng, tức là nói khí ấy vận ra hoặc thu vào, tựa như cánh cửa mở và đóng.

 (17)   Đây nói sự bảo vệ của Dương khí không được bền chặt, khiến hàn tà phạm vào mà gây nên các chứng trạng. Ta cần phải bảo trọng khí đó. Tế Công nói: Bảo vệ bên ngoài không gì bằng bì mao (da lông); nếu bì mao không bền kín thì tà sẽ phạm ngay vào tấu lý (mạch lạc). Mạc Tử Tấn nói: Cái nhiệt độc của thức ăn cao lương, phạm vào nhục lý sẽ mọc đinh lớn; cái tà khí ở bên ngoài phạm vào nhục lý sẽ mọc mụn sưng. Xem đó thì biết bì mao, nhục lý đều thuộc địa hạt cai quản của Dương khí. Vậy ta giữ gìn cho Dương khí đầy đủ không bị hao hụt, tự nhiên các bệnh không phát sinh được…

 (18)   Huyệt du tức là một huyệt thuộc Phế bộ - tấu lý bị thưa rỗng, thì biểu dương với tà khí đều ẩn nấp ở đó. Hàn tà ở biểu thì theo dương mà hóa nhiệt; tà lọt vào tấu lý mà biểu khí không trở về được “kinh” là nơi cư trú của mình, vì thế nên huyệt Du mới bị vít.

 (19) Phong ngược là một chứng sốt vùi chỉ nóng mà không rét.

  (20) Đoạn này nhắc lại: nên phải bảo trọng Dương khí để cho tấu lý được bền kín. Đại phàm: hàn thử trước phạm vào bì mao, còn phong tà thì thấu thẳng vào tấu lý – Phong là một thứ đi nhanh và biến hóa luôn; khi đã phạm tới cơ tấu, thì sẽ đi tới ngay kinh mạch. Khi đó hoặc thành chứng “hàn trúng”, hoặc thành chứng “nhiệt trúng”, hoặc thành chứng “thiên khô”, hoặc thành chứng “tích tụ”… Nên mới gọi là “đầu trăm bệnh”. Tiết trên nói về “hàn, thử, thấp” làm thương biểu dương, nên cần phải giữ sức cho biểu dương khỏi bị yếu: đoạn này nói: phong tà phạm thẳng vào tấu lý, nên cần phải bảo vệ nguyên chân cho được bền kín.

 (21) Truyền hóa như hoặc hóa làm hàn, hoặc hóa làm nhiệt, hoặc hóa làm táo kết, hoặc hóa làm thấp tả v.v… Bởi ở trời có cái tà khí lục dâm, mà trong thân con người cũng có sáu khí để hòa theo.

 (22) Đóng, tựa như đóng cửa. Theo kinh Linh khu: Mùa xuân thì sinh, mùa hạ thì trưởng, mùa thu thì thâu, mùa đông thì tàng, đó là lẽ thường của thiên khí. Trong thân con người cũng ứng theo như vậy. Lấy một ngày chia làm bốn mùa, sáng sớm là xuân, về đêm là đông… Sáng sớm Dương khí mới phát triển, cho nên người ta phần nhiều sáng sớm hay tỉnh táo và lanh trí khôn, đúng trưa thì khí trưởng, trưởng thì thắng được tà…

 (23) Gần tối, nhân khí bắt đầu suy; đến đêm, khí đó thu vào Tàng, nên phải giữ gìn, đừng quá nhọc mệt, không để lõa lồ, để phòng ngoại tà xâm phạm.

 (24) Sinh mệnh con ngời, gốc ở âm dương. Dương lại sinh ra bởi âm. Nên trên kia Đế nói về dương, đây Kỳ Bá lại nói về âm.

 (25) Khí thuộc dương, huyết mạch thuộc âm. Dương thịnh mà âm không thắng được, nên mới phát bệnh cuồng.

 (26) Năm Tàng thuộc âm, chín khiếu là nơi cửa ngõ của thủy khí. Nếu âm thịnh mà dương không thắng được, thì cái khí của năm Tàng giao tranh ở bên trong, chín khiếu do đó mà không thông. Bởi cái khí của năm Tàng, ra ngoài thì là dương, ở trong thì là âm. Tàng thuộc âm, tinh huyết thuộc âm; khí thuộc dương, chín khiếu thuộc dương, ở trong là âm ra ngoài là dương. Năm Tàng chủ về tàng tinh; Bàng quang là một cơ quan chứa tinh dịch. Cái khí biểu dương, do tinh thủy tự Bàng quang sinh ra, cái khí ở cơ tấu, lại do nguyên chân ở năm Tàng. Đó tức là Dương khí sinh ra bởi âm tinh. Nên mới nói rằng: “Cái gốc của sinh mệnh con người là ở âm dương” v.v…

 (27) Âm dương điều hòa, tà không phạm tới; tinh khí thông lên tai, thần khí thông lên mắt, nên tai mắt tỏ sáng.

 (28) Phong là Dương tà, nếu phạm vào phu biểu thì khí sẽ bị thương. Dương khí bị thương thì âm tinh sẽ bị mất (hoặc như chứng tiết tinh). Can thuộc Mộc, phong với Mộc là đồng khí; nếu phong phạm vào, tất phải động đến Can khí. Can khí bị phong tà phạm thì huyết bị thương (vì Can tàng huyết). Câu này lại nêu rõ cái nghĩa dương phải giữ bền cho âm.

  (29), (30) Can chủ huyết và cân. Thức ăn vào Vị, tán bố cái tinh khí lên Can, rồi thấm nhuần vào cân. Giờ tà đã làm thương Can mà lại ăn quá no, không đủ sức để bố tán thực khí cho được thấm nhuần vào cân, nên gân bị sụt lỏng, khiến thực khí đình trệ ở Đại trường, hóa thành thấp nhiệt, mà gây nên bệnh trĩ. Nước uống vào Vị, chuyển Du lên Phế. Phế chủ về khí ở toàn thân. Giờ khí bị tà làm thương, mà lại uống nhiều, thủy tinh không thể tán bố, nên mới thành chứng khí nghịch. Cao cốt tức chỗ xương ngang lưng.

 (31) Mấy câu này tổng kết cái nghĩa ở mấy đoạn trên, và lại nêu rõ "cần phải chú trọng về Dương khí".

 (32) Bình là quân bình, bí là kín đáo, bền chặt. Tức là ý nói hòa hợp với nhau, riêng dương vẫn phải giữ bền bên ngoài.

  (33) Lộ thuộc âm, phong thuộc dương; hàn là âm bệnh, nhiệt là dương bệnh. Bị thương về phong, bộ phận trên chịu trước; bị thương về thấp, bộ phận dưới chịu trước. Dương bệnh, ở trên đi hết rồi thì quay trở xuống, vì thế nên xuân bị thương về phong, mà thành chứng đỗng tiết. Âm bệnh ở dưới đi hết rồi quay trở lên, vì thế nên thu bị thương về thấp , mà lại thành chứng ho. Đó là cái lẽ âm dương cùng trao đổi vậy. Hạ bị thương thử, “thử hãn” không tiết ra được, khí nóng ẩn nấp ở bên trong, tới mùa thu,  Âm khí phát ra, gặp phải khí nhiệt, nên thành chứng ngược. Đông bị thương về hàn, tà không phát ngay, hàn khí ẩn nấp ở bên trong, tới mùa xuân Dương khí phát ra, tà sẽ theo Dương khí mà hóa nhiệt, phát ra ôn bệnh (danh từ, tên một chứng sốt nóng thuộc về mùa xuân). Đó là đường lối ra vào và sự biến hóa của âm dương vậy.

 (34) Khí của bốn mùa là phong, hàn, thử, thấp. Câu này tỏ rằng: chẳng những sự khí hóa của âm dương mắc bệnh, mà cả vật hữu hình là năm Tàng cũng mắc bệnh, vì bệnh lâu thì truyền hóa.

 (35) Thần khí sinh ra bởi âm tinh; tinh của năm Tàng sinh ra bởi năm vị - thương bởi năm vị, vì trong năm vị có một vị “thiên thắng” nhiều hơn – Toan sinh Can, Khổ sinh Tâm, Cam sinh Tỳ, Tân sinh Phế, Hàm sinh Thận… Đó là âm sinh ra bởi năm vị.

 (36) Vị toan (chua) vào Can. Nếu chua quá thì Can nhiều tân dịch nên đẫm ướt; Can đã bị đẫm ướt, Tỳ không chuyển du vào đâu, nên Tỳ khí bị tuyệt.

 (37) Đại cốt tức là Phủ của Thận. Vị mặn quá thì thương Thận, nên đại cốt bị thương; Thủy tà thịnh phạm lên Thổ (tỳ) nên cơ nhục sút; thủy dẫn ngược xâm lấn vào Tâm, nên Tâm khí như bị chèn nén.

 (38)  Vị quá ngọt, thì Thổ khí (Tỳ) quá đầy đủ rồi. Thổ đã quá đầy đủ, thì Tâm không còn có thể truyền sang cho con nó nữa (Hỏa sinh Thổ, Tâm là mẹ, Tỳ là con), vì thế nên thành chứng thở gấp và đầy; Thận chủ về Thủy, sắc nó đen; Thổ cang (khô ráo, quá găng) quá thì làm thương đến Thận, nên mới hiện ra ngoài da sạm đen và Thận khí không yên.

 (39) Đường “lạc” của Dương minh thuộc Tâm, cái khí của “tử mẫu” cùng giao thông liên lạc với nhau. Năm vị vào Vị, vị đắng dẫn lên Tâm trước. Vậy nếu quá đắng thì mẫu khí thịnh (Tâm) mà Vị sẽ cường. Vị cường thì cùng với Tỳ âm không liên lạc nữa. Do đó Tỳ không chuyển Du tân dịch cho Vị, mất cái năng lực thấm nhuần. Vị khí sẽ thành quá hậu (hậu là tà khí hữu dư có thừa).

 (40) Kim khí (Phế) thiên thịnh thì Can sẽ bị thương, gân mạch do đó mà rã rời (vì Can chủ cân), do đó tinh thần cũng bị hại lây.

 (41) Thận tàng tinh mà chủ về xương, Can tàng huyết mà chủ về gân. Phong phạm vào Dương khí (tức thứ khí bảo vệ ngoài bì phu) thì cái “tà” đó sẽ làm thương đến Can, tinh cũng nhân đó mà bị mất. Giờ biết cẩn thận điều hòa năm vị, thì xương sẽ cứng mà gân cũng mềm, tấu lý do đó mà bền chặt kín đáo (tà còn phạm vào sao được). Đó chính là bởi Dương khí sinh ra tự âm tinh mà thi hành cái nhiệm vụ đối với bên trong bên ngoài của nó, mà đừng làm quá nhọc mệt để hại đến dương, cẩn thận điều hòa năm vị để nuôi lấy âm, thì âm dương sẽ hòa bình, còn ngại gì tật bệnh, còn lo gì không sống lâu…

 Hoàng đế hỏi:

 - Trời có tám thứ gió, kinh có năm thứ gió, là nghĩa thế nào? (2)

 Kỳ Bá thưa:

 - Tám thứ gió nếu là "tà phong", phạm vào kinh, tức thành kinh phong, nó xâm vào năm Tàng, bệnh sẽ do đó mà phát sinh (3).


 Chỉ cần được cái sở thắng của bốn mùa, tỷ như: Xuân thắng Trưởng hạ, Trưởng hạ thắng Đông, Đông thắng Hạ, Hạ thắng Thu, Thu thắng Xuân. Đó là cái sở thắng của nó. (4)


 Đông phong sinh về mùa Xuân, bệnh phát tại Can du; Nam phong sinh về mùa Hạ, bệnh phát tại Phế du và kiên bối; Bắc phong sinh về mùa đông, bệnh phát tại Thận du và yêu cổ; Trung ương là thổ, bệnh phát tại Tỳ du và tích. (5)

 Cho nên, về xuân khí, thường phát bệnh tại đầu (6); về hạ khí , thường phát tại Tàng; về thu khí, thường phát bệnh tại kiên bối; về đông khí, thường phát bệnh tại tứ chi.


 Cho nên, mùa Xuân thường hay sinh bệnh tỵ nục; tháng trọng hạ (tháng 5) thường hay sinh bệnh đỗng tiết, hàn trung (đi tả và lạnh ở bên trong); mùa Thu thường hay sinh bệnh phong ngược; mùa Đông thường hay sinh bệnh tý, quyết (tê đau và lạnh giá tay chân). (7)


 Cho nên về mùa Đông biết giữ gìn cẩn thận, không để cho Dương khí quá hao tán ra ngoài, thì sang Xuân sẽ không bị các chứng như tỵ nục và bệnh ở cảnh hạng. Trọng hạ không bị bệnh ở hung hiếp; Trưởng hạ không bị bệnh đỗng tiết, hàn trung; Thu không bị phong ngược; Đông không bị tý, quyết và xôn tiết hãn xuất. (VIII)


 Nghĩ như tinh, là cái gốc của sinh mệnh con người. Cho nên người biết tàng tinh (giữ gìn, dè dặt) thì mùa Xuân không mắc bệnh ôn. Về mùa Hạ, nếu thử hãn (nóng nực ra mồ hôi) không tiết ra được, sang Thu sẽ thành bệnh phong ngược... Đó là mạch pháp của bình nhân người thường, vô bệnh. (9)


 Cho nên nói rằng trong Âm có Âm, trong Dương có Dương. Từ sáng sớm tới đúng trưa là Dương ở trong Dương; từ đúng trưa tới hoàng hôn là Dương ở trong Âm; từ chập tối tới gà gáy là Âm ở trong Âm; từ gà gáy tới sáng sớm là Dương ở trong Âm. Tấm thân của con người cũng ứng theo như vậy. (10)


 Nói về Âm Dương thuộc con người thì ngoài là Dương, trong là Âm; nói riêng về tấm thân con người thì sau lưng là Dương, trước bụng là Âm; nói về Âm Dương ở trong Tàng Phủ con người thì Tàng là Âm, Phủ là Dương. (11)

 Can, Tâm,Tỳ, Phế, Thận là năm Tàng đều thuộc Âm; Đởm, Vị, Đại trường, Tiểu trường, Bàng quang, Tam tiêu là sáu Phủ, đều thuộc Dương. (12)


 Sở dĩ muốn biết Âm ở trong Âm, Dương ở trong Dương, là vì: Mùa Đông bệnh tại Âm, mùa Hạ bệnh tại Dương, mùa Xuân bệnh tại Âm, mùa Thu bệnh tại Dương... Biết được bệnh tại đâu có thể dùng châm thạch để điều trị. (13)


 Cho nên, lưng thuộc Dương, mà Dương ở trong Dương tức là Tâm; nếu Âm ở trong Dương lại là Phế. Phúc thuộc Âm, mà Âm ở trong Âm tức là Thận; nếu Dương ở trong Âm lại là Can. Phúc thuộc Âm nếu chí Âm ở trong Âm lại là Tỳ. (14)

 Đó đều là sự du ứng của Âm, Dương, Biểu, Lý, nội, ngoại, tàng, Phủ vậy.


 Hoàng đế hỏi:
 
 Năm Tàng ứng với bốn mùa, vậy có sự thâu thụ (tiếp nhận, liên lạc) gì không? (15)

 Kỳ Bá thưa:

 Có. Đông phương sắc xanh, thông vào với Can khai khiếu lên mắt, Tàng tinh ở Can (16). Phát ra bệnh thành chứng kinh sợ (17). Về vị là chua, thuộc về loài thảo mộc (18) Thuộc về lục súc là gà (19). Thuộc về ngũ cốc là lúa mạch. Thuộc về bốn mùa, trên ứng với sao Tuế tinh (21). Xuân khí thuộc bộ phận đầu (22). Thuộc về âm là tiếng Giác (23). Thuộc về số là số tám (24). Thuộc về sú (mùi, hơi ngửi thấy) là mùi hôi (25). Do đó, biết là thường phát sinh bệnh ở gân.


 Nam phương sắc xích (đỏ), thông vào với Tâm, khai khiếu lên tai, Tàng tinh ở Tâm (27). Bệnh phát sinh ở cả năm Tàng (28). Về vị là vị khổ (đắng) và thuộc về Hỏa (29). Thuộc về lục súc là dê. Thuộc về ngũ cốc là thử (30). Thuộc về bốn mùa, trên ứng với sao Huỳnh hoặc (31). Thuộc về âm là tiếng Chủy (32). Thuộc về số là số bảy (33). Thuộc về mùi là mùi hắc (34). Do đó, biết là thường sinh bệnh ở mạch (35).


 Trung ương sắc vàng, thông vào với Tỳ, khai khiếu lên miệng, Tàng tinh ở Tỳ (36). Bệnh phát sinh ở cuống lưỡi (37). Về vị là cam (ngọt) và thuộc về Thổ (38). Thuộc về lục súc là bò (39). Thuộc về ngũ cốc là tắc (40). Thuộc về bốn mùa, trên ứng với sao Chấn (41). Thuộc về âm là Cung (42). Thuộc về số là số năm (43). Thuộc về mùi là mùi thơm (44). Do đó, biết là thường sinh bệnh tại nhục (thịt) (45).


 Tây phương sắc trắng, thông vào với Phế, khai khiếu ở mũi, Tàng tinh ở Phế (46). Bệnh phát sinh ở vai. Về vị là tân (cay) và thuộc về Kim (47). Thuộc về lục súc là ngựa (48). Thuộc về ngũ cốc là đạo (49). Thuộc về bốn mùa, trên ứng với sao Thái bạch (50). Thuộc về âm là Thương (51). Thuộc về số là số chín (52). Thuộc về mùi là mùi tanh (53). Do đó biết là thường sinh bệnh tại bì mao (54).


 Bắc phương sắc đen, thông vào với Thận, khai khiếu ở nhị âm, Tàng tinh ở Thận (55). Bệnh phát sinh ở khê (56). Về vị là hàm (mặn) và thuộc về Thủy (57). Thuộc về lục súc là lợn (58). Thuộc về ngũ cốc là đậu (59). Thuộc về bốn mùa, trên ứng với sao Thần (60). Thuộc về âm là Vũ (61). Thuộc về số là số sáu (62). Thuộc về mùi là mùi húc mục. Do đó, biết là thường sinh bệnh tại xương.


 Vậy nên người giỏi về xem mạch phải xét rõ sự "nghịch tòng" của năm Tàng, sáu Phủ và cái giường mối của Âm, Dương, Biểu, Lý và Tàng, Phủ... ghi nhớ ở trong tâm ý, hợp với tinh thần, sẽ biết được rõ rệt, khỏi phải hồ đồ thế là đắc đạo (65).


 (1) "Kim quỹ" là cái hòm bằng vàng, "chân ngôn" một lời nói rất đúng, chỉ bậc Thánh nhân biết đạo mới có thể nói.

  (2) Tám thứ gió, tức là luồng gió của tám phương. Kinh tức là đường kinh mạch của năm Tàng. Năm thứ gió, tức là phong tà phát sinh từ năm kinh.

 (3) Đây nói, thứ gió đó, nếu ở trời thì là luồng gió của tám phương; nếu ở người thì nó sẽ biến thành tà phong của năm kinh và năm Tàng.

 (4) Cái sở thắng của bốn mùa (tức là cái chủ khí, cái vượng của nó) như: xuân chủ Mộc, hạ chủ Hỏa, Trưởng hạ chủ Thổ (tháng 6), thu chủ Kim, đông chủ Thủy… Vậy nó sẽ thắng như: xuân thắng Trưởng hạ v.v… (tức là khắc – Mộc khắc Thổ v.v…). Bởi năm Tàng nhân thời mà vượng, nên mới có thể thắng được cái không thắng. Tiết trên nói về tám thứ gió (phong) sinh bệnh, tức là do cái “phong sở thắng” nó khắc “cái thời bất thắng”; tiết dưới nói được cái “khí sở thắng” của bốn mùa, nên mới có thể thắng được cái bất thắng.

 (5) Đoạn này nói về chính khí của bốn mùa, cũng có thể gây nên bệnh cho kinh du thuộc năm Tàng. Người ta sinh ra bởi năm hành, nhờ có phong khí (như giờ gọi là không khí) mà sinh trưởng. Nhưng phong khí dù sinh ra muôn vật nó cũng có thể làm hại muôn vật. Cũng như nước có thể làm nổi được thuyền, mà cũng có thể làm đắm được thuyền. Vì vậy nên đây bắt đầu nói ngay đến phong khí làm hại năm Tàng, rồi sau mới nói đến năm Tàng nhờ ở năm khí của năm phương mà sinh ra. Dù là cái huyệt của kinh khí,phát sinh ra từ đấy. Trên đây nói: Đông phong sinh về mùa xuân v.v… Đó là nói về Tàng khí thực, thì chỉ bệnh ở khí, nếu Tàng khí hư sẽ bệnh Tàng… Từ đây trở xuống nói phân biệt thêm cho rõ. Cảnh là cổ, hạng là gáy; Hung hiếp là TTTg ngực và sườn; Kiên bối là vai và lưng; Yêu cổ là ngang thắt lưng và vế; Tích là đường xương sống.

 (6) Khí, tức là chỉ về khí của bốn mùa và năm Tàng. Can du ở Cảnh hạng, mà mùa xuân lại phát bệnh tại đầu, là vì xuân khí thắng lên, Dương khí cũng về ở bộ phận trên. Cho nên, nếu bệnh về khí thì phát tại trên, nếu bệnh về “kinh” thì lại phát tại Cảnh hạng. Vì thế nên dưới đây, có chỗ nói về bệnh tại khí, có chỗ nói về bệnh tại kinh v.v… Đều là phân biệt sự hư thực của Tàng khí và kinh Du vậy.

 - Mùa hạ Dương khí phát tiết ra ngoài, Tàng khí bị hư ở bên trong, nên phong khí thừa mà phạm vào Tàng.

 - Thu khí chủ về sự thâu giáng, không thể bảo vệ được bì phu, cơ tấu, nên phong khí mới phạm vào Du.

 - Tứ chi là nơi gốc của khí dương, đông khí ẩn nấp vào bên trong, Dương khí bị hư ở bên ngoài, nên mới phát bệnh tại tứ chi – Trở lên, nói về cái khí của bốn mùa và năm Tàng.

 (7) Trên đây, dùng hai chữ “thường hay”, là nói về kinh du của năm Tàng đều ở bộ phận ngoài, phong làm thương cơ tấu thì dễ lọt vào kinh. Tỵ nục tức là đổ máu cam (máu chảy ra ở mũi), vì bệnh ở đầu nên tỵ nục.

 Kinh Du của Tâm ở hung hiếp, nên bệnh tại đấy, Chu Tế Công hỏi: Chỉ nói bệnh tại hung hiếp, mà không nói chứng trạng, là vì sao? – Đáp: về ba đoạn trên và dưới đây, đều phản phúc biện luận về sự “xuất nhập” của Tàng khí và kinh Du, cho nên chỉ nói: “bệnh tại đầu, bệnh tại Tàng, bệnh tại kiên bối và hung hiếp” v.v… mà không nói là bệnh gì, đến như nói về các chứng: “tỵ nục, đỗng tiết v.v…” là nói về bệnh thuộc kinh mà tại đầu thì có chứng tỵ nục; bệnh thuộc kinh mà tại phúc thì có chứng đỗng tiết và hàn trung v.v… Tuy nhiên, mấy đoạn đây vẫn không chú trọng về chứng trạng.

 Mùa hạ, Dương khí ở bên ngoài, nên lý khí hư hàn. Tháng Trưởng hạ thấp Thổ chủ khí, phong lọt vào kinh Du, tức phạm vào trong mà thành chứng đỗng tiết, đó là “phong Mộc thừa hư mà thắng Thổ”; Tỳ là một chí âm ở trong âm không thể hóa nhiệt được, nên mới thành chứng hàn trung.

 Mùa thu, Dương khí thâu liễm vào bên trong, Âm khí dẫn ra bên ngoài. Tà với chính cùng gặp nhau ở khoảng “nội với ngoại” giao tiếp, hai bên  cùng xung đột lẫn nhau nên mới thành chứng phong ngược (sốt, úi).

 Tứ chi là gốc của mọi khí dương. Mùa đông, Dương khí ẩn nấp ở bộ phận dưới, khiến cho kinh khí bị hư ở bên ngoài. Bị phong lọt vào kinh, nên tức chi mắc chứng quyết. Trở lên, nói về bệnh tại “kinh, lạc”.

 (VIII) Đoạn này lại nói thêm: Nếu giữ được Dương khí bền bỉ thì bốn mùa kinh Du không bị mắc bệnh. Lại nói thêm hai chứng xôn tiết và hãn xuất để tỏ cho người ta biết rằng: con người nếu hay bảo trọng và giữ gìn cái khí nguyên chân, thì không khi nào tà còn phạm được vào kinh mạch mà gây nên cái bệnh tại bên trong là xôn tiết, cũng không khi nào còn phạm được vào Dương khí mà gây nên cái bệnh ở bên ngoài là hãn xuất vậy.

 (9) Thần khí với huyết mạch đều sinh ra bởi tinh, cho nên nói: “tinh là gốc của sinh mệnh”. Biết tàng được tinh thì huyết khí giữ bền ở bên trong, còn tà nào phạm được vào bên ngoài, cho nên không mắc phải bệnh ôn. Về mùa hạ, cần phải có thử hãn, nếu thử hãn không tiết ra được, đến mùa thu gặp tiết thâu tàng, hai khí xung đột nên mới sinh chứng phong ngược. Thiên này chuyên bàn về “kinh mạch”, nên đây nói là mạch pháp của bình nhân.

  (10) Từ gà gáy tới sáng sớm, Dương khí mới phát triển, ứng với cái khí xuân sinh, cho nên thuộc về dương ở trong âm; từ sáng sớm đến đúng trưa, Dương khí đương lúc thịnh ứng với cái khí Trưởng hạ, cho nên thuộc về dương ở trong dương; từ đúng trưa đến hoàng hôn, Dương khí mới bắt đầu suy, ứng với cái khí mùa thu, cho nên thuộc về âm ở trong dương; từ chập tối đến gà gáy, Dương khí thu về bên trong, ứng với khí mùa đông, cho nên thuộc về âm ở trong âm. Cho nên nói rằng: trong một ngày có bốn mùa. Vì thế nên mạch pháp của bình nhân cũng ứng theo như vậy.

  (11) Thiên này bắt đầu nói đến đường lối của kinh mạch. Kinh mạch bên trong liền với Tàng, Phủ; bên ngoài chăng khắp thân mình. Âm dương ra vào, trong ngoài tuần hoàn. Vì thế những tác dụng “sinh, trưởng, thâu, tàng” đều ứng theo với mạch pháp của con ngời. Trong thân con người, Đốc mạch dẫn lên lưng, cai quản toàn thể khí dương trong thân hình; Nhâm mạch vòng lên bụng, cai quản toàn thể khí âm trong thân hình… nên mới nói “lưng là dương, bụng là âm” v.v…

 (12) Kinh mạch sinh ra bởi năm hành thuộc đất, ứng với sáu khí thuộc trời… Cho nên phàm nói về kinh mạch, trước phối hợp với năm Tàng, năm hành, rồi sau mới bàn tới sáu Phủ.

 (13) Đông bệnh tại Thận, Thận là âm ở trong âm, nên nói: “đông bệnh tại âm”; Hạ bệnh tại Tâm, Tâm là dương ở trong dương, nên nói: “hạ bệnh tại Tâm”; Xuân bệnh tại Can, Can là dương ở trong âm, nên nói: “xuân bện tại dương”; Thu bệnh tại Phế, Phế là âm ở trong dương, nên nói: “thu bệnh tại âm”; Châm (kim) thạch (đá) là hai thứ dùng để chữa bệnh tại kinh mạch. Biết được âm trong âm và dương trong dương thế nào rồi, mới nhằm vào kinh du của năm Tàng, dùng châm thạch để điều trị.

 (14) Vương Thị nói: Tâm thuộc về dương Tàng, bộ vị nó ở vào thượng tiêu, dương ở vào địa vị dương, nên nói là “dương ở trong dương”; Phế thuộc về âm Tàng, bộ vị nó ở vào thượng tiêu, âm ở vào địa vị dương, nên nó là : “âm ở trong dương”; Thận thuộc về âm Tàng, bộ vị của nó ở vào Hạ tiêu, âm ở vào địa vị âm, nên nói là “âm ở trong âm”; Can thuộc về dương Tàng, bộ vị của nó ở vào Hạ tiêu, dương ở vào địa vị âm, nên nói là: “dương ở trong âm”; Tỳ thuộc về âm Tàng, bộ vị nó ở vào Trung tiêu, Thái âm mà ở vào địa vị âm, nên nói là: “chí âm ở trong âm…”.

 (15) Ý nói năm Tàng đã ứng với âm dương và bốn mùa vậy, vậy tất phải có khí sắc gì để hợp với khí sắc của năm phương và âm dương của bốn mùa…

 (16) Tinh khí của Can khai khiếu lên mắt, mà lại thông với thiên khí… Đó tức là trời thông với người mà người lại thông với trời. Còn âm tinh thì lại Tàng về chính Tàng của nó.

 (17) Mùa xuân Dương khí bốc lên, nên bệnh phát sinh cũng có vẻ chấn đãng mà thành kinh sợ.

 (18) Can thuộc Mộc, với thảo mộc cũng một loài.

 (19) Kê (gà) thuộc quẻ Tốn, chủ về phương Đông.

 (20) Mạch là một thứ đứng đầu hạng ngũ cốc, nên ứng về Đông phương.

 (21) Tinh khí của Mộc ứng lên Tuế tinh.

 (22) Xuân khí bốc lên, xuân phong cũng phát sinh ở trên, nên bệnh tại đầu, đó là do lẽ “đồng khí tương cảm” mà sinh ra. So với các Tàng khác “nhân khí hư mà mắc bệnh” không giống nhau.

 (23) Giác là một âm thuộc về Mộc, ứng về mùa xuân.

 (24) Dịch nói: Thiên do số ba sinh ra Mộc, địa do số tám mà hợp thành, nên nói “số của Can là tám”.

 (25) Hôi, một thứ khí thuộc Mộc.

 (26) Can chủ gân, nên bện tại gân. Ngũ âm, ngũ số, ứng theo với khí vô hình của trời; bì, nhục, gân, xương ứng theo với cái hữu hình của đất. Lấy cái ứng vô hình của trời mà sinh bệnh tới cái hữu hình là gân xương của người, đó là do sự khí hóa giao cảm mà nên. Âm tinh của năm Tàng, nhờ tâm thần hóa ra sắc đỏ mà thành máu, ở đây bàn về huyết mạch của Tàng, Phủ, nên nói: “tàng tinh ở Can”.

 (27) Tâm thuộc Hỏa, nên cũng sắc đỏ. Tà khí Tàng phủ luận nói: Bao khí huyết ở mười hai kinh mạch với 365 lạc... đều dẫn lên mặt rồi chạy ra không khiếu (lỗ hổng, chỗ rỗng), riêng một thứ khí khác thì chạy ra tai để làm thành sự "nghe" - "Biệt khí" tức là khí của Tâm.

 (28) Bệnh... ở cả năm Tàng, tức là chỉ về các khí của năm Tàng, Tâm là một cơ quan chủ tể cả năm Tàng sáu Phủ, cho nên Tâm khí mắc bệnh, thì khí của các Tàng khác cũng đều mắc bệnh.

 (29) Đắng là vị của hỏa, Tâm khí thông với Nam phương, nên cùng với hành Hỏa, ở trong ngũ hành cùng loài.

 (30) Thử là một thứ lúa có sắc đỏ, mà tính ôn (ấm), nên là thứ lúa của Tâm.

 (31) Huỳnh hoặc là "tinh" của Hỏa.

 (32) Chủy là một âm thuộc Hỏa, ứng về mùa hạ.

 (33) Dịch nói: Thiên do số hai sinh ra Hỏa, địa do số bảy mà hợp thành, nên nói: "số của Tâm là bảy".

 (34) Khí bị Hỏa đốt cháy, thì thành mùi hắc - nguyên chữ hán là "tiêu".

 (35) Tâm chủ về mạch, nên bệnh tại mạch.

 (36) Thổ vượng về cuối bốn mùa, bộ vị ở vào khoảng giữa, Tỳ thuộc về Thổ Tàng, nên khí cùng thông nhau.

 (37) Linh khu nói: "Tỳ chủ về việc đón tiếp lương thực, lấy miệng lưỡi để biện biệt sự yêu ghét và cát hung", xem đó thì biết Tỳ khí thông lên lưỡi.

 (38) Tỳ thuộc Thổ, không có vị, lấy vị của lúa nên ngọt, thuộc hành Thổ ở trong năm hành.

 (39) Bò, nguyên chữ Hán là "ngưu". Còn về trâu, nguyên chữ Hán là "thủy ngưu". Bò sắc vàng, nên là giống nuôi của tỳ.

  (40) Lúa “tắc” sắc vàng, vị ngọt, nên cũng thuộc Tỳ.

 (41) Sao Chấn thuộc Thổ.

 (42) Tiếng Cung thuộc Thổ.

 (43) Dịch: Thiên lấy số năm sinh ra hành Thổ, địa lấy số mười mà hợp thành. Thổ chuyên ở trong ngôi “năm”, nên riêng chủ về “sinh số”.

 (44) Khí nhân Thổ biến, thành mùi thơm.

 (45) Tỳ chủ cơ nhục, nên sinh bệnh tại nhục.

 (46) Phế thuộc Kim, nên theo sắc trắng của Tây phương, mũi là khiếu của Phế.

 (47) Cảm thu khí, sinh bệnh tại vai và lưng.

 (48) Quẻ “Càn” thuộc ngựa, Phế thuộc Càn kim.

 (49) Đạo sắc trắng, nên là thứ lúa của Phế - Tỳ cốc.

 (50) Tinh khí của loài Kim, ứng lên sao Thái bạch.

 (51) Thương, một thứ tiếng chủ về phương Tây.

 (52) Dịch: Địa lấy số bốn sinh ra Kim, Thiên lấy số chín mà hợp thành. Nên Phế số chín.

 (53) Khí nhân Kim biến thành mùi tanh (tinh).

 (54) Phế chủ bì mao, nên biết là bệnh tại bì mao.

 (55) Thận thuộc thủy, nên theo sắc đen của Bắc phương, bộ vị của Thận ở dưới nên khai khiếu ra nhị âm.

 (56) Chỗ đại hội của nhục gọi là "cốc", chỗ tiểu hội của nhục gọi là "khê". Đại hội, tiểu hội tức là nơi khớp xương nhỏ liên lạc với nhau, một làn thịt mỏng bao bọc ngoài xương tức là "khê". Thận vốn chủ xương, mà "khê" là do khí của "cốc" sinh ra.

 (57) Mặn là nguyên chất của nước.

 (58) Lợn sắc đen, thuộc Hợi, nên là giống nuôi của Thận (Thận súc).

 (59) Đậu đen sắc đen, tính trầm xuống, nên là Thận cốc.

 (60) Thần minh thuộc Thủy.

 (61) Một thứ tiếng thuộc Thủy.

 (62) Dịch: Thiên lấy số một sinh ra Thủy, địa lấy số sáu mà hợp thành, nên số sáu thuộc Thận.

 (63) Thận chủ về xương, nên bệnh tại xương. Kinh nói: Can sinh cân, Tâm sinh huyết, Tỳ sinh nhục, Phế sinh bì mao, Thận sinh cốt... Vậy cân, cốt, bì mao, đều do năm Tàng sinh ra, nên Tàng nào mắc bệnh thì cái "sinh ra" cũng mắc bệnh. Lại như trên nói: xuân khí tại đầu, hạ khí bệnh tại Tàng, thu khí bệnh tại kiên bối, đông khí bệnh tại tứ chi... Đó là Tàng khí làm ra bệnh.

 (64) Đoạn này nói tổng kết cái đường lối của kinh mạch sinh ra ở năm Tàng, liên lạc với sáu Phủ, ngoài hợp với năm phương, năm hành và âm dương sáu khí. Trái với bốn mùa là "nghịch", thuận với bốn mùa là "tòng".

Hoàng đế nói:

 - Âm Dương là đạo của trời đất (2), là giường mối của muôn vật, là cha mẹ của sự biến hóa (3), là gốc ngọn của sự sinh sái (4), là cái kho chứa mọi sự thần minh (5).


 Trị bệnh phải tìm tới gốc (6). Nên biết rằng: tích lũy nhiều Dương là trời, tích lũy nhiều Âm là đất (7); Âm thì tĩnh, Dương thì táo (VIII); Dương sinh ra, Âm nuôi lớn; Dương giảm đi, Âm tiềm tàng (9); Dương hóa khí, Âm thành hình (10); hàn cực sinh ra nhiệt, nhiệt cực sinh ra hàn (11); khí hàn sinh ra chất trọc (đục), khí nhiệt sinh ra chất thanh (trong). Thanh khí ở bộ phận dưới thì sinh chứng xôn tiết, trọc khí ở bộ phận trên thì sinh chứng điền trướng (đầy, tức). Đó là Âm Dương ở trong người do sự "nghịch tùng" mà sinh bệnh vậy (12).


 Cho nên thanh dương là trời, trọc âm là đất, khí đất bốc lên thành mây, khí trời giáng xuống thành mưa, mưa làm ra bởi địa khí, mây làm ra bởi thiên khí (13). Thanh dương tiết lên thượng khiếu, trọc âm tiết xuống hạ khiếu (14); thanh dương phát ra tấu lý, trọc âm chạy vào năm Tàng (15); thanh dương đầy đủ ở tứ chi, trọc âm quy tụ về lục Phủ (16).

Thủy là Âm, Hỏa là Dương, Dương là khí, Âm là vị. Vị theo về hình, hình theo về khí, khí theo về tinh, tinh theo về hóa (18). Tinh nhờ ở khí, hình nhờ ở vị (19).Do hóa sinh ra tinh, do khí sinh ra hình (20).


 Vị làm thương hình, khí làm thương tinh (21). Tinh hóa làm khí, khí thương bởi vị(22). Âm vị tiết ra hạ khiếu, Dương khí tiết ra thượng khiếu (23). Vị hậu thuộc về Âm, bạc thuộc về Dương. Khí hậu thuộc về Dương, bạc thuộc về Âm (24). Vị hậu thì phát tiết, bạc thì không; khí bạc thì phát tiết, hậu thì phát nhiệt (25). Cái khí của Tráng hỏa suy, thì cái khí của Thiếu hỏa tráng; Tráng hỏa "thu hút" khí, khí "thu hút" Thiếu hỏa; Tráng hỏa làm tán khí, Thiếu hỏa sẽ sinh khí (26).


 Khí vị tân, cam, công năng của nó chuyên về phát tán, thuộc Dương. Khí vị toan, khổ, công năng của nó có thể dũng liệt hơn, thuộc Âm (27).

 Âm thắng thì Dương sẽ mắc bệnh, Dương thắng thì Âm sẽ mắc bệnh. Dương thắng thì nhiệt, Âm thắng thì hàn (28).

 Hàn làm thương hình, nhiệt làm thương khí, khí bị tổn thương thành bệnh đau, hình bị thương thành bệnh thũng (30).

 Nếu trước đau mà sau mới thũng, đó là khí làm thương hình; nếu trước thũng mà sau mới đau, đó là hình làm thương khí (31).


 Phong thắng thì sinh ra động; nhiệt thắng thì sinh ra thũng; táo thắng thì sinh ra can (khô ráo, se); hàn thắng thì sinh ra "phù" (thần khí phù việt); thấp thắng thì sinh ra "nhu tiết" (ẩm thấp, tiết tả) (32).


 Trời có bốn mùa, năm hành để thi hành sự sinh, trưởng, thâu, tàng và để sinh ra các khí hàn, thử, táo, thấp, phong (33).

 Người ta có năm Tàng hóa ra năm khí, để sinh ra hỷ, nộ, bi, ưu, khủng (34).

 Cho nên, hỷ với nộ làm thương đến khí, hàn với thử làm thương tới hình (35). Bạo nộ thì thương đến Âm, bạo hỷ thì thương đến hình. Nếu khí dẫn ngược lên, mạch sẽ bị đầy tràn, ly thoát mất cái hình của chân Tàng (36).

 Hỷ, nộ không hạn chế, hàn thử để quá độ, sinh mệnh sẽ không được bền (37).

 Cho nên "trùng âm" tất bệnh dương, "trùng dương" tất bệnh âm (38).

 Mùa Đông bị thương về hàn, tới mùa Xuân tất phát bệnh ôn; mùa Xuân bị thương về phong, tới mùa Hạ tất phát bệnh xôn tiết; mùa Hạ bị thương về thử, tới mùa Thu tất phát bệnh hơi ngược; mùa Thu bị thương về thấp, tới mùa Đông tất phát bệnh khái thấu (39).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe các bậc Thánh nhân đời thượng cổ hiểu rõ thân thể con người: Về Tàng, Phủ thì phân biệt rõ ràng; về kinh mạch thì xét rõ đầu mối; về "lục hợp" của mạch, nên rõ sự hội thông của nó; về các "khí huyệt" thì chỉ rõ từng nơi và ấn định cái danh của nó; về các "khê, cốc" đều chỉ rõ cái chỗ bắt đầu của nó; về bộ phận bì phu, có nghịch có tùng, đều có điều lý; về bốn mùa, Âm Dương, đều có kinh hỷ, và ứng vào thân thể con người đều có biểu, lý liên lạc với nhau... Có thật thế chăng (40).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đông phương sinh ra phong (gió), phong sinh Mộc, Mộc sinh toan, toan sinh Can, Can sinh cân (gân), cân sinh Tâm, Can chủ về mắt.

 Theo lẽ đó, ở trời gọi là "huyền", ở người gọi là "đạo", ở đất thì là "hóa", hóa sinh năm vị. Đạo sinh ra trí, huyền sinh ra thần.

 Thần ở trời tức là khí phong, ở đất tức là hành Mộc, ở thân thể con người là cân, ở Tàng Phủ con người tức Can.

 Ở sắc là mầu xanh, ở âm là âm Giác, ở tiếng là tiếng hô (thở ra, reo hò), ở sự biến động là ác (nắm tay lại, hình dung sự co gân), ở khiếu là mắt, ở vị là toan, ở chí là nộ.

 Nộ (giận) làm thương Can, bi sẽ thắng nộ; phong làm thương cân, táo sẽ thắng phong; toan làm thương cân, tân sẽ thắng toan (41).


 Nam phương sinh nhiệt (nóng), nhiệt sinh Hỏa (42), Hỏa sinh khổ, khổ sinh Tâm, Tâm chủ huyết (44), huyết sinh Tỳ (45), Tâm chủ về lưỡi (46).

 Theo lẽ đó, ở trời là nhiệt, ở đất là hành Hỏa, ở thể là mạch, ở Tàng là Tâm (47).

 Ở sắc là xích (đỏ), ở âm là âm Chủy, ở tiếng là tiếng cười, ở sự biến động là ưu (lo) (48), ở khiếu là lưỡi, ở vị là khổ, ở chí là hỷ.

 Hỷ quá thì thương Tâm, khủng sẽ thắng hỷ (khủng là Thận chí và là thủy thắng hỏa); nhiệt quá thì thương khí, hàn sẽ thắng nhiệt; khổ làm thương khí (khổ là hỏa vị, nên cũng thương khí), hàn sẽ thắng khổ (Thủy khắc Hỏa).


 Trung ương sinh thấp (49), thấp sinh Thổ (50), Thổ sinh cam, cam sinh Tỳ (51), Tỳ sinh nhục, nhục sinh Phế (52), Tỳ chủ về miệng.

 Theo lẽ đó, ở trời là khí thấp, ở đất là hành Thổ, ở thể là nhục, ở Tàng là Tỳ. Ở sắc là sắc vàng, ở âm là âm Cung, ở tiếng là tiếng hát (53), ở sự biến động là uế (54), ở khiếu là miệng, ở vị là cam, ở chí là tư (nghĩ ngợi).

 Tư quá thương Tỳ, nộ sẽ thắng tư; thấp quá thì thương nhục, phong sẽ thắng thấp; cam quá thì thương nhục (vị làm thương hình), toan sẽ thắng cam.


 Tây phương sinh táo (56), táo sinh Kim (nhân khí mà sinh hình), Kim sinh tân (nhân hình mà sinh vị), tân sinh Phế (nhân vị mà sinh Tàng), Phế sinh bì mao (nhân Tàng mà chủ về hình), bì mao sinh Thận (57), Phế chủ về mũi.

 Theo lẽ đó, ở trời là khí táo, ở đất là hành Kim, ở thân thể là bì mao, ở Tàng là Phế, ở sắc là sắc trắng, ở âm là âm Thương, ở tiếng là tiếng khóc (58), ở sự biến động là khái (ho), ở khiếu là mũi, ở vị là tân, ở chí là ưu (lo).
 
 Ưu làm thương Phế, hỷ sẽ thắng ưu (Hỏa khắc Kim), nhiệt làm thương bì mao, hàn sẽ thắng nhiệt; tân làm thương bì mao (59), khổ sẽ thắng tân.


 Bắc phương sinh hàn (bắc thuộc Thủy, nên sinh hậu), hàn sinh Thủy (60), Thủy sinh hàm (mặn, vị của thủy), hàm sinh Thận, Thận sinh cốt tủy, tủy sinh Can (61), Thận chủ về tai (Thận khí thông lên tai).

 Theo lẽ đó, ở trời là khí hàn, ở đất là hành Thủy, ở thân thể là xương, ở Tàng là Thận (62), ở sắc là đen, ở âm là âm Vũ, ở tiếng là tiếng thở dài (63), ở sự biến động là run rẩy, ở khiếu là tai, ở vị là hàm, ở chí là khủng.

 Khủng quá thương Thận, tư sẽ thắng khủng; hàn quá làm thương huyết (64), táo sẽ thắng hàn (65), hàm quá làm thương huyết, cam sẽ thắng hàm (tức Thổ khắc Thủy).

 Cho nên nói rằng: Trời đất là một bộ vị trên và dưới của muôn vật (66); Âm với Dương, đối với người là huyết khí của nam nữ (67); tả với hữu là đường lối của Âm Dương (68); Thủy với Hỏa là triệu chứng của Âm Dương (69); Âm với Dương là trước sau của muôn vật.

 Nên chú ý rằng: Âm ở bên trong, nhờ có sự gìn giữ của Dương ở bên ngoài. Dương ở bên ngoài nhờ sự sai khiến của Âm ở bên trong (70).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Nên bắt chước Âm Dương như thế nào? (71)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Dương thắng thì mình nóng, tấu lý vít lấp, thở mạnh và khó cúi hoặc ngửa, hãn không ra mà nhiệt, răng se; do đó thành phiền oán (bực dọc, nóng nảy), bụng đầy, thuộc chứng chết, chỉ qua được mùa Đông, không qua được mù Hạ (72).

 Âm thắng thì mình lạnh, hãn ra, mình thường mát, thường run và rét. Rét thì quyết, quyết thì bụng đầy, thuộc chứng chết, chỉ qua được mùa Hạ, không qua được mùa Đông. Đó là sự biến của Âm Dương "thiên thắng" và là chứng trạng phát hiện vậy.


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Muốn điều dưỡng hai khí ấy, làm thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Nếu biết được cái lẽ "thất tổn, bát ích" thì hai khí ấy có thể điều hòa. Nếu không biết, sẽ là cái cơ tảo suy vậy (74).

 Con người, năm bốn mươi tuổi, Âm khí đã tới phân nửa, sự khởi cư đã suy rồi (75).

 Tới năm năm mươi tuổi, thân thể nặng nề, tai mắt không còn sáng tỏ nữa (76).

 Tới năm sáu mươi tuổi, thì Âm suy, khí đã rất suy, chín khiếu không thông lợi, dưới hư trên thực, nước mũi nước mắt thường chảy ra (77).

 Cho nên nói: Biết thì khỏe mạnh, không biết thì chóng già (78).

 Thần khí vốn "cùng" sinh ra ở âm tinh, mà về sau cái danh nó "khác" đấy thôi (vì chia ra tinh, khí, thần ba danh từ).

 Người trí xét rõ từ chỗ "đồng" (cùng), còn kẻ ngu trí biết xét rõ ở chỗ "dị" (khác); kẻ ngu thường bất túc, người trí thường hữu dư (79).

 Vì hữu dư nên tai mắt sáng tỏ, thân thể khỏe mạnh, đã đến tuổi lão mà vẫn được như trai tráng; đã tráng mà lại càng đầy đủ thêm (80).

 Vì thế nên bậc Thánh nhân làm cái việc "vô vi", vui cái yên "điềm đạm", thuận dục khoái chí ở trong cái phạm vi "hư vô". Cho nên thọ mệnh vô cùng, sống chung trời đất... Đó là phương pháp trị thân của bậc Thánh nhân vậy (81)


 Trời "bất túc" về phương Tây bắc. Tây bắc thuộc Âm, do đó con người tai mắt bên hữu không sáng bằng bên tả; đất "bất mãn" về phương Đông nam. Đông nam thuộc Dương, do đó, con người tay chân bên tả không mạnh bằng bên hữu (82).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Vì cớ sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Phương Đông thuộc Dương. Vì là Dương, nên tinh khí dồn lên trên thì trên sáng mà dưới hư, cho nên khiến tai mắt sáng tỏ mà tay chân không mạnh. Phương Tây thuộc Âm. Vì là Âm, nên tinh khí dồn ở dưới; dồn ở dưới thì dưới thịnh mà trên hư, cho nên khiến tai mắt không sáng tỏ, mà tay chân được mạnh (83).

 Cho nên, đều là cảm phải tà khí, mà về bộ phận trên thì bên hữu nặng hơn, về bộ phận dưới thì bên tả nặng hơn. Đó chính vì thiên địa Âm Dương không thể toàn vẹn được, nên tà khí cũng do chỗ thiếu hụt ấy để mà xâm lấn (84).


 Cho nên, trời có tinh, đất có hình, trời có tám cõi, đất có năm hành, vì thế mới có thể làm được cha mẹ của muôn vật (tức là sự sinh hóa ra muôn vật đều phải gốc ở trời đất).

 Thanh dương bốc lên trời, trọc âm theo xuống đất.

 Nhân có sự động tĩnh làm giường mối cho sự "thần minh", nên mới phát triển được cái công năng sinh, trưởng, thâu, tàng hết rồi lại có (85).

 Chỉ bậc người hiền, về bộ phận trên biết bắt chước trời để nuôi đầu, bộ phận dưới biết bắt chước đất để nuôi chân, về bộ phận giữa biết lựa theo nhân sự để nuôi năm Tàng (86).

 Thiên khí thông vào Phế, địa khí thông vào ách (thực quản), phong khí thông vào Can, lôi khí thông vào Tâm, cốc khí thông vào Tỳ, vũ khí thông vào Thận (87).

 Sáu khí coi như sông, Trường vị coi như biển, chín khiếu là nơi tiết ra của hơi nước (88).

 Lấy Âm Dương của trời đất làm Âm Dương của con người.

 Dương hãn, mượn tiếng "vũ" của trời đất để đặt làm tên (89).

 Dương khí, mượn tiếng "lôi" của trời để đặt tên (9-0).

 Bạo khí tượng với lôi, nghịch khí tượng với dương (91).

 Vậy về phương pháp trị liệu, nếu không bắt chước cái lý Âm Dương của trời đất, sẽ khó thoát tai hại.


 Cho nên khi tà phong nó đến, gấp hơn gió mưa (92). Người thiện trị (chữa bệnh gỏi) ngay từ lúc tà còn ở bì mao (93); bực thứ nữa, chữa khi tà vào tới cơ phu (94); bực thứ nữa, chữa khi tà vào tới cân mạch (95); lại bực thứ nữa, chữa khi tà vào tới sáu Phủ (96); lại bực thứ nữa, chữa khi tà vào tới năm Tàng. Để tà vào tới năm Tàng thì nửa chết, nửa sống (97).

 Nếu cảm nhiễm phải tà khí của trời thì sẽ hại tới năm Tàng, nếu cảm nhiễm về sự nóng lạnh của loài thủy cốc (thức ăn, do sự ăn uống) thì sẽ hại tới sáu Phủ; nếu cảm nhiễm phải thấp khí của đất thì sẽ hại tới bì, nhục, cân, mạch (98).

 Cho nên người khéo dùng châm (99), từ âm phận dẫn qua dương phận, từ dương phận dẫn qua âm phận: Lấy bên hữu để trị bệnh bên tả, lấy bên tả để trị bệnh bên hữu; lấy ngoài biểu để biết trong lý, lấy tinh thần của mình để hiểu biết bệnh tình của người bệnh. Do đó, để xem cái nguyên nhân của bệnh nó phát sinh từ đâu, và cái lý tà, chính, hư, thực như thế nào... Như thế mới khỏi gây tai hại (100).


 Người khéo "chẩn", xét ở sắc, ấn vào mạch, phải phân biệt Âm Dương trước đã (101). Xét rõ thanh hay trọc để biết thuộc về bộ phận nào (102); coi hơi thở , nghe tiếng nói, mà biết được sự đau đớn thế nào xem quyền, hành, quy, củ để mà biết được bệnh nó chủ về đâu (103), án tay vào bộ Xích, Thốn nhận rõ phù, trầm, hoạt, sắc... mà biết được bệnh nó vì đâu sinh ra (104). Rồi lại xem đến cả người không có bệnh để rút kinh nghiệm, như thế sẽ không nhầm lẫn nữa (105).


 Bệnh khi mới phát, có thể dùng châm chích cho khỏi (106); khi bệnh thế đã thịnh, đừng vội vứt bỏ châm, đợi tà khí suy dần, sẽ thôi (107).

 Nhân cái lúc bệnh tà còn nhẹ, mà phạt dương cho nó tiết ra (108); đến khi bệnh thế đã thịnh, phải để cho nó giảm bớt dần; đên khi bệnh thế đã suy thì phải giúp ích chính khí cho nó đầy đủ thêm (109).

 Hình bất túc dùng khí để ôn; tinh bất túc dùng vị để bổ (110).

 Nếu bênh tà ở ộ phận cao, làm cho nó vọt lên; nếu bệnh tà ở bộ phận dưới, dẫn cho nó hạ xuống;nếu đầyở bộ phận giữa, nên do bên trong mà tả (111)

 Nếu là tà ở biểu, tẩm vào nước cho phát hãn (112); nếu ở bì mao làm cho phát tán (113); nếu tà khí quá mạnh, nên dùng phép án ma cho thâu dẫn (114); nếu là thực, nên tán và tả (115).

 Xét rõ Âm Dương, để chia cương nhu (116). Dương bệnh trị ở Âm, Âm bệnh trị ở Dương(117)

 Định rõ khí huyết, cần giữ bộ vị (118). Nếu huyết thực, làm cho nó hành: nếu khí hư, nên tuyên dẫn cho thông sướng (119).


 (1) Thiên này nói về: Trời, đất, thủy, hỏa, bốn mùa, năm hành, hàn nhiệt, khí, vị hợp với Tàng, Phủ của con người, hình, thân, thanh, trọc, thành tượng, thành hình… đều hợp với cái đạo của âm dương. Cho đến chẩn mạch, sát sắc, trị liệu, châm biếm v.v… đều phải bẳt chước ở âm dương, nên gọi là “Ứng tượng đại luận”.

 (2) “Đạo” tức là cái lẽ của âm dương. Thái cực “tĩnh” mà sinh âm, “động” mà sinh dương. Trời sinh ra bởi động, đất sinh ra bởi “tĩnh”, nên gọi âm dương là đạo của trời đất.

 (3) Vật sinh ra gọi là “hóa”, vật đến cực gọi là “biến”. Dịch nói: “Ở trời thành tượng,ở đất thành hình, sự biến hóa phát hiện ở đó”. Chu Tử nói: “Biến” là cái “tiệm” của hóa, hóa là sự “thành” của “biến”. Âm có thể biến thành dương, dương có thể biến làm âm, cái đạo lý biến hóa do âm dương sinh ra, nên gọi là cha mẹ.

 (4) Trời lấy dương để sinh ra, lấy âm để nuôi lớn; Đất lấy dương để giảm đi, lấy âm để tiềm tàng.

 (5) Âm dương biến hóa không thể lường được nên gọi là thần minh.

 (6) “Gốc” tức là chỉ về âm dương. Tàng, Phủ, khí, huyết, biểu, lý, thượng, hạ ở trong tấm thân con người, đều gốc ở âm dương, cho tới cái khí phong, hàn, thử, thấp, bốn mùa, năm hành… do từ bên ngoài phạm vào, cũng đều thuộc về hai chữ âm dương. Đến về phương diện trị bệnh, lựa cái khí vị của dược vật, dùng “châm” nên tả hay hữu, xét mạch xem trì hay tật, cũng không thể ra ngoài cái lý của âm dương. Cho nên nói: “Trị bệnh phải cầu tới gốc”… Bệnh đó thuộc dương tà hay âm tà? Thuộc âm phận hay dương phận? Khí phận hay huyết phận? Rồi nhân đó để đưa lựa chọn đến dược vật, xem nên dùng những vị khí nó thăng hay vị nó giáng? Âm để bổ hay khổ để tiết?... Đó, phương pháp cầu tới gốc là như vậy…

 (7) Tích tức là “tích lũy”, chứa chất rất nhiều. Rất cao là trời, rất dày là đất. Tiếp theo câu trên, nói việc trị bệnh nên bắt chước cái âm dương của trời đất.

 (VIII) Chất âm của đất chủ tĩnh mà có thường. Khí dương của trời chủ động mà không ngừng…

 (9) Mùa xuân với mùa hạ là hai khí Âm Dương của trời, cho nên chủ về sinh và trưởng; mùa thu với mùa đông là hai khí Âm Dương của đất, cho nên chủ về sái và tàng.

 (10) Trời chủ về sinh ra vật, đất chủ về gây thành vật. Cho nên dương hóa cái khí của muôn vật, mà cái khí ở trong thân con người cũng do dương hóa ra; Âm thành cái hình của muôn vật, mà cái hình của con người cũng do âm gây nên.

 (11) Âm hàn dương nhiệt là cái khí chính của âm dương. Hàn cực sinh nhiệt, là âm biến làm dương; nhiệt cực sinh hàn, là dương biến làm âm. Thiệu Tử nói: Lúc bắt đầu động thì dương sinh, động đến cực độ thì âm sinh; lúc bắt đầu tĩnh thì “nhu” sinh, tĩnh đến cực độ thì “cương” sinh. Đó tức là cái nghĩa “lão biến mà thiếu không biến” ở Chu dịch. Cho nên cái lý âm dương, hễ đến cực độ thì sinh biến. Tật bệnh ở con người cũng vậy. Như nhiệt quá thì lại hàn. Như những chứng nội nhiệt đến cực độ, thì bên ngoài hiện ra rét run. Hàn quá thì lại nhiệt, như bệnh thương hàn mà phát nhiệt. Về phép trị bệnh cũng vậy, như người uống quá nhiều những vị khổ hàn, rồi biến thành hỏa nhiệt.

 (12) Hàn khí đọng xuống dưới, nên sinh ra trọc âm; nhiệt khí thượng thăng, nên sinh ra thanh dương. Thanh khí chủ về dương nên ở trên, giờ lại ở dưới nên sinh chứng xôn tiết (ăn vào lại tả ra), bởi vì chỉ giáng mà không thăng; trọc khí chủ về âm nên ở dưới, giờ lại ở trên nên sinh chứng điền trướng, bởi vì chỉ có thăng mà không có giáng. Đó là âm dương tương phản mà sinh bệnh, như thế tức là “nghịch”, nếu trái lại là “tùng”. Cho nên nói:”Trị bệnh phải cầu tới gốc”, chính là vì tấm thân con người “hữu bệnh hay vô bệnh” đều do âm dương “nghịch, tùng” mà ra vậy.

 Án: Từ câu “dương hóa khí” trở xuống, đều đem âm dương của trời đất hợp với âm dương trong tấm thân con người để tỷ lệ, không chuyên nói hẳn về bên nào.

 (13) Đoạn này tiếp với đoạn trên, nói về: cái địa vị của âm dương có trên dưới khác nhau, mà cái khí của âm dương có “hỗ giao” rồi sau mới thành được cái biến hóa “mây lên, mưa xuống” để hóa sinh muôn vật. Thanh dương là trời, trọc âm là đất. Đất dù ở dưới mà hơi đất bốc lên làm mây; trời dù ở trên mà khí trời giáng xuống làm mưa. Trời nhờ mây mà sau mới có mưa, nhưng mưa từ trên trời giáng xuống, mà thực là do cái mây của hơi đất bốc lên, cho nên nói: “mưa làm ra bởi địa khí”. Nhờ có mưa giáng xuống, mà sau mới có mây bốc lên. Nhưng mây tuy từ dưới đất bốc lên, mà thực là do cái mưa của khí trời giáng xuống; cho nên nói: “mây làm ra bởi thiên khí”. Đó là cái hiện tượng “giao hỗ” của âm dương, mà trong tấm thân của con người cũng có một hiện tượng như vậy.

 (14) Thanh dương của người ứng theo với “thiên” mà tiết ra thượng khiếu; trọc âm của người ứng theo với “địa” mà tiết ra hạ khiếu. Cũng như sự “lên xuống” của mây mưa.

 (15) Đây nói: Cái khí thanh đương dẫn đạt ra tấu lý mà cái “tinh huyết” thuộc về trọc âm, thì chạy tới năm Tàng. Vì năm Tàng chủ việc tàng tinh.

 (16) Câu này nói: Cái khí thanh dương do ặn uống sinh ra thì dẫn ra tứ chi, còn những chất hỗn trọc (cặn bã) thì dồn về sáu phủ.

 (17) Tính của Thủy thấm nhuần xuống nên là âm, tính của hỏa bốc ngược lên nên là dương. Thanh dương bốc lên là khí, trọc âm giáng xuống nên là vị (ngũ vị, các thức ăn). Đó là do Thủy Hỏa mà xét ra âm dương của khí và vị.

 (18) Âm là Vị, âm gây nên hình; đất cho người ăn năm vị để nuôi cái hình ấy, cho nên nói: “vị theo về hình”. Dương hóa khí, cái khí của “chư dương” xuất dẫn ra bì phu cơ tấu, để sinh ra cái hình ấy, nên nói “khí theo về hình”; nhờ cái tinh khí của thủy cốc để hóa sinh ra các tinh ấy, nên nói “tinh theo về hóa”.

 (19) Nhờ tinh khí của thủy cốc để sinh ra tinh, đó tức là “tinh nhờ ở khí”; nhở năm vị vào Vị để nuôi cái hình ấy, nên nói: “hình nhờ ở vị”.

 (20) Nhờ tinh khí của thủy cốc để sinh ra tinh, nhờ cái thần khí của “chư dương” để nuôi cho hình; ấy nên mới nói: “do hóa sinh tinh, do khí sinh hình”.

 (21) Hình ăn về vị, tinh ăn về khí (vì do nó mà sinh ra nên gọi là ăn), nhưng sự “ăn” đó nếu thái quá thì sẽ bị thương, cũng như sự ăn uống thường vậy

 (22) Tinh là gốc của nguyên khí, mà khí lại do tinh hóa ra. Hình ăn Vị mà Vị theo về hình. Đến khi vị làm thương hình thì sẽ lây cả đến khí.

 (23) Vị thuộc về loài có chất, nên dồn xuống hai khiếu “tiện, niệu” (đại tiện và tiểu tiện); khí thuộc về loại vô hình nên tiết lên trên khiếu hô hấp

 (24) Vị thuộc về âm, mà “vị hậu” là thuần âm, nếu bạc lại là dương ở trong âm; khí thuộc về dương, mà “khí hậu” là thuần dương, nếu bạc lại là âm ở trong dương. Đó là âm dương mà lại chia thêm một thứ âm dương khác nhau vậy.

  (25) Vị hậu là âm ở trong âm, tính giáng xuống, nên chủ về hạ tiết; vị bạc là dương ở trong âm, tính bốc lên, nên chủ về tuyên thông. Khí bạc là âm ở trong dương, tính giáng xuống, nên chủ về phát tiết; khí hậu là dương ở trong dương, tính bốc lên, nên chủ về phát nhiệt. Tiết này bàn về âm dương, khí, vị và thăng giáng.

 (26) Khí là dương, Hỏa là dương, hợp lại mà nói thì khí tức là Hỏa. Cái khí của Thiếu dương Tam tiêu, sinh ra tự Mệnh môn, dẫn đi khắp trong ngoài, hợp với Bao lạc (thuộc Tâm) mà làm Tướng hỏa. Cái khí sơ sinh của Thiếu dương, dẫn xuống Hạ tiêu để chủ về việc thâu nạp, dẫn tời Trung tiêu mà chủ về việc sinh hóa. Nạp và hóa các chất tinh vi của thủy cốc để sinh ra khí và nuôi hình… Cho nên mấy câu này tiếp với đoạn trên nói về “năm vị thái quá” thì sẽ thương đến khí, mà Tráng hỏa thái quá cũng thương đến khí (Tráng hỏa là một thứ hỏa nóng quá, Thiếu hỏa là một thứ hỏa vừa vậy. Đoạn này có hai tiếng Tráng hỏa và Thiếu hỏa, là nói về cái nhiệt độ hơn kém của hỏa). Bởi những vị mà khí vị quá hậu, tức là hỏa nó “Tráng”. Dùng những vị Tráng hỏa thì cái khí của con người không thể chống nổi, do đó mà hóa và suy (như dùng những vị Ô đầu, Phụ tử, khí của con người không thể chống lại được nên phát nhiệt); những vị mà khí vị ôn, tức là hỏa nó “thiếu”. Dùng những vị Thiếu hỏa, thì cái khí của con người sẽ dần sinh vượng mà thành tráng (như dùng những vị Nhân sâm, Đương quy v.v… khiến cho khí huyết của con người dần nên sinh vượng). Vì sao mà cái khí của Tráng hỏa suy? Vì Tráng hỏa có thể “thu hút” cả cái khí của con người, nên cái khí của Tráng hỏa sẽ tự suy. Vì sao mà cái khí của Thiếu hỏa lại tráng? Vì cái khí của con người có thể “thu hút” được cái khí của Thiếu hỏa, nên cái khí của Thiếu hỏa sẽ thành tráng. Bởi vì Tráng hỏa có thể “thu hút” cái khí của con người, nên nó lại có thể làm “tán” cái khí của con người; nên mới nói: “khí của Tráng hỏa suy”; bởi vì cái khí của con người có thể “thu hút” được cái khí của Thiếu hỏa, nên nó lại có thể sinh ra cái khí của con người; cho nên mới nói: “khí của Thiếu hảo tráng”. Chữ “thu hút” trên đây, nguyên Hán văn là chữ “thực, ăn”. Chú giải của Trương Ẩn Am: “Thực cũng như nhập vào, tức là dồn vào làm một”. Nguyên Hán văn là “Tráng hỏa thực khí, khí thực Thiếu hỏa” chữ đặt rất gọn, mà ý nghĩa hay, tiếc không tìm tiếng gì thay thế được. Trương Ẩn Am nói: Tướng hỏa là “tặc” của nguyên khí, muốn bảo dưỡng “tinh, khí, hình” ta nên dẹp yên hỏa ấy. Vương Tử Phương nói: “Khí của Tráng hỏa, khí của Thiếu hỏa”, chữ “khí” đó tức là khí của hỏa.

 (27) Khí với vị vốn đã chia âm dương, mà trong "vị" lại chia ra âm dương khác nhau. Tân dẫn về khí phận mà tính tán. Cam là một vị thuộc về trung ương (thổ) mà lại có cái năng lực tưới rội ra tứ bàng, vì thế nên phàm vị "tân và cam" thì phát tán và thuộc dương. Vị khổ chủ về tiết trở xuống, mà lại kiêm có cái tính chất bốc ngược lên (vì là hỏa), vị toan chủ về thâu giáng, mà lại là một thứ "Mộc vị" phát sinh về mùa xuân... đều có cái năng lực thượng dũng (vọt lên) và hạ tiết (tháo chụt trở xuống). Vì thế nên phàm vị "toan và khổ" thì "dũng, tiết" và thuộc âm.

  (28) Mã Thị nói: Dùng vị toan khổ mà đến thái quá thì âm sẽ thắng. Âm thắng thì về dương phận ở trong con người không địch được với âm hàn, do đó dương sẽ mắc bệnh. Dùng vị tân cam mà đến thái quá thì dương sẽ thắng. Dương thắng thì âm phận ở trong con người không địch nổi với dương nhiệt, do đó âm sẽ mắc bệnh.

 (29) Khổ hóa Hỏa, toan hóa Mộc. Nếu uống nhiều các vị toan, khổ, thì sẽ gây nên sự “nhiệt hóa” của Mộc với Hỏa, tân hóa Kim, cam hóa Thổ. Nếu uống nhiều vị tân, cam thì sẽ gây nên sự “hàn hóa” của âm thấp. Phàm dùng thuốc, nếu lâu thì tăng khí, đó là cái lẽ thường của vật hóa. Nếu để cho khí tăng lên mãi, sẽ là cái nguyên nhân chết non.

 (30) Dương hóa thành khí, âm gây nên hình. Hàn thì âm nhiều, nên thương hình. Nhiệt thì dương thịnh, nên thương khí. Khí vô hình, nên đau; hình có Hình, nên thũng.

 (31) Hình theo về khí, mà khí sinh ra hình… Đó là sự tương hợp của âm dương và hình khí. Cho nên, khí bị thương thì lây đến hình, hình bị thương thì cũng lây đến khí.

 Từ đây trở lên, nói về: khí, vị, âm, dương, hàn, nhiệt… do “thiên thắng” mà sinh bệnh.

 (32) Từ đây trở xuống, bàn về bốn mùa, năm hành của trời và năm Tàng, năm khí ở con người, với bên ngoài cảm về lục dâm, bên trong thương về năm chí… đều có âm, dương, hàn, nhiệt khác nhau. Tính của phong lay động, nên “phong thắng thì sinh lay động”. Nhiệt nhiều làm thương khí, nên nhiệt thắng thì thũng “sưng”. Táo làm thương đến tân dịch, cho nên táo thắng thì sinh ra can (khô ráo, se); hàn làm thương đến dương, cho nên thần khí sẽ phù việt ra ngoài. Thấp thắng thì Tỳ thổ bị thương nên thành ra chứng nhu tiết (tiết tả). Phong với nhiệt là dương khí của trời; hàn, táo, thấp là Âm khí của trời. Đó là sự thiên thắng gây nên bệnh của bốn mùa và năm hành vậy.

 (33) Mười Can của trời, hóa sinh năm hành của đất, năm hành của tật, hợp với sáu khí của trời. Cho nên ở đất hành Thủy thì ở trời là khí hàn; ở đất là hành Hỏa, ở trời là khí thử; ở đất là hành Kim, ở trời là khí táo; ở đất là hành Thổ, ở trời là khí thấp; ở đất là hành Mộc, ở trời là khí phong… Đó là sự ứng tượng rất rõ rệt vậy.

 (34) “Hóa ra năm khí”, tức là hóa cái khí của năm hành. Chí của Can là nộ, chí của Tâm là hỷ, chí của Tỳ là bi, chí của Phế là ưu, chí của Thận là khủng (nghĩa chữ “chí” ở đây, có ý như phát sinh ra…). Đó là do năm khí mà sinh ra chí của năm Tàng. Câu này nói về năm Tàng của người hóa sinh ra năm khí và năm chí, đều thuộc về âm dương.

 (35) Hỷ, nộ do bên trong phát ra, cho nên làm thương đến hai khí Âm Dương; cái tà ngoại dâm do bì mao mà lọt vào cơ lạc, Tàng Phủ, cho nên nói: “hàn thử thì thương hình”. Mã Thị nói: “chỉ nói hỷ, nộ” mà ngoài ra như “ưu, tư, khủng” có thể suy ra biết được. Chỉ nói “hàn, thử” mà ngoài ra như “táo, thấp, phong” có thể suy ra biết được.

 (36) Nhiều dương thì nhiều hỷ, nhiều âm thì nhiều nộ, bởi hỷ thuộc dương mà nộ thuộc âm. Vì vậy nên bạo nộ thì thương âm, bạo hỷ thì thương dương. Cái khí Âm Dương một khi đã “quyết nghịch” dẫn lên, thì cái khí của năm Tàng sẽ đầy tràn ở trong mạch, mà thoát ly mất cái hình của chân Tàng.

 (37) Kinh nói: Kẻ tri giả đối với sự dưỡng sinh, tất phải thuận theo cái khí của bốn mùa và thích hợp với khí hàn thử, điều hòa sự hỷ nộ và tiết độ việc cư xử, trái lại, nếu mọi việc cẩu thả quá độ, thì còn sống lâu sao được?

 (38) Về thời tiết thuộc âm, mà lại cảm phải khí hàn, như thế là “trùng âm”, tất sẽ sinh ra chứng dương nhiệt; về thời tiết thuộc dương, mà lại cảm phải khí nhiệt, như thế là “trùng dương” tất sẽ sinh ra bệnh âm hàn.

 (39) Mùa đông bị thương về khí hàn, cái độc của khí hàn ẩn nấp ở trong cơ phu, tới mùa xuân, tất phát ra bệnh ôn; mùa xuân bị thương về phong, phong khí thông vào với Can. Can tà hữu dư, tới phạm Tỳ thổ, dằng dai đến mùa hạ tất thành chứng xôn tiết. Mùa hạ bị thương về khí thử, thử hãn không tiết ra được, tới mùa thu gặp phải lương phong, hai bên xung đột lẫn nhau, thành ra chứng ngược “hàn nhiệt vãng lai” (lúc nóng, lúc rét cứ lần hồi thay đổi). Mùa thu bị thương về khí thấp, thấp nung nấu biến thành nhiệt, nhiệt thuộc hỏa, hỏa phạm lên Phế kim, dằng dai đến mùa đông, hàn với nhiệt xung đột lẫn nhau, gây nên bệnh khái thấu. Xem những bệnh thuộc về hai mùa xuân hạ, thì rõ được cái nghĩa “trùng âm tất bệnh dương”; xem những bệnh thuộc về hai mùa thu đông, thì rõ được cái nghĩa “trùng dương tất bệnh âm” như nói ở trên.

 (40) Đoạn này dẫn câu hỏi của Hoàng Đế làm tổng mạo cho mấy đoạn dưới đây. Lục hợp (6 hợp), tức là sự tương hợp của 12 kinh, tỷ như:Túc Thái dương với túc Thiếu âm là một hợp; Túc Thiếu dương với túc Quyết âm là hai hợp; Túc Dương minh  với túc Thái âm là ba hợp; Thủ Thái dương với thủ Thiếu âm là bốn hợp; Thủ Thiếu dương với thủ Quyết âm là năm hợp; Thủ Dương minh với thủ Thái âm là sáu hợp… Nó đều theo chính kinh của nó để giao thông liên lạc lẫn nhau.

 Khí huyết tức là nơi kinh khí quy tụ ở đó. Trong thân thể con người tổng cộng có 365 huyệt, để ứng với 365 ngày trong một năm.

 Những chỗ đại hội của nhục (thịt) gọi là cốc, những chỗ tiểu hội của nhục gọi là khê. Các nơi đó đều có cái chỗ bắt đầu sinh ra nó, tỷ như gân, ta thấy là gân, nhưng phải biết do từ đâu sinh ra gân v.v…

 (41) Từ đoạn này trở xuống với bốn đoạn nữa là lời nói của Kỳ Bá thưa lại, đem những cái liên lạc của năm Tàng với “tam tài” (trời, đất, người) phân tách rõ ràng; để chứng thực người xưa sở dĩ được như lời của Đế hỏi trên, chẳng qua chỉ hiểu thấu được hết “tam tài” mà thôi.

 - Đông phương chủ về mùa xuân, cái tính chất của Dương khí là bốc lên, nên mới sinh ra phong; phong cổ động thì loài cây tươi tốt, nên phong sinh Mộc; cái tính của Mộc là “toan”, nên Mộc sinh toan.

 Trong thân con người, Can thuộc Mộc, Mộc tính toan, nên nói: “toan sinh Can”.

 Mộc chủ về sinh ra Hỏa, nên nói: “cân sinh Tâm”.

 Mắt là khiếu của Can, nên nói: “Can chủ về mắt”.

 Giờ đem hợp cả “trời, đất, người” lại mà xét, thì chẳng qua chỉ cùng chung có một Lý. Lý đó, ở trời gọi là huyền (hình dung sự xa xôi bí mật). Ở người gọi là đạo (đạo là một cái lý ai cũng phải có, phải theo). Ở đất gọi là hóa (tức là hóa sinh muôn vật).

 Bởi đẩ có sự hóa, nên mới chia ra mọi vật và sinh ra năm vị,

 Bởi người có biết đạo, nên đạo mới tỏ rõ mà minh trí mới sinh ra.

 Bởi trời có sự huyền, nên mới có cái hành động khôn ngoan khéo léo, biến chyển như thần… Do đó ta có thể biết được “tam tài” cũng chỉ là một lý.

 Nhân đó lại suy rộng ra, ở trong năm khí của trời đã là phong, thì ở năm hành của đất sẽ là Mộc, mà ở năm thể của người sẽ là cân, và ở trong năm Tàng sẽ là Can… Suy mãi ra đến năm sắc là xanh, năm âm là giác, năm tiếng là hô, năm biến là ác, năm khiếu là mắt, năm vị là toan, năm chí là nộ… Cái danh của nó tuy khác nhau, mà cái lý thì vẫn chỉ có một, tức là đều thuộc về Mộc mà thôi.

 Tuy nhiên, nếu ở bản Tàng mà có sự thái quá, thì Tàng sẽ bị thương. Khi đã bị thương, thì chỉ cái nào mà “Mộc Tàng” không thắng được nó, nó sẽ chế lại được. Cho nên “ở chí là nộ”, nếu nộ thái quá thì thương Can. Chỉ có Phế kim chủ về “bi” là có thể thắng được nộ (Kim khắc Mộc).

 Ở trời là phong. Phong khí thông vào Can, thì sẽ làm thương đến cân, chỉ có cái khí táo Kim thuộc phương Tây là có thể thắng được phong (vẫn là Kim khắc Mộc).

 Ở vị là toan. Toan thái quá thì thương cân, chỉ có cái vị tân thuộc Tây phương là có thể thắng được toan… Đó đều là cái lý “Kim khắc Mộc”, nó tương chế nhau như vậy.

 (42) Nam phương chủ về thời tiết mùa hạ, nên sinh nhiệt.

 (43) Khổ là vị của Tâm. Vị thuộc âm, Tàng cũng thuộc âm, nên vị mới sinh Tàng (Tâm).

 (44) Huyết là một chất “lỏng” phát sinh tự Trung tiêu, phụng tâm thần hóa ra đỏ. Nên huyết tức là thần khí.

 (45) Tức Hỏa sinh Thổ.

 (46) Tâm khí thông lên lưỡi. Tâm hòa thì biết được năm vị.

 (47) Phong, hàn, thử, thấp, hỏa là âm dương của trời. Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy là âm dương của đất. Người có năm Tàng hóa năm khí để sinh ra hỷ, nộ, bi, ưu, khủng, đó là âm dương của người. Tại trời gây nên tượng, tại đất gây nên hình. Về con người thì hợp cả trời đất lại làm một. Ở đây, trước nói thế, rồi sau mới nói đến Tàng, vì con ngời hấp thụ cái khí của trời đất trước từ ngoài rồi mới đến trong vậy.

 (48) Các Tàng đều có “Du”, duy Tâm không có “Du”, cho nên sự biến động phát sinh bởi “chí”. Tâm chí dồn vào Phế (Hỏa khắc Kim) nên thành ưu.

 Dịch giả án: Về thiên này, bàn đến những “sở thương”.

 - (Cái làm thương) có ba điểm khác nhau. Như: Về Đông phương, nói: “Phong làm thương cân; toan làm thương cân…”

 - Về trung ương, nói: “Thấp thương nhục; cam thương nhục…”. Đó là một sự “tự thương” (tức là sự bản Tàng làm thương đến bản Tàng).

 - Về Nam phương, nói: “Nhiệt thương khí; khổ thương khí…”.

 - Về Bắc phương, nói: “Hàn thương huyết; hàm thương huyết…”. Đó là làm thương đến cái mình thắng.

 - Về Tây phương, nói: “Nhiệt thương bì mao…” thế là bị cái khí thắng mà thương mình; nói: “tân thương bì mao…” thế chính là tự mình làm thương mình. Duyệt giả nên nhận kỹ những điều đó.

 (49) Trung ương chủ về Thổ, để thấm nhuần khắp cả xung quanh, nên sinh thấp.

 (50) Ở trời là khí, ở đất thành hình… tức là do khí sinh ra hình.

 (51) Đất dùng năm vị để nuôi người. Vị cam vào Tỳ trước cho nên chủ về sinh Tỳ.

 (52) Tức là Thổ sinh Kim.

 (53) Chí của Tỳ là tư (nghĩ ngợi). Khi đã nghĩ được điều gì thì phát ra tiếng hát. Tức là sự vui vẻ.

 (54) Uế là “ợ”, cũng là “nấc”. Hơi ngược lên trên khoảng Phế vị thành ra nấc. Phía trên Vị, phía dưới Phế, là bộ vị của Tỳ. Nên Tỳ khí biến động thì thành uế.

 (55) Những sự “thắng” ở trên đây đều do sự chế khắc mà sinh ra.

 (56) Tây phương chủ về thời tiết của thu Kim, nên khí táo.

 (57) Phế khí chủ về bì mao, nhân Kim khí sinh Thận (tức Kim sinh Thủy).

 (58) Chí của Phế là bi (thương), vì bi nên sinh ra khóc.

 (59) Khí chủ về bì mao, tân làm tán khí, nên thương bì mao.

 (60) Tức là hình chủ khí, mà khí lại sinh hình.

 (61) Tinh tủy của Thận lại sinh Can mộc – thế tức là: năm Tàng cũng sinh ra nhau nhưng đều phải do năm khí của trời và năm vị của đất rồi mới cùng sinh vậy.

 (62) Nói về: Năm phương sinh ra năm khí; năm khí sinh ra năm hành; năm hành sinh ra năm vị; năm vị sinh ra năm thể và năm Tàng… Đó tức là con người phải gốc ở hình khí của trời đất mà sinh ra vậy. Đến như nói: ở trời là khí hàn, ở đất là hành Thủy, ở tủy là cốt, ở Tàng là Thận v.v… Đó là nói: trời đất sở dĩ thành tượng thành hình được đều gốc ở sự biến hóa bất trắc của âm dương vậy.

 (63) Thở dài, nguyên chữ Hán là “thân”, lại có nghĩa là tiếng “rên”. Thận khí ở bộ phận dưới, nên phải lên tiếng thở dài mới tiết lên được.

 (64) Hàn quá thì huyết bị đọng lại, nên nó thương huyết – Hoặc có người hỏi: “Phong thương cân, thấp thương nhục” đó là do bản khí làm thương đến bản thể. Ở Tâm thì nói: “nhiệt thương khí”, ở Thận thì nói: “hàn thương huyết” là cớ sao? – Xin đáp: Khí là dương, huyết là âm; Hỏa là dương, Thủy là âm. Tâm chủ Hỏa mà sinh nhiệt, Thận chủ Thủy mà sinh ra hàn… Vì thế nên “nhiệt thương khí” và “hàn thương huyết” là sự đồng khí tương cảm vậy. Như về đoạn dưới đây, nói: âm dương ấy là nam nữ của khí huyết, Thủy Hỏa ấy là triệu chứng của âm dương, Tâm Thận ấy là chủ tể của Thủy Hỏa, âm dương… cho nên lời nói trên đây tuy với Tàng khác có hơi không giống, nhưng cũng chỉ là cái ý “bản khí tự thương” mà thôi.

 (65) Táo chủ về khí nhiệt của mùa thu, nên thắng được hàn.

 (66) Trời che ở trên, đất trở ở dưới. Trời với đất đã đứng yên bộ vị, muôn vật sẽ hóa sinh ở khoảng đó.

 (67) Trườn Ẩn Am nói: “Cái lý âm dương ở người thì nam với nữ, ở thể thì là khí với huyết”. Mã Nguyên Đài nói: “Muôn vật sinh ra bởi dương, thành được bởi âm. Nói về tấm thân con người thì huyết là âm, khí là dương. Cho nên con trai thuộc dương mà không chuyên có khí, lại có cả huyết đó là trong dương có âm. Con gái thuộc âm mà không chuyên có huyết, lại có cả khí, đó là trong âm có dương”. Vậy thì âm dương ở con người tức là nam nữ có khí có huyết đó.

 (68) Ở trong khoảng trời đất và sáu cõi, Đông nam là tả, Tây bắc là hữu. Hai khí Âm Dương với trên dới bốn bên, ngày đêm tuần hoàn… Mà cái khí Âm Dương ở con người cũng cùng với cái khí của trời đất ngày đêm tuần hoàn. Cho nên nói: “Tả hữu là đường lối của âm dương”.

 (69) Thiên theo số 1 sinh ra hành Thủy, địa theo số 2 sinh ra hành Hỏa. Hỏa là dương, Thủy là âm; Thủy Hỏa là một vật hữu hình, nên làm triệu chứng của âm dương.

 (70) Âm tĩnh ở bên trong, dương động ở bên ngoài. Do sự động và tĩnh của âm dương mà hóa sinh ra muôn vật. Tiết trên nói về cái khí Âm Dương của trời đất, vận dụng khắp trên dưới bốn bên; tiết này nói về cái khí Âm Dương lại có cái trách nhiệm, trong ngoài khác nhau. Nói về trời đất, thì trời bao bọc bên ngoài đất. Nói về người, thì dương lại là một hào lũy hộ vệ cho âm.

 (71) Bắt chước âm dương để thi hành việc trị liệu.

 Cao Sĩ Tôn nói: Xét những lời Kỳ Bá giải đáp ở dưới, như “dương thắng thì thân nhiệt, âm thắng thì thân lạnh…”, đó là cái hại gây nên bởi âm dương thiên thắng. Như nói: “Hay biết được cái nghĩa thất tổn, bát ích…”. Đó là nói về biết điều hòa cái khí Âm Dương ở trong thân mình thì tà không thể xâm phạm gây nên tật bệnh. Như nói: “Con người, tai mắt bên hữu không sáng tỏ bằng bên tả; tay chân bên tả không mạnh bằng bên hữu v.v…”. Đó là bắt chước sự thịnh suy của trời đất và bốn phương. Như nói: “Người hiền, bên trên bắt trước trời để nuôi đầu, bên dưới bắt chước đất để nuôi chân, khoảng giữa bắt chước việc người để nuôi năm Tàng…”. Đó là bắt chước trời đất để nuôi người. Như nói: “Khí trời thông với đất, khí đất thông vào cuống họng; phong khí thông vào Can, lôi khí thông vào Tâm…”. Đó là cái khí của trời đất ứng vào người. Như nói: “Bạo khí hình tượng với lôi (sấm), nghịch khí hình tượng với dương…”. Đó là khí của con người ứng tượng với trời đất. Như nói: “Khéo dùng châm ấy theo âm để dẫn dương, theo dương dẫn âm…”. Đó là bắt chước cái lý của âm dương để làm cái phương pháp dùng châm. Như nói: “Khéo chẩn ấy, xét sắc để nghe mạch, biết phân biệt âm dương…”. Đó là bắt chước cái lý âm dương để thi hành việc trị liệu. Tóm lại, toàn thể thiên này bàn về âm dương của trời đất và cái khí của năm phương, năm hành, để phối hợp với thân hình, Tàng Phủ của con người… Đến cả việc chẩn trị điều dưỡng, cũng đều bắt chước ở âm dương nên mới đặt tên thiên này là “Âm dương ứng tượng đại luận”.

 (72) Dương thắng là do khí hỏa nhiệt dụng sự, nên mình nóng. Nhiệt ở biểu phận, nên tấu lý bị vít lấp, nhiệt ở lý nên hơi thở to; dương thắng ở phúc bộ nên cứ phải cúi xuống; dương thắng ở bối bộ nên cứ phải ngửa lên; dương thắng ở toàn thân nên hãn không ra mà mình nóng. Thận chủ về  tinh dịch, răng se, tức là tân dịch đã khô kiệt; Tâm chủ về huyết, nếu phiên oán, tức là huyết bị khô ráo. Phúc mãn, tức là sinh khí ở Trung tiêu bị tuyệt. Đó là cái tử chứng thuộc về “dương nhiệt thiên thắng”. Dù có dai dẳng được qua mùa đông, cũng khó lòng “hãnh miễn” được ở mùa hạ. Đoạn này nói về âm dương ở con người, lại phối hợp âm dương về bốn mùa của trời đất để tạo thành sự sống chết.

 (73) Âm thắng thì dương hư nên hãn ra. Âm thắng ở bộ phận biểu, nên mình thường mát; nếu ở lý thì hay run mà rét. Tứ chi là gốc của chư dương, biểu, lý đều hàn thì tứ chi quyết lãnh; tứ chi quyết lãnh thì phúc bộ sẽ hư và đầy. Đó là tử chứng thuộc về “âm hàn thiên thắng”. Nếu nhờ được cái khí dương nhiệt của mùa hạ còn có thể cứu được cái nạn âm hàn. Đó là sự biến của âm và dương mà gây nên tật bệnh.

 (74) “Thất tổn, bát ích”. Con gái lấy số “thất” (bẩy) để tính, con trai lấy số “bát” (tám) để tính (như nói: con gái hai bảy thì có thiên quý, con hai tám thì có thiên quý v.v…). Vậy về số “thất” không nên để cho (tổn – giảm bớt), về số “bát” không nên để cho “ích” (thêm lên). Nói rõ hơn, tức là chỉ về cái nghĩa “Dương thường hữu dư âm thường bất túc” vậy. Nhưng Dương khí vốn sinh ra tự âm tinh. Đã biết là âm tinh thường bất túc, mà đừng để cho nó bị khuy tổn nữa, thì hai khí đó sẽ quân bình nhau. Nếu không biết cái lẽ tương sinh của âm dương, theo pháp để điều dưỡng, thì tuổi chưa đến nửa trăm mà đã suy rồi.

 (75) Con trai lấy số “bát” làm giới hạn, cho nên đến 40 tuổi mà âm khí đã tới phân nửa (âm khí tức là Thận khí, tinh khí). Âm đã hư, nên khởi cư mỏi mệt.

 (76) Kinh nói: “Thận hư, Can hư, Tỳ hư đều làm cho con người thân thể nặng nề và “phiền oán”". Lại nói: “Tân dịch bị thoát (hết đi) khiến cho xương thịt co duỗi không dễ dàng. Tuổi đến năm mươi thì tinh dịch, huyết dịch đều hư, nên thân thể nặng nề. Tinh khí hư không thể dẫn lên bộ phận trên, nên tai mắt không sáng tỏ.

 (77) Con người tới tuổi sáu mươi đã quá cái thời kỳ “bảy tám” (tức 56), thiên quý kiệt, Thận khí đại suy, vì thế nên âm suy (sinh thực không cử động). Chín khiếu là nơi hơi nước do đó mà tiết ra: tinh thủy kiệt mà tinh khí suy, vì thế nên chín khiếu không thông lợi. Tinh kiệt ở bộ phận dưới, nước dàn lên bộ phận trên, nên nước mũi nước mắt chảy ra. Vương Tử Phương nói: “Trên nói điều dưỡng hai khí…” chú trọng về bên “thất tổn”, nên nói: “âm khí tới phân nửa…”, nói: “thân thể nặng nề…”, nói: “âm suy” v.v… Con người về sự khởi cư, động tác thuộc về dương, tai, mắt chín khiếu thuộc về dương… Giờ nói: “Khởi cư suy”, nói: “tai mắt không sáng tỏ”, nói: “chín khiếu không thông lợi” v.v… Đó là do âm hư mà làm lây đến dương vậy.

 (78) “Biết” là biết cái lẽ “thất tổn bát ích” ở trên, để cố gìn giữ lấy tinh, thì âm dương đều thịnh, mà gân xương khỏe mạnh. Nếu không biết cái nguồn gốc của âm dương mà để lòng “dục” kiệt mất tinh và háo tán mất chân nguyên thì tránh sao khỏi suy yếu.

 (79) Người khôn xét rõ âm dương "cùng" sinh xuất bởi “thiên chân” không làm quá sức. Dương đầy đủ mà âm bền chặt. Tinh thần giữ vững ở bên trong, thì âm thịnh mà khí bên ngoài cũng mạnh, biết âm dương cùng “sinh” và “cố” (bền) thì tinh sẽ được hữu dư (có thừa). Kẻ ngu chỉ biết cái “danh” nó khác, như “phiền lao thì Dương khí phát lộ ra bên ngoài…” mà không biết là tinh cũng sẽ tuyệt ở bên trong; chỉ biết: “làm trái ngược thì thương Thận, do đó cái khí xuân dương cũng không nhờ đâu mà sinh ra được…”. Nhưng không biết: dương vốn để giữ bền cho âm, mà âm thì là gốc của dương, tinh khí đồng thời lâm vào tình trạng bất túc…

 (80) “Hữu dư” thì tai mắt sáng tỏ; tinh huyết đủ nên tinh thần cường kiện, tinh thần bền vững… nên tới tuổi lão mà vẫn tráng.

 (81) Làm theo cái lẽ “vô vi” (có việc mà coi như không có việc) thì bên ngoài không nhọc hình, bên trong không nhọc nghĩ. Điềm đạm, hư vô thì tinh thần bền giữ ở bên trong, chân khí cũng thuận theo, nên thọ mệnh vô cùng…

 (82) Đoạn này nói: Nhờ âm dương tinh khí vận hành nên mới thi triển được cái công năng sinh, trưởng, thâu, tàng để hóa sinh muôn vật. Ở con người cũng nên phối hợp với trời đất để nuôi đầu và chân, đừng để cho tà khí có thể xâm chiếm làm nơi ký túc. Trên nói: “Trời bất túc ở Tây Bắc” là nói cái âm ở trong dương bất túc. Tây bắc thuộc âm, mà ở con người tai mắt bên hữu không sáng tỏ bằng bên tả. Tả là dương và hữu là âm. Vì âm bất túc ở trên nên như vậy. Trên nói: “Đất bất mãn ở Đông Nam” là nói cái dương ở trong âm bất túc, Đông Nam thuộc dương, mà ở con người tay chân bên tả không mạnh bằng bên hữu. Vì hữu là âm mà tả là dương, vì dương bất túc ở bộ phận dưới nên như vậy.

 (83) Trời có tinh, đất có hình. Đông phương thuộc dương, tinh khí bốc lên mà dồn cả lên bộ phận trên; vì dồn cả lên bộ phận trên nên trên thịnh  dưới hư, khiến cho tai mắt sáng tỏ, mà tay chân không mạnh. Tây phương thuộc âm, tinh khí giáng xuống mà dồn cả tới bộ phận dưới; vì dồn cả tới bộ phận dưới nên dưới thịnh trên hư, khiến cho tai mắt không sáng tỏ mà tay chân lại mạnh.

 (84) Đây, đem thân hình con người để nói; ở về bộ phận trên thì bên hữu hư, về bộ phận dưới thì bên tả hư. Xem đó thì biết thiên địa, âm dương vốn không thể toàn vẹn mà ở trong người cũng có sự bất túc về hai bên tả hữu… Xem đó thì biết hình thể con người không thứ gì là không phối hợp với trời đất. Vì lẽ đó, nên cần phải bắt chước âm dương.

 (85) Thần minh tức là sự biến hóa bất trắc của âm dương.

 (86) Bên trên phối hợp với trời để nuôi sự sáng tỏ của tai mắt, bên dưới phối hợp với đất để nuôi sự bất túc, từ “yêu” (tức ngang chỗ thắt lưng) trở xuống. Dè dặt năm vị, thích thuận năm chí, để nuôi sự thái hòa cho năm Tàng… Vậy dù có tặc tà, cũng không thể làm hại được.

 (87) Phế Tàng thuộc về Càn kim, bộ vị ở rất cao, mà làm chủ tể cả các khí ở toàn thân, nên cùng thông với thiên khí. Đây lại nói “đai lại”: Chẳng những cái khiếu ở trên đầu thông với trời, từ “yêu” trở xuống là thông với đất, mà từ năm Tàng, sáu Phủ, chín khiếu, sáu kinh v.v… đều cùng thông với khí của trời đất. Chỉ có bực người hiền là bắt chước được cái lẽ âm dương của trời đất để trị thân, nên tật bệnh không sinh ra được.

 - Ách (thực quản) tức là cửa của Vị phủ.

 - Phong sinh Mộc, Mộc sinh Can. Đó là do cái khí của trong và ngoài cùng giao với nhau.

 - Lôi (sấm) là do hỏa phát thành tiếng. Tâm là Hỏa Tàng, khí cùng cảm triệu, nên cùng thông với Tâm.

 - Cốc khí tức là thực phẩm do loài ngũ cốc. Tỳ là Thổ Tàng, chủ về chuyển vận, tiêu hóa, nên thông với Tỳ.

 - Thận là thủy Tàng. Vũ khí (hơi mưa) tức là cái khí của hàn thủy, nên cùng thông.

 (88) Tinh khí thông lên khiếu trên, trọc khí thông xuống khiếu dưới.

 (89) Hãn sinh ra bởi âm dịch, nhưng nhờ bởi Dương khí làm cho nó tuyên tiết ra, nên mới gọi là dương hãn.

 (90) Dương khí phát sinh gốc bởi lý âm. Sở dĩ gọi là “tật phong” (gió mạnh, nhanh), vì Dương khí vận hành khắp thân thể, không chút chậm chạp.

 (91) Bạo khí như lôi hỏa bốc cháy, nghịch khí như dương nhiệt tràn lan…

 (92) Tà phong tức là gió độc. Phàm gió độc phạm vào người, trước từ bì mao, rồi tới cơ nhục và kinh mạch, rồi lại do kinh mạch mà vào Tàng Phủ… Sự tràn lan của nó rất chóng, nên nói: “nhanh hơn gió mưa”. Ở đây chỉ nói một “tà phong”, mà không nói đến các bệnh khác, vì “phong” đứng đầu trăm bệnh và khai phát “bì tấu” rất chóng.

 (93)   Dương khí là một thứ để bảo vệ bên ngoài, thì âm ở bên trong mới được bền vững. Phàm Dương tà (tức tà phong) phạm vào người, phạm vào khí phận ở ngoài bì mao. Người thiện trị, giúp sức cho Dương khí, để làm cho tuyên tán. Bỏ tà phong đi thì không khí nào nó còn lấn vào bên trong được nữa.

 (94)   Tà ở bộ phận bì mao, nếu không làm cho nó tuyên tán được, thì nó sẽ cứ lưu lại đấy rồi dần dần phạm vào bộ phận cơ phu (lượt da và  thịt mỏng ở bên trong). Cơ phu cũng còn thuộc về khí phận bên ngoài, nên cũng có thể hòa giải cho tiết ra ngoài bì mao.

 (95)   Tà ở cơ phu không làm cho nó giải đi được, nó sẽ cứ yểm lưu tại đấy, rồi dần dần lấn vào bộ phận kinh lạc (kinh là những mạch máu chạy dọc, lạc là những mạch máu chạy ngang). Kinh lạc bên trong liền với Tàng Phủ, bên ngoài chằng khắp thân hình. Khi tà đã vào đến đấy, nên kịp làm cho nó theo kinh mà giải, đừng để nó lại vào Tàng, Phủ.

 (96)   Kim quỹ yếu lược nói: “Kinh lạc bị tà phạm vào Tàng Phủ, đó là cái nguyên nhân bệnh ở bên trong”. Vậy khi tà đã vào tới Phủ, tức là “lý” rồi, chỉ có thể cho nó bài tiết theo cái đường lối của Phủ, mới mong khỏi được.

 (97)   Mạch của sáu Tàng, do Tàng chằng vào Phủ; mạch của sáu Phủ, do Phủ chằng sang Tàng. Vậy nên kinh khí của Tàng Phủ, lúc này cũng liên lạc hỗ thông với nhau. Khi tà đã vào tới Phủ, mà không làm cho nó giải theo đường lối của Phủ, thì lẽ tất nhiên là nó phải phạm tới Tàng. Tà còn chập chờn ở vào khoảng “kinh khí” của Tàng, còn hy vọng liệu trị; nếu đã phạm hẳn vào Tàng thì thật là hết hy vọng. Trên đây dùng chữ “nửa sống nửa chết” cũng chỉ là nói “gượng” vậy thôi. Ta nên nhận rằng: bì phu khí phận thuộc dương, kinh lạc huyết phận thuộc âm, bên ngoài là dương, bên trong là âm; Phủ là dương, Tàng là âm… Tà ở dương phận còn dễ chữa; tà tới âm phận rất khó chữa… Y giả nên đề phòng ngay từ trước, đừng bỏ dễ làm khó mà lại hối hận về sau.

 (98) Tà khí của trời do bì phu mà phạm vào lý âm, nên nói rằng: “hại năm Tàng”. Thủy cốc vào Vị, do sự nóng lạnh không thích hợp, hoặc nhiều ít không điều độ, thì bệnh sinh ra ở Trường vị, nên nói rằng: “hại sáu Phủ”. Thấp khí do đất phát sinh, khi phạm vào người, tất do từ chân trước, nên mới nói: “hại bì nhục cân mạch”. Tóm lại, Tàng là âm, Phủ là dương; cân mạch huyết phận là âm, bì nhục khí phận là dương. Cái tà khí của trời có âm có dương, cái khí của thủy cốc có nhiệt, có hàn… Mà sinh ra bệnh ở thân hình, Tàng Phủ con người cũng có âm dương khác nhau. Người thiện trị phải phân biệt cho rõ mới được.

 (99) Châm: một thứ kim dùng để tiêm vào các huyệt và mạch máu, làm cho bệnh tà tiết ra ngoài. Về phương pháp dùng châm này có cả “bổ” chứ không chỉ “tả” mà thôi. Mấy thiên sau đây cũng có nói đến, nhưng tường tận thì ở bộ Linh khu, sẽ dịch tiếp theo bộ Tố vấn này.

 (100) Trong thân thể con người, âm dương, khí huyết, nội ngoại, tả hữu đều có giao thông, liên lạc với nhau. Người dùng châm biết rõ rằng: bệnh ở dương tất phải đi qua âm, cho nên nhằm vào âm để dẫn cho ra dương… hoặc nhằm vào dương mà dẫn cho ra âm; cũng vậy, cho đến cả hai bên tả  hữu, cũng “thích” bên này cho giảm bên kia… Phương pháp này rất huyền diệu, xem mãi về sau sẽ rõ.

 (101) Chẩn, tức là ấn ba ngón tay vào bộ vị “quan, xích, thốn” của bệnh nhân để nhận luồng của mạch máu chạy ở trong. Đó là “chẩn mạch”. Chữ chẩn ở đây thì lại bao gồm cả ba phương pháp: “vọng văn vấn”. Nên về sau đối với việc thăm bệnh, thường gọi là “tứ chẩn” (bốn phép chẩn) tức là “vọng, văn, vấn, thiết”. Thiết cũng tức là để tay nhận mạch. Trên đây nói: sắc là dương, huyết là âm; nhưng tự trong “sắc” cũng lại có âm dương khác nhau. Ở trong mạch cũng có âm dương khác nhau. Vậy người khéo chẩn cần trước phải phân biệt âm dương, mới có thể hiểu được đích xác

 (102) Về sắc mặt có sáng sủa (thanh) hay ảm đạm (trọc) khác nhau; nhận rõ bộ phận của nó sẽ biết được sự đau đớn của bệnh nhân như thế nào. Hai điều này thuộc về "vọng" và "vấn".

 (103) Xem sự phản ứng của mạch hợp với bốn mùa như thế nào. Về mùa xuân, mạch ứng với quy (thước tròn), vì Dương khí mềm mại, có vẻ như thước tròn; về mùa thu, mạch ứng với hành (cán cân), vì âm dương lên xuống, cao thấp phải đều, có vẻ như cán cân; về mùa đông, mạch ứng với quyền (quả cân), vì mùa đông, Dương khí sụt xuống ở bộ phận dưới, có vẻ nặng như quả cân.

 (104) Thốn chủ về bộ phận trên, thuộc dương; Xích chủ về bộ phận dưới, thuộc âm. Mạch phù là bệnh ở biểu, thuộc dương; mạch trầm là bệnh ở lý, thuộc âm; mạch hoạt là bệnh tại khí, thuộc dương; mạch sắc là bệnh tại huyết, thuộc âm. Xét mạch nó ở trên, dưới, biểu, lý, hay khí, huyết... để nhận xem bệnh vì đâu sinh ra.

 (105) Chẩn mạch người mắc bệnh, lại chẩn cả người vô bệnh, để cùng so sánh, suy nghiệm. Đó chính là một phương pháp học chẩn rất cần thiết.

 (106) Thích: dùng mũi "châm" tiêm vào trong "huyệt" ở da thịt. Khi bệnh mới phát sinh, tà khí còn ở ngoài bì phu, nên dùng châm để "thích", có thể khỏi được ngay.

 (107) Nếu bệnh đã nặng, tức là tà khí tụ nhiều, để châm thong thả, đừng rút ra vội, để cho tà khí rút bớt dần.

 (108) Bệnh mới phát sinh, dùng châm nhẹ mà nông; bệnh đã lâu thì dùng châm mạnh mà sâu.

 (109) Đến lúc cuối cùng, bệnh thế đã suy; nên nhân cái lúc tà khí đã suy làm cho chính khí được mạnh thêm lên. Đây nói về phương pháp dùng châm, chia làm ba thời kỳ, tức là "sơ, trung, mạt". Sơ, tức là thời kỳ "công" (đánh đuổi bỏ tà khí đi); Trung, tức là thời kỳ "điều hòa" (dùng cách dịu dàng êm ái để dần dần dồn bỏ bệnh tà); Mạt (cuối cùng), tức là thời kỳ thâu bổ. Tiết này tuy nói về phương pháp dùng châm, mà về phương pháp "dụng dược" cũng không ra ngoài phạm vi ấy.

 (110) Hình tức là hình thể cơ nhục; Tinh tức là âm tinh của năm Tàng. Câu này dạy cho y giả biết dùng thuốc không nên thiên về một bên. Như trên kia có nói: "Vị theo hình, hình nhờ về Vị", vậy nếu hình bất túc thì nên lấy Vị để làm cho ôn; đây lại nói: "dùng khí để ôn...". Nhưng trên lại có nói: "Vị làm thương hình...". Xem đó thì biết "Vị" cũng có khi làm thương hình. Nhưng Vị lại không thể không có khí, nên mới nói: "dùng khí để ôn", không nên chuyên dùng Vị, tức là theo cái nghĩa "độc âm thì không sinh" vậy (như dùng âm dược phải kèm cả dương dược). Trên kia có nói: "khí theo về tinh, tinh nhờ ở khí...". Vậy nếu tinh bất túc thì nên lấy khí để bổ. Đây lại nói: "lấy Vị để bổ"? Nhưng trên lại nói: "khí làm thương tinh..." thì thiên về bên khí, cũng có thể làm thương đến tinh, nên khí tất lại phải có cả Vị. Nên mới nói: "dùng Vị để bổ", không nên chuyên dùng khí. Tức là cái lẽ "cô dương thì không thành" vậy (như dùng dương dược phải kèm cả âm dược).

 (111) Con người chia làm ba bộ phận, ở trên thuộc dương, ở dưới thuộc âm. Nếu ở vào khoảng hung cách, nên làm cho nó vọt lên (tức là dùng phương pháp thổ). Nếu bệnh tà ở bộ phận dưới, nên dẫn cho nó hạ xuống (tức là thấp ở bộ phận dưới), nên dùng phép làm cho lợi tiểu tiện.

 - Đầy ở bộ phận giữa (tức là trung mãn), phần nhiều do súc tích, tà khí hữu dư, thì dùng phép tả đi (tức là dùng thuốc hạ).

 Án: Theo kinh Linh khu bàn về chứng trướng mãn có nói: Năm Tàng sáu Phủ đều chứng trướng… Mà nói: “không cần hỏi hư thực”, cần phải “tật tả” (tức tả ngay, mau). Nhưng các y giả đời nay, không ai dám nói đến tả (tức hạ) mà bệnh nhân cũng rất sợ tả, để cho cái chứng “trung mãn” dằng dai mãi không khỏi, dần dần kinh lạc vít lấp mà chết. Vậy thì, nếu vì sợ tả mà chết, chi bằng tả sớm mà sống, chả còn hơn ư? Ngẫm vậy, mới biết cái nghĩa “tật tả” ở Linh khu là rất đúng vậy.

 (112) “Tẩm vào nước”. Đời xưa có phép dùng nước tẩm vỗ vào bệnh nhân cho ra mồ hôi. Để trị chứng tà ở biểu. Án: Ở ta có phép “xông”, cũng hơi giống phép này.

 (113) Tà ở bộ phận bì mao thì làm cho ra mồ hôi, để phát tán đi.

 (114) Án ma: Tức là đấm bóp để cho khí huyết lưu thông (nhưng đấm bóp cũng phải có phương pháp).

 (115) “Thực” có chia ra âm dương khác nhau. Dương thực thì nên dùng phép tán; âm thực thì nên dùng phép tả.

 (116) Âm dương thuộc về thiên đạo, nhu cương thuộc về địa đạo. Con người phải hợp cả lại để thi hành phép điều dưỡng.

 (117) “Trị” là làm cho quân bình. Như cảm phải Dương tà của trời thì phải “trị” từ Âm khí của con người; khiến Âm khí thịnh thì cái tà dương nhiệt kia sẽ tự lui. Nếu cảm về Âm tà của trời thì phải trị từ Dương khí của con người, khiến Dương khí thịnh thì Âm tà tự tán. Xem đó thì biết: “tà chính, âm dương đều có đối đãi với nhau” điều trị phải có khuôn phép mới được.

 (118) Hai câu nối tiếp với nghĩa hai câu trên: như tà khí ở dương phận thì nên bảo vệ phần âm huyết, đừng để cho tà lọt vào huyết phận; như tà khí ở huyết phận thì nên bảo vệ phần Dương khí, đừng để cho lọt vào dương phận… Bởi Dương tà làm thương khí, Âm tà thương huyết… Vậy phải giữ cho nó tự yên ở bộ vị, thì tà mới khỏi xâm lấn.

 (119) Kinh nói: “Tà phạm vào được, do bởi chính hư…”. Vậy trên đây nói chữ “thực” là chỉ về tà khí, nói chữ “hư” là chỉ về chính khí. Trên đây nói: tà ở huyết phận, mà huyết thực, nên hành huyết để khu tà; tà ở khí phận, mà khí hư, nên dẫn lên Dương khí để giúp chính khí. Bởi Dương khí vốn phát nguyên từ bộ phận dưới.

Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe: Trời là Dương, đất là Âm; nhật là Dương, nguyệt là Âm. Hợp cả tháng đủ, tháng thiếu, cộng có 360 ngày, thành một năm. Con người cũng ứng theo như vậy. Nay xét về ba kinh Âm, ba kinh Dương, lại có khi không tương ứng là vì sao? (2)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về cái lẽ Âm Dương, lúc bắt đầu, đếm có thể đến số mười, suy ra có thể đến số trăm; do trăm đếm tới nghìn; do nghìn đếm tới vạn... rồi đếm không thể đếm. Nhưng về cốt yếu, vẫn chỉ là có "một" (2).


 Trời che, đất chở, muôn vật mới sinh. Khi chưa tiết ra khỏi mặt đất, mệnh danh là âm xử, tức là Âm ở trong Âm; khi đã tiết ra khỏi mặt đất, mệnh danh là Dương ở trong Âm (3).

 Dương phát tiết ra chính khí, Âm đứng vào vị trí chủ trì (4). Nhờ đó sự sinh phát triển ở mùa Xuân, sự trưởng phát triển ở mùa Hạ, sự thâu phát triển ở mùa Thu, sự tàng phát triển ở mùa Đông. Nếu trái lẽ thường đó, khí bốn mùa của trời đất sẽ bị vít lấp (5).

 Vậy cái lẽ biến của Âm Dương, hợp với thể chất của con người, cũng có thể đếm mà biết được (6).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Xin cho biết ly hợp của ba kinh Âm, ba kinh Dương?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thánh nhân ngoảnh mặt sang phương Nam để trị dân (7), phía trước gọi là Quảng minh (VIII), phía sau gọi là Thái xung.

 Cái nơi phát sinh ra Thái xung gọi là Thiếu âm (tức Thận); phía trên Thiếu âm gọi là Thái dương (tức Bàng quang). Thái dương, gốc phát khởi từ Chí âm, kết ở Mệnh môn, gọi là Dương ở trong Âm (9).

 Từ khoảng giữa mình trở lên, gọi là Quảng minh (10). Phía dưới Quảng minh là Thái âm (11), phía trước Thái âm là Dương minh (12), Dương minh gốc phát khởi từ Lệ đoái, gọi là Dương ở trong Âm (13).

 Về "biểu" của Quyết âm là Thiếu dương (12). Thiếu dương gốc phát khởi từ Khiếu âm, gọi là Thiếu dương ở trong Âm (14).

 Xem đó thì biết sự ly hợp của ba kinh dương: Thái dương là khai (mở), Dương minh là hạp (đóng), Thiếu dương là khu (cối cửa) (15).

 Ba kinh đó không nên để trái ngược nhau, "bác" mà không "phù", mệnh danh là Nhất dương (16).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết sự ly hợp của ba kinh Âm?...

 Kỳ Bá thưa:

 - Ở bên ngoài là Dương, ở bên trong là Âm (17). Vậy ở bộ phận giữa thuộc Âm; mạch Thái xung ở về phía dưới, nên gọi là Thái âm (18). Thái âm gốc phát khởi tự Ẩn bạch, gọi là Âm ở trong Âm (19). Phía sau Thái âm là Thiếu âm (Thận). Thiếu âm gốc phát khởi từ Dũng tuyền gọi là Thiếu âm ở trong Âm (20).

 Phía trước Thiếu âm gọi là Quyết âm (21). Quyết âm gốc phát khởi từ Đại đôn. Đó là "tuyệt dương" trong âm kinh và gọi là "tuyệt âm" (22).

 Do đó, sự ly hợp của ba kinh âm: Thái âm là khai, Quyết âm là hạp, Thiếu âm là khu (23).

 Ba kinh đó không nên để trái ngược nhau "bác" mà chớ "trầm", mệnh danh là Nhất âm (24).


 Âm Dương đi lại không ngừng, chứa chất sự lưu truyền làm một chu; khí ở lý và biểu, cùng nhau thành công (25).


 (1) Âm tức là âm kinh, dương tức là dương kinh. Trong thiên này nói về sự ly hợp của ba kinh dương, ba kinh âm thuộc về thủ (tay), ba kinh dương ba kinh âm thuộc về túc (chân), cùng với khí Âm Dương của trời đất, có tương quan với nhau, nên đặt tên thiên. Trương Ẩn Am nói: Thiên này cùng với thiên Cân kết ở kinh Linh khu cùng làm biểu lý.

 (2) Ba kinh âm, ba kinh dương của Hoàng Đế hỏi đây là chỉ về các kinh thuộc “thủ” và các kinh thuộc “túc” mà nói. Theo ý Kỳ Bá, âm dương là một vật chỉ có danh mà không có hình, không thể sao đếm được. Nhưng cái cốt yếu chỉ có “một” mà thôi. Dịch nói: Một âm, một dương gọi là đạo. Mạc Tử Tấn nói: Trời đất định vị, nhật nguyệt vận di, hàn thử thay đổi, âm dương ra vào… đều do một khí Thái cực sinh ra.

 (3) Có trời đất rồi mới có muôn vật. Nhưng trời đất hóa dục muôn vật đều phải do sự “xuất nhập” của khí Âm Dương trong bốn mùa, rồi mới có thể phát triển được cái công năng “sinh, trưởng, thâu, tàng” để làm chung thủy cho muôn vật. Khi khí đó chưa tiết ra khỏi mặt đất thì mệnh danh là “âm xử” – xử là ở - tức là còn tại trong âm, nên gọi là “âm ở trong âm”. Tới khi đã ra khỏi mặt đất, là dương; đáng lẽ phải gọi là “dương xử”, nhưng dù sao dương cũng không thể lìa được âm, nên mới gọi là dương ở trong âm.

 (4) Dương có phát triển chính khí, muôn vật mới nhờ đó mà sinh sôi nảy nở; Âm có ở bên trong giữ cái nhiệm vụ chủ trì, thì muôn vật cũng mới hoàn toàn thành lập được.

 (5) Câu này nói: sự ”xuất nhập” của địa khí, có thể nhân cái bốn mùa của thiên khí để thi hành cái công năng sinh, trưởng, thâu, tàng. Đó là cái lẽ thường về sự ly hợp của âm dương. Nếu trái lại, sẽ bị nguy biến ngay.

 (6) Đây nói về cái biến của âm dương có thể dự tính được, thì ở con người, sự biến dù có phức tạp đến đâu cũng có thể lường được.

 Án: Hoàng Cực Kinh thế thư của Thiệu Tử nói: “Dương không thể độc lập, phải đợi có âm rồi mới lập, nên dương lấy âm làm nền tảng; Âm không thể tự phát hiện, phải đợi có dương rồi sau mới phát hiện, nên lấy dương dẫn đường…”  ý nghĩa cũng tương tự như đây.

 (7) Chữ Thánh nhân ở đây là dùng một danh từ tôn trọng đối với vua mà nói. Nhưng lại mượn đó để nói ví vào thân thể con người.

 (VIII) Quảng minh tức là Tâm. Tâm bộ vị chủ về Nam phương; Nam phương thuộc hỏa, dương khí sáng tỏ nên gọi là Quảng minh (rộng sáng – một danh từ hình dung và giả tá). Ở đây, phàm nói đến chữ “trước”, tức là chỉ về bộ phận trên, tức là Nam phương. Trong con người lấy Tâm, hung làm trước và phương Nam, lấy yêu Thận làm sau và phương Bắc. Thái xung là nguồn gốc của âm huyết, bộ vị tại Hạ tiêu dẫn lên phía sau lưng.

 (9) Đường mạch của kinh Thái dương phát khởi từ huyệt Chí âm tại ngón chân út, rồi giao kết tại huyệt Mệnh môn (tức là mắt). Đây là nói về dương kinh thuộc kinh túc Thiếu âm.

 - Thiếu âm với Thái dương “hợp”, dương phát ra từ âm, cho nên ở phía trên âm.

 (10) Nửa người trở lên thiên khí làm chủ, nửa người trở xuống địa khí làm chủ. Dương phát ra từ âm, do bộ phận dưới mà lên, cho nên nói: “từ giữa người trở lên gọi là Quảng minh”. Ở trên, lấy phía trước làm dương. Đây lại lấy từ giữa người trở lên làm dương.

 (11) Thái âm chủ về trung thổ, mà là một cơ quan Chí âm ở trong âm, cho nên bộ vị ở dưới Quảng minh.

 (12) Thái âm (Tỳ) với Dương minh (Vị) “hợp”, đều chủ về trung thổ, nên bộ vị ở trước Thái âm.

 (13) Lệ đoái là tên huyệt, huyệt này ở đầu chỗ ngón chân cái và ngón chân trỏ giáp nhau. Mạch của Dương minh khởi thủy từ đó.

 (14) Trên kia, vì cái khí của Thái dương ở trên cho nên nói: “phía trên Thiếu âm”; Dương minh ở vào khoảng hai khí dương, mà lại ở vào trung thổ, cho nên nói: “phía trước Thái âm”; Quyết âm ở vào nơi cùng cực của âm, âm cực ở vào “lý”, mà lại sinh ra dương ở “biểu”, cho nên gọi là phần biểu của Quyết âm. Vì lấy trước, lấy trên, lấy biểu làm dương, mà như gọi là “trên”, là “trước”, là “biểu” tức là nói về cái khí của ba kinh dương. Còn như: Chí âm, Lệ đoái, Khiếu âm… đều là kinh mạch của ba kinh dương. Mười hai kinh mạch thuộc về “thủ” và “túc”, chủ về cái khí của ba kinh âm, ba kinh dương. Đối với kinh mạch thì chia ra “Tam âm, Tam dương”. Đối với khí ở trong mạch bật nổi lên thì gọi là “Nhất âm, Nhất dương”. Quyết âm tức là Can, Thiếu dương tức là Đởm.

 (15) Cái khí Âm Dương chia ra làm “Tam âm, Tam dương”, cho nên mới có cái nghĩa “khai, hạp và khu” (tức là tỷ như cửa có mở đóng) và cái “cối cửa” (tức là cái để cho cánh cửa xoay ra xoay vào). Thái dương (tức là Bàng quang: bọng đái) là một địa vị Cự dương (khí dương lớn, nhiều), chuyên chứa đựng Dương khí, nên chủ về “khai”; Dương minh ở vào khoảng hai kinh dương, nên chủ về “hạp”; Thiếu dương là một nơi khí mới bắt đầu phát ra, nên chủ về “khu”. Không có “khu” thì không lấy gì lập được, không có “hạp” thì không thể dung vào, không có “khai” thì không thể phát ra… Xem đó thì biết: dù có “ly” nhưng tất phải có “hợp”.

 (16) Vậy nên, nếu bỏ khu thì không thể khai hạp, hoặc bỏ khai hạp thì còn gì là “chuyển khu”. Nên về ba kinh đó không thể để cho tương thất. Nói về mạch, vì thuộc dương cần phải “phù”, nhưng không thể quá phù. Dù có chia là Tam dương, nhưng cũng không thể vì sự “chia” đó mà thành ra thể khác, vì rút lại chỉ có “Nhất dương” mà thôi. Nói “Nhất dương”, tức là nói mạch đều thuộc dương. Trở lên nói về sự “ly hợp” của ba kinh dương.

 (17) Dương khí “xuất’ để chủ về bên ngoài; Âm khí “thăng” mà chủ về bên trong.

 (18) Hai khí Âm Dương đều phát xuất từ dưới. Âm khí xuất mà ở bên trong, vì thế nên ở bên trong là âm. Mà cái mạch để phát xuất là Thái xung lại ở dưới mà “xung” lên trên, nên gọi là Thái âm. Xung mạch là gốc của mười hai kinh, cho nên “Tam âm, Tam dương” đều lấy Xung mạch làm chủ.

 (19) Huyệt Ẩn bạch tại đầu ngón chân cái. Thái âm là Chí âm ở trong âm.

 (20) huyệt Dũng tuyền tại dưới lòng (gan) bàn chân. Thiếu âm là cái khí Nhất âm sơ sinh, cho nên gọi là Thiếu âm ở trong âm.

 (21) Thiếu âm chủ về Thủy, Quyết âm chủ về Mộc. Mộc sinh Thủy, cho nên nói: “Thiếu âm ở về phía trước”.

 (22) Huyệt Đại đôn tại khớp Ngọc đường ở ngón chân cái, tức là nơi phát sinh của túc Quyết âm Can kinh. Về kinh này là một kinh tuyệt dương thuộc âm kinh, tuyệt dương tức là hết hẳn không có dương, tức là thuần âm. “Tuyệt âm” tức hoàn toàn thuộc âm. Nghĩa chữ “tuyệt” là hoàn toàn hết thảy.

 (23) Thái âm là một nơi đầy nhiều khí âm, nên chủ khai; Quyết âm là một nơi “giao tận” (đều hết) của khí âm, nên chủ hạp. Thiếu âm là một nơi khi Nhất dương mới bắt đầu sinh ra, nên chủ về khu.

 (24) Dương khí chủ về phù, nên nói ”chớ quá phù”; Âm khí chủ về trầm, nên nói “chớ quá trầm”. Bởi cái khí của ba kinh dương, khai hạp ở trong và ngoài hình thân con người, cái khí của ba kinh âm, khai hạp ở trước và sau trong nội bộ… Nên mới nói: “Dương ở ngoài, do sự sai khiến của âm ở trong; Âm ở trong, nhờ sự bảo vệ của dương ở ngoài. Sở dĩ gọi là “Nhất âm”, là vì mạch đều thuộc âm vậy.

 (25) Âm khí tích ở bên trong. Dương khí truyền ở bên ngoài. Bắt đầu từ lúc mặt trời mọc, Dương khí mới phát sinh; mặt trời đúng trưa thì Dương khí thịnh; xế chiều Dương khí bắt đầu suy, tới mặt trời lặn thì Dương khí trở vào với khí âm. Một ngày một đêm thành một chu (vòng). Âm khí mở đóng ở bên trong. Dương khí xuất nhập ở ngoài biểu. Nhờ sự ly hợp đó mà thành "kiếp sống" của con người.

 Án: Âm dương dù có ly hợp, nhưng tất phải có sự đi lại không ngừng. Bắt đầu từ thủ Thái âm Phế, đến thủ Dương minh Đại trường, túc Dương minh Vị, túc Thái âm Tỳ, thủ Thái dương Tiểu trường, thủ Thiếu âm Tâm, túc Thái dương Bàng quang, túc Thiếu âm Thận, thủ Quyết âm Tâm bao lạc, thủ Thiếu dương Tam tiêu, túc Thiếu Đởm, túc Quyết âm Can... như thế là đi hết một chu. Theo giờ cổ, cứ hai khắc thì khí đi được một chu, 100 khắc thì 50 chu. Mạch khí dẫn ở trong, hình thể tỏ ở ngoài, âm dương tuy có ly hợp mà thực là tương thành một cách rất tinh khéo. Vậy xem đó thì âm dương ở con người, rất hợp với âm dương của trời đất vậy.

Hoàng đế hỏi:

 - Người có bốn kinh, 12 tùng là thế nào?

 Kỳ Bá thưa:

 - Bốn kinh ứng với bốn mùa; mười hai tùng ứng với mười hai tháng; mười hai tháng ứng với 12 mạch (1).


 Mạch có Âm Dương khác nhau. Biết Dương sẽ biết được Âm, biết Âm sẽ biết được Dương (2).

 Phàm về Dương gồm có cả năm. Năm lần năm sẽ có hai mươi nhăm phần Dương (3).

 Phàm gọi là Âm tức là chân Tàng. Nếu chân Tàng hiện sẽ bại, bại sẽ chết(4)

 Phàm gọi là Dương tức là dương của Vị quản (5).

 Phân biệt được Dương sẽ biết được bệnh ở đâu; phân biệt được Âm sẽ biết được thời kỳ chết hay sống (6).

 Mạch của ba kinh dương ở đầu, mạch của ba kinh âm ở tay, nhưng cũng chỉ do có một (7).

 Phân biệt được mạch về Dương, sẽ biết được cái ngày kỵ của bệnh; phân biệt được mạch về Âm sẽ biết được thời kỳ chết hay sống (VIII).

 Nhớ kỹ mạch về Âm Dương, không nên tin lời bàn bậy (9).


 Phàm mạch gọi là Âm Dương: nhân ở "khứ" là Âm, "chí" là Dương; tĩnh là Âm, động là Dương, trì là Âm, sác là Dương (10).

 Phàm muốn nhận mạch của chân Tàng, nếu Can "chí" huyền tuyệt và "cấp", 18 ngày sẽ chết; Tâm "chí" huyền tuyệt, 9 ngày sẽ chết; Phế "chí" huyền tuyệt, 12 ngày sẽ chết; Thận "chí" huyền tuyệt 7 ngày sẽ chết; Tỳ "chí" huyền tuyệt , 4 ngày sẽ chết (11).

 Bệnh về Nhị dương, phát sinh bởi Tâm và Tỳ. Về con gái, do sự uất kết, khiến cho nguyệt sự không thấy rồi truyền thành chứng phong tiêu. Nếu lại truyền làm chứng tức bôn sẽ chết không chữa được (12).


 Bệnh về Tam dương, phát ra chứng hàn nhiệt (rét nóng); ở bộ phận dưới thành chứng ung thũng, với "nuy, quyết, suyễn quyên" (13).

 Hoặc lại thêm chứng bì phu khô khan; hoặc chứng "đồi sán" (14).


  Bệnh về Nhất dương thiếu khí (ít hơi) hay ho, hay tiết (15). Rồi truyền thành chứng Tâm thống và thành chứng cách (16).


 Bệnh về Nhị dương Nhất âm, chủ về kinh hãi, bối thống, hay ợ, hay vươn vai... gọi là chứng phong quyết (17).


 Bệnh về Nhị âm Nhất dương, hay trướng, tâm mãn, hay thở dài (18).

 Bệnh về Tam dương, Tam âm gây nên chứng thiên khô, nuy dịch và tứ chi không cử động được (19).


 Án vào mạch, thấy bật lên "Nhất dương", gọi là câu; thấy bật lên "Nhất âm" gọi là mao; thấy dương mạch bật lên mà cấp, gọi là huyền; thấy dương mạch bật lên mà như tuyệt, gọi là thạch; thấy âm dương hai mạch, có vẻ bình quân, gọi là lưu (20).


 Âm tranh giành ở bên trong, Dương rắc rối ở bên ngoài; phách hãn không thâu tàng, tứ nghịch sẽ nổi dậy; rồi hun lên Phế, gây nên suyễn minh (21).

 Âm đó sinh ra, gốc có hòa mới là hòa (22). Nếu cương gặp cương, Dương khí sẽ bị phá tán; Âm khí cũng bị tiêu vong (23).

 Cương nhu không hòa, kinh khí sẽ tuyệt (24).


 Về loài tử âm, chẳng qua ba ngày thì chết; về loài sinh dương, chẳng qua bốn ngày thì chết (25).

 Can truyền sang Tâm v.v... gọi là sinh dương; Tâm truyền sang Phế gọi là tử âm (26).

 Phế truyền sang Thận gọi là trùng âm; Thận truyền sang Tỳ gọi là tịch âm. Chết, không chữa được (27).


 Nếu kết về Dương thì thũng ở tứ chi (28).

 Nếu kết về Âm thì tiện huyết hai thăng; tái kết thì hai thăng; tam kết thì ba thăng (29).

 Nếu kết ở khoảng âm dương khe nhau, nhiều về bên Âm, ít về bên Dương thì gọi là Thạch thủy, thũng ở Thiếu phúc (30).

 Hai dương kết gọi là Tiêu (31)

 Ba dương kết gọi là Cách (32).

 Ba âm kết gọi là Thủy (33).

 Một âm một dương kết gọi là Hầu tý (34).


 Âm "bác" dương "biệt" là mạch có thai (35), âm dương đều hư sẽ sinh chứng trường tiết mà chết (36).

 Dương xen vào âm sẽ thành chứng hãn (37); âm "hư", dương "bác" sẽ thành chứng băng (38).


 Mạch ở Tam âm đều "bác", tới nửa đêm ngày thứ hai mươi, sẽ chết (39).

 Mạch ở Nhị âm đều "bác", tới lúc mặt trời lặn ngày thứ mười ba, sẽ chết (40).

 Mạch ở Nhất âm đều "bác", tới ngày thứ mười , sẽ chết (41).

 Mạch ở tam dương đều "bác" và "cổ", tới ngày thứ ba, sẽ chết (42).

 Mạch ở Tam âm, Tam dương đều "bác", Tâm mãn (đầy) Âm Dương ở phúc bộ phát ra hết, như có sự uất kết... Tới ngày thứ năm sẽ chết (43).

 Mạch ở Nhị dương đều "bác", sẽ mắc bệnh "ôn", nguy; không quá mười ngày, sẽ chết (44).


 (1) “Bốn kinh” là tượng mạch chính của bốn mùa, như: mạch mùa xuân thời huyền, mạch mùa hạ thời câu, mạch mùa thu thời mao, mạch mùa đông thời thạch. Bốn thứ kinh mạch đó để ứng theo với khí của bốn mùa. Mười hai “tùng” là chỉ về cái khí ba kinh dương, ba kinh âm của thủ và túc (tùng nghĩa là theo). Bắt đầu từ thủ Thái âm thuận hành đến Quyết âm, để ứng với 12 tháng. Tỷ như: Thủ Thái âm ứng với tháng giêng, là tháng Dần; Thủ Dương minh ứng với tháng hai, là tháng Mão; Túc Dương minh ứng với tháng ba, là tháng Thần (Thìn); Túc Thái âm ứng với tháng tư, là tháng Tỵ; Thủ Thiếu âm ứng với tháng năm, là tháng Ngọ; Thủ Thái dương ứng với tháng sáu, là tháng Vị (Mùi); Túc Bàng quang ứng với tháng bảy, là tháng Thân; Túc Thiếu âm ứng với tháng tám, là tháng Dậu; Thủ Quyết âm ứng với tháng chín, là tháng Tuất; Thủ Thiếu dương ứng với tháng mười, là tháng Hợi; Túc Thiếu dương ứng với tháng mười một, là tháng Tý; Túc Quyết âm ứng với tháng mười hai, là tháng Sửu. Mười hai mạch là kinh mạch của sáu Tàng sáu Phủ. Cái khí của ba kinh âm, ba kinh dương ứng với mười hai tháng; Mười hai tháng lại ứng với mười hai mạch.

 - Thiên này phân biệt âm dương để biết sống chết nên gọi là: Âm dương biệt luận.

 (2) Mười hai kinh mạch do Tàng Phủ âm dương phối hợp. Cho nên biết dương có thể biết được âm, biết âm có thể biết được dương. Biết rõ được âm dương thì có thể biết được sống hay chết.

 (3) Tiết này lấy chân Tàng của Vị khí để phân biệt âm dương. Dương khí ở trong Vị, tư dưỡng cho cả năm Tàng. Năm Tàng cùng sinh lẫn cho nhau, mà Tàng nào cũng có đủ cái khí của Tàng kia, nên mới nói: “năm lần năm sẽ có hai mươi nhăm phần dương”.

 (4) Năm Tàng thuộc âm. Nghĩa chữ “Tàng” tức là (cất dấu), “thần” Tàng ở đó mà không phát hiện ra bên ngoài. Sở dĩ không phát hiện ra bên ngoài là nhờ có cái khí dương hòa của Vị khí. Nếu Vị khí không có thì mạch của chân Tàng sẽ phát hiện, thế tức là Tàng khí bại, bại thì tất phải chết.

 (5) Trên kia nói "hai mươi nhăm phần dương" tức là chỉ về cái Dương khí do Vị quản sinh ra. Vị quản ở vào bộ phận Trung tiêu, chuyên chủ về biến hóa cái tinh khí của thủy cốc để tư dưỡng năm Tàng. Xét về mạch của bốn mùa thì: Mùa xuân mạch huyền, mùa hạ mạch hồng, mùa thu mạch phù, mùa đông mạch trầm, mùa Trưởng hạ mạch hòa hoãn (tức là dịu dàng, êm ái, tượng mạch của Thổ). Xét về chính mạch của năm Tàng thì: Can mạch huyền, Tâm mạch hồng, Tỳ mạch hoãn, Phế mạch sắc, Thận mạch trầm. Như Can mạch về mùa xuân hơi huyền mà trường, Tâm mạch hơi huyền mà hồng. Tỳ mạch hơi huyền mà hoãn, Phế mạch hơi huyền mà sắc, Thận mạch hơi huyền mà trầm... Can mạch về mùa hạ thì hơi hồng mà huyền, Tâm mạch thì hơi hồng mà đại, Tỳ mạch hơi hồng mà hoãn, Phế mạch hơi hồng mà sắc, Thận mạch hơi hồng mà trầm v.v... Bốn mùa, năm Tàng, lúc nào cũng có kiêm cả cái Vị khí hơi hòa... Như thế là hai mươi nhăm phần dương vậy.

 (6) Nếu phân biệt được cái khí dương hòa của Vị khí, thì một khi thấy có vẻ không hòa, sẽ biết được ngay mắc bệnh ở đâu. Nếu phân biệt được cái âm mạch của chân Tàng thì sẽ biết: Nếu là Can mạch phát hiện, thời kỳ 18 ngày chết. Nếu là Tâm mạch phát hiện, thời kỳ chín ngày chết v.v... Tiết này nói đến chân Tàng là âm, Vị khí là dương, so với hai tiết trên dưới nói về âm dương của kinh mạch khác nhau.

 (7) Tiết này lại nói về âm dương của mười hai kinh mạch. Những mạch thuộc về ba kinh dương của thủ và túc: từ thủ chạy lên đầu, rồi lại từ đầu chạy tới túc, cho nên nói: "mạch ba kinh dương ở đầu". Mạch thuộc ba kinh âm của thủ và túc, từ túc chạy lên phúc (bụng), rồi lại từ phúc chạy ra thủ. Cho nên nói: "mạch là kinh âm ở tay". Mười hai kinh mạch dù có thủ túc âm dương khác nhau, nhưng đều do "một" gốc mà xuất đi cả. Mạch của thủ Thái âm Phế, giao với thủ Dương minh Đại trường; Đại trường giao với túc Dương minh Vị; Vị giao với túc Thái âm Tỳ; Tỳ giao với thủ Thiếu âm Tâm; Tâm giao với thủ Thái dương Tiểu trường; Tiểu trường giao với túc Thái dương Bàng quang; Bàng quang giao với túc Thiếu âm Thận; Thận giao với thủ Quyết âm Tâm bao lạc; Bao lạc lại giao với thủ Thiếu dương Tam tiêu; Tam tiêu giao với túc Thiếu dương Đởm; Đởm giao túc Quyết âm Can; Can giao lại giao với thủ Thái âm Phế... Vì vậy nên gọi là "một" (nhất quán).

 (VIII) "Phân biệt được mạch về dương" - "mạch" tức là mạch chứng; "dương" tức là sự phát bệnh do "Nhất dương, Nhị dương, Tam dương" và "Dương kết" - "Phân biệt được mạch về âm" v.v... "mạch" cũng tức là mạch chứng "âm" tức là "Nhất âm, Nhị âm, Tam âm". Nếu phân biệt mạch dương, sẽ biết được sự "kỵ" của chứng đó; còn về âm, thì có thể định đoạt được sống hay chết.

 (9) Câu này khuyên học giả nên ghi nhớ cẩn thận, không nên nói bậy tin càn.

 (10) "Khứ" là luồng mạch từ bộ vị dẫn đi; "chí" cũng như "lai" là luồng mạch từ trong cánh tay hiện ra nơi bộ vị. Phàm Tàng thuộc âm, Phủ thuộc dương. Âm dương cùng kinh thủ túc, tức là 12 kinh mạch của sáu Tàng, sáu Phủ. Vậy phải nhận ở các mạch tượng "lai, khứ, động, tĩnh, trì, sác" để phân biệt âm dương.

 (11) Tiết này, phân biệt âm dương thuộc chân Tàng vị quản.

 "Huyền tuyệt" nghĩa là trơ trọi không còn một chút Vị khí dương hòa nào.

 "Cấp" là gấp, là quá... Đây nói về mạch của Can. Nếu đã huyền tuyệt, mà lại còn "cấp" (căng như dây cung giương thẳng) thì tất phải chết nhưng còn qua được 18 ngày. Những dự đoán về ngày chết trên đây, đều tính theo sự "tương khắc" mà nói, Như Can mạch đã hiện cái trạng thái huyền tuyệt... Can thuộc Mộc, bắt đầu tính từ ngày Giáp Ất, đến ngày Canh Tân nữa là tám ngày, lại đến ngày Canh Tân nữa là mười ngày, cộng lại thành 18 ngày sẽ chết (vì Kim khắc Mộc). (Lại tỷ như ngày Giáp Tý đến ngày Tân Tỵ cũng là 18 ngày).

 Tâm mạch đã hiện cái trạng thái huyền tuyệt, Tâm thuộc hỏa, đếm từ ngày Bính Đinh trở đi, đến ngày Nhâm Quý là tám ngày, tất phải chết (trên đây nói chín ngày, cũng chỉ ở vào lúc ngày thứ tám với ngày thứ chín, giao tiếp với nhau thôi).

 Phế mạch đã hiện cái trạng thái huyền tuyệt, Phế thuộc Kim, từ ngày Canh Tân mà đếm trở đi, đến ngày thứ tám là ngày Bính Đinh; lại đếm đến một ngày Bính Đinh nữa, cộng là 18 ngày tất phải chết (trên đây nói là 12 ngày, là từ ngày Canh Tân đếm trở đi; đó lại là Canh Tân gặp Canh Tân vậy).

 Thận mạch đã hiện cái trạng thái huyền tuyệt, Thận thuộc Thủy, từ ngày Nhâm Quý đếm trở đi, đến ngày Mậu Kỷ là bảy ngày, tất phải chết.

 Tỳ mạch đã hiện cái trạng thái huyền tuyệt; Tỳ thuộc Thổ, từ ngày Mậu Kỷ đếm trở đi, đến ngày Giáp Ất là tám ngày tất phải chết (trên đây nói bốn ngày, là trừ bỏ ngày Mậu Kỷ mà chỉ tính đến ngày Giáp).

 Về đoạn dự đoán những ngày chết trên đây, cũng chỉ nói về cái lý và đại khái, ta không nên nhất thiết lấy làm định luật; vì âm dương, Tàng Phủ, biến hóa vô cùng, thường khí ở trong tương khắc mà lại có tương sinh, thì đáng lẽ chết mà lại không chết... Gặp trường hợp đó ta cần phải xét cả toàn diện mới được.

 (12) Nhị dương tức là túc Dương minh Vị kinh. Vị là một cơ quan thương lẫm (kho đụn), nhiệm vụ của nó là thâu nạp thủy cốc (thức ăn). Giờ lại không thâu nạp được là vì sao? Chính là bởi Tâm Tỳ gây nên. Đơn cử như con gái do sự uất kết ở Tâm, Tâm không sinh được huyết, huyết không nuôi được Tỳ. Thoạt tiên, Vị còn thâu nạp, nhưng Tỳ không giúp Vị để thi hành cái công năng vận hóa... Dần dần cả Vị cũng không thâu nạp được nữa. Do đó, mới biết rõ được Vị bệnh là Tâm, Tỳ gây nên. Lại do đó, thủy cốc suy ít, không có gì để biến hóa ra cái khí tinh vi, huyết mạch bởi đó mà khô, kinh thủy bởi đó mà không thấy. Huyết đã khô, khí đã uất, "nhiệt" sẽ sinh ra. Nhiệt cực thì sinh phong, cơ nhục do đó mà tiêu thước, nên mới gọi là "phong tiêu". Lại do đó, Hỏa phạm lên Phế kim, gây nên chứng thở gấp, thượng bôn - "Tức" là hơi thở, "bôn" là khí nghịch lên, mỗi lần thở phải so cả vai lên... Tóm lại: Tâm chủ huyết, Phế chủ khí, Tỳ là gốc của năm Tàng, Vị là biển của sáu Phủ... Bao các cơ quan đó đồng thời mắc bệnh, phỏng còn sống sao được? Nên mới nói quyết là "chết không chữa được".

 (13) Tam dương tức là túc Thái dương Bàng quang kinh. Khí của Thái dương chủ về bộ phận biểu. Khi tà khí phạm vào con người, bắt đầu phạm vào bì mao, “tà” với “chính” hai bên xung đột nhau, gây nên chứng hàn nhiệt (sốt, rét, sốt nóng). Thái dương là một cơ quan chủ về “khai”, khi đã mắc bệnh, thì không còn cái năng lực “khai” nữa, do đó. Tà khí lọt vào, tụ ở nhục lý (các thớ thịt), mới gây nên chứng ung thũng (mụn sưng). Thái dương chủ về khí và cân. Thái dương mắc bệnh nên cân bị thương, do đó thành chứng nuy (gân rã rời, lỏng lẻo, không cử động được); Vì khí cũng mắc bệnh, nên lại thành chứng quyết (chân tay giá lạnh) và “xuyền quyên”, tức là đau nhức ở trong gân mạch thuộc bộ phận dưới. Thái dương vốn chủ về biểu phận, nhưng kinh mạch lại phát sinh tự bộ phận dưới, nên khi mắc bệnh thì sinh chứng hàn nhiệt, dần dần về sau lại tiếp diễn thêm những chứng trạng ở trên.

 (14) Vì bị nhiệt nhiều, khiến tinh huyết hao tán, nên da dẻ mới thành ra khô khan. “Đồi sán” là một chứng đau nhức ở quả Thận (ngoại Thận), có khi đau rút lên cả Thiếu phúc (phía dưới rốn, tức bụng dưới) có khi quả Thận sưng to lên, rất đau. Chứng này cũng bời Can bị thương mà sinh ra.

 (15) Nhất dương tức là túc Thiếu dương Đởm kinh. Thiếu dương chủ về cái khí sơ sinh. Nếu mắc bệnh sẽ thành chứng thiểu khí (hơi thở ngắn như ít, hoặc hơi cử động đã mệt, thở gấp ngay); Thiếu dương vốn có Tướng hỏa, vì khí “thiểu” nên hỏa “thịnh”, rồi thừa thế phạm nên Phế kim, nên mới hay ho. Nhân dịp đó, cái tà của phong mộc lại phạm tới trung thổ, nên mới hay tiết (tức đi ngoài nát phân, tựa đi tả, đi tháo).

 (16) Con người sau khí uống ăn, thủy cốc vào Vị, tinh khí lên Tâm thành huyết. Giờ Tỳ bị thương, Vị không nạp được thủy cốc. Tâm không có tư dưỡng, bị hư, nên thành chứng đau Tim (Tâm thống). “Cách" tức là chứng ăn vào không chịu lại thổ ra. Gây nên chứng này cũng bởi Trung thổ bị khắc.

 (17) Nhị dương Nhất âm tức là Vị với Can. Can thuộc Đông phương phong mộc, nên phát bệnh thành chứng kinh hãi (hoảng sợ); mạch của túc Dương minh mắc bệnh, nghe tiếng động chạm thì giật mình e ngại. “Bối” (lưng, khắp cả lưng chứ không riêng đường xương sống) thuộc dương. Quyết âm chủ về xuân dương Can mộc, cho nên mắc bệnh thì bối thống; Tà khí phạm vào Vị, khí dẫn ngược lên để tan đi, nên hay ợ; Vươn vai cũng do Vị khí nghẽn lên, muốn vươn cho dễ chịu. Hợp tất cả bốn chứng trên đây, nguyên nhân đều do phong mộc mắc bệnh, phạm tới Vị thổ, nên mệnh danh là phong quyết.

 (18) Nhị âm là Thiếu âm Thận kinh, Nhất dương là Thiếu dương Đởm kinh. Đởm tà hữu dư, xâm phạm vào Tỳ thổ nên hay trướng (bụng phồng vượt lên); Thận tà hữu dư xâm phạm lên Tâm hỏa, nên Tâm mãn (đầy); Tâm hệ bị co rút, thì khí đạo hẹp lại, nên phải thở dài cho tiết bỏ khí ra. Nguyên Hán văn câu này dùng chữ “thiện khí”. Theo chú giải của Mã Nguyên Đài thì thiện khí là hay “tức hơi”, đó là do “Đởm khí hữu dư” mà gây nên.

 (19) Tam dương tức là túc Thái dương Bàng quang, Tam âm tức là túc Thái âm Tỳ. Mạch của Bàng quang từ đầu, lưng dẫn xuống chân, mạch của Tỳ chủ về tứ chi (hai tay, hai chân). Vì hai kinh đó mắc bệnh nên phát thành các chứng trạng trên.

 Thiên khô: Khô đét một nửa người.

 Nuy dịch: Tay chân rã rời, lúc ở bên tả, lúc ở bên hữu, hằng biến dịch luôn.

 Tứ chi bất cử: Tay chân không cử động được.

 Tiết này nói về bệnh gây nên từ Thủy phủ rồi phạm lên Tỳ thổ.

 (20) Tiết này nói về mạch của năm Tàng. Nhất dương là vi dương; “bật lên” tức là luồng mạch bật lên đầu ngón tay của người án mạch. “Câu”, hình dung từ tả cái trạng thái của luồng mạch lúc lại đầy đủ, lúc đi ngoằn ngoèo và chậm… đó là mạch của Tâm.

 Nhất âm là vi âm. “Mao” hình dung từ, trạng thái của luồng mạch nhẹ nhàng như cái lông, đó là mạch của Phế.

 Dương mạch bật lên, có vẻ căng thẳng nhưng không thẳng quá, gọi là Huyền. “Huyền” hình dung từ chỉ trạng thái của mạch như dây cung lúc dương. Đó là mạch của Can.

 Dương mạch bật lên, mà lúc chìm xuống coi như tuyệt, gọi là Thạch. “Thạch” hình dung từ, tả trạng thái của mạch chìm xuống và rắn như đá. Đó là mạch của Thận.

 “Lưu” hình dung từ, tả trạng thái của mạch hòa hoãn như dòng nước chảy. Đó là mạch của Tỳ.

 (21) Tiết này nói về hai khí Doanh Vệ (cũng là âm dương, là huyết khí) cốt ở điều hòa, không nên thiên thắng. Hòa thì khí Âm Dương sẽ sinh ra, thiên thắng thì khí Âm Dương sẽ giảm đi, kinh khí do đó mà tuyệt. Kinh mạch, Tàng Phủ ở trong con người cùng giao thông tuần hoàn lẫn nhau, không lúc nào dứt. Âm ở bên trong để giữ gìn cho dương, dương ở bên ngoài để bảo vệ cho âm. Nếu Âm khí thiên thắng, không được Dương khí để điều hòa, thì âm sẽ tranh giành ở bên trong; nếu Dương khí thiên thắng không được Âm khí điều hòa, thì Dương khí sẽ rắc rối ở bên ngoài.

 Cao Sĩ Tông nói: Ở đây nói, nếu hai khí Âm Dương không hòa, thì sẽ sinh ra bệnh dương kết, âm kết. Còn như cương với cương gặp nhau, thì lại là dương truyền cho dương, âm truyền cho âm… Tức là một “tử hậu” (chứng chết) do âm dương tương tuyệt vậy.

 (22) Đây nói: Âm phải liên lạc với dương. Vì thế nên âm dịch không nên để cho tiết ra ngoài. Hãn là một chất lỏng do huyết sinh ra. “Phách hãn” tức là do hãn do Phế tiết ra (vì Phế Tàng phách nên gọi hãn của Phế là phách hãn). Kinh khí dẫn lên Phế. Phế là nơi tổng hội của trăm mạch, chuyển Du tinh chấp ra bì mao, hãn ra khỏi bì mao, mà tinh huyết vẫn còn Tàng ở âm. Nếu phách hãn không thâu tàng được, đó là hãn bị cưỡng ra, tinh huyết sẽ do đó mà bị thương. Phế chủ về việc dẫn hành doanh vệ âm dương. Nếu âm dịch của Phế Tàng bị tiết ra ngoài tức thời sinh ra táo nhiệt, nhiệt cực hàn sinh, tứ chi sẽ do đó mà quyết nghịch, nhiệt hun ở Phế, nên thành ra chứng suyễn minh (thở gấp và hơi thở kêu khò khè).

 (23) Đây nói: Dương có hòa với âm, mới đáng gọi là hòa. Ngoại mạch là dương, Phủ mạch là dương, nhưng đều do năm Tàng, năm hành mà sinh ra nên mới nói là “âm đó sinh ra”.

 (24) Cương gặp cương là dương không hòa với âm. Dương không hòa với âm, thì Dương khí bị phá tán, mà cô âm (âm trơ trọi một mình) cũng bị tiêu vong.

 Cương (tức dương) với nhu (tức âm) không hòa, thì kinh khí sẽ tuyệt. Kinh khí tuyệt, chỉ trong vòng ba, bốn ngày sẽ chết.

 (25) Năm Tàng do sự tương khắc mà truyền lẫn nhau gọi là tử âm, do sự tương sinh mà truyền lẫn nhau gọi là sinh dương.

 Như: Can truyền Tâm, Tâm truyền Tỳ, Tỳ truyền Phế, Phế truyền Thận, đều gọi là sinh dương.

 Như: Tâm truyền Phế, Phế truyền Can, Can truyền Tỳ, Tỳ truyền Thận, Thận truyền Tâm đều gọi là Tử âm.

 Do sự tương sinh của Dương tàng mà truyền, cho nên chẳng qua bốn ngày là số chẵn thời chết; do sự tương khắc của Âm tàng mà truyền, cho nên chẳng qua ba ngày là số lẻ thời chết.

 (26) Can mạch truyền Phế, Phế truyền Đại trường, Đại trường truyền Vị, Vị truyền Tỳ, Tỳ truyền Tâm, Tâm truyền Tiểu trường, Tiểu trường truyền Bàng quang, Bàng quang truyền Thận, Thận truyền Tâm bao lạc, Bao lạc truyền Tam tiêu, Tam tiêu truyền Đởm, Đởm truyền Can… Một Tàng, một Phủ, một thư (giống cái), một hùng (giống đực), âm dương cùng xen nhau như cái vòng tròn không chỗ dứt. Đến như Can truyền Tâm, Tâm truyền Phế, Phế truyền Thận, Thận truyền Tỳ… Đó đều là kinh khí đã tuyệt, không sao chữa được.

 (27) Phế truyền Thận, cũng là một loại sinh dương. Nhân Phế Thận đều thuộc về tẫn tàng (giống cái), âm lại truyền âm, nên gọi là “trùng âm”. Thận là thủy Tàng, mà lại truyền sang cái Tàng không thắng được là Tỳ Phế, nên gọi là “Tích âm”. Đều là chứng chết, không chữa được.

 (28) Đây nói về cái khí Âm Dương không hòa, tự kết mà gây nên bệnh. Tứ chi là gốc của mọi khí dương. Khí theo về hình, vì khí kết nên hình thũng (sưng). Câu này là tóm cả ba kinh dương mà nói.

 (29) Âm khí kết ở bên trong mà không lưu hành được, thời huyết sẽ ngừng tụ mà tiết trở xuống. Một âm kết, tiện huyết một thăng (tiếng nôm gọi là thưng, mỗi thưng bằng chia năm một phần của lít). Hai âm đều kết, tiện huyết hai thăng; ba âm đều kết, tiện huyết ba thăng… Đây là khái quát của Tam âm mà nói.

 Án: Biện mạch thiên nói: “Mạch có dương kết, âm kết, lấy gì để phân biệt? Đáp rằng: Mạch phù mà sác, ăn được mà không đại tiện, gọi là Dương kết; mạch Trầm mà Trì, không ăn được, thân thể nặng nề, đại tiện lại rắn, gọi là âm kết”. Xem đó thời biết: Muốn phân biệt âm Dương khí kết, nên xem ở “khứ, chí, phù, trầm, trì, sác” của mạch, để nhận rõ là âm hay dương. Thũng ở tứ chi, biết là Tam dương đều kết; tiện huyết ba thăng, biết là Tam đều kết. Thấy hiên ra chứng “tiêu”, biết là kết tại Nhị dương, sẽ lấy phương pháp của Nhị dương để chữa; thấy hiện ra chứng “cách”, biết là kết tại Tam dương, nên lấy phương pháp của Tam dương để chữa.

 (30) Về thân thể con người, bên ngoài là dương, bên trong là âm: Vị là dương, Thận là âm. Chứng sưng này nó lọt vào bên trong thân hình, bên ngoài Tàng, Phủ và ở vào chỗ trống rỗng của Vị với Thận cách nhau. Thạch thủy tức là Thận thủy. Thận là cửa ngõ của Vị. Cửa ngõ không thông lợi, nên tụ lại ở đó mà thành bệnh. Chứng này, lệch nhiều về bên Thận Tàng, cho nên mới là nhiều âm ít dương và thũng ở Thiếu phúc.

 (31) Nhị dương tức là Dương minh Vị khí. Tiêu là một chứng “khát”, uống vào bao nhiêu cũng hết. Bởi vì Dương minh khí kết, nên cái chất tân dịch của thủy cốc không sinh ra được, mới gây nên chứng tiêu khát. (Về chứng này có rất nhiều nguyên nhân, sẽ giải rõ thêm ở dưới).

 (32) Tam dương tức là Thái dương Bàng quang. Thái dương là một cơ quan chủ hóa sinh ra khí. Mà khí đó gốc từ Bàng quang, do “nội cách” mà truyền ra “hung hiếp”, lại do hung hiếp mà đạt ra phu biểu. Nếu Dương khí kết thời Cách khí không thông. Phía trước nội cách, nhằm vào chỗ “bí môn” của Vị quản. Vì cách khí nghịch lên, nên sự uống ăn cũng bị nghẽn tắc không thông, nên gọi là bệnh “cách”.

 (33) Tam âm tức là túc Thái âm Tỳ. Tỳ là một cơ quan chuyển vận. Vì Tỳ khí kết, nên những chất nước vào Vị không bố tán ra được, thành chứng thủy nghịch.

 (34) Nhất âm, Nhất dương tức là Quyết âm với Thiếu dương. Quyết âm phong mộc chủ về khí, mà nhờ được sức vận hóa của Thiếu dương. Phong với hỏa, hai khí kết lại thì Kim khí sẽ bị thương, vì thế nên gây chứng hầu tý (hầu là cuống họng; tý là đau hoặc vít, nghẽn), tức là chứng đau trong cuống họng.

 Phụ án: Về chứng “tiêu”, ở đây chỉ nói hai dương kết, gọi là “tiêu”. Nhưng ở thiên Mạch yếu tinh vi luận lại có nói: “Do chứng đau thành ra Tiêu trung”.

 Thiên Kỳ bệnh luận nói: … Chuyển thành chứng tiêu khát v.v…

 Tà khí bệnh hình thiên ở Linh khu có nói: “… Tiêu, đan…”.

 Thiên Khí quyết luận lại có nói các chứng “Phế tiêu, cách tiêu…” khác nhau. Đem mấy thuyết trên đây, hợp với thuyết “Tam tiêu” của đời sau, thì biết năm Tàng đều có chứng Tiêu đản. Như: về thượng tiêu, thì một tên gọi là Cao tiêu, một tên gọi là Cách tiêu.

 Bệnh cơ nói: Thượng tiêu tức là Phế. Uống nước nhiều mà ăn ít, đại tiện như thường mà tiểu tiện trong và lợi. Đó là táo ở thượng tiêu. Về phép liệu trị nên thấm thấp và nhuận táo. Lại nói: Về chứng Cao tiêu, lưỡi đỏ và nứt, khát quá đòi uống nước luôn.

 Lưu Hà Gian nói: “Uống nước nhiều mà tiểu tiện lại nhiều, gọi là tiêu khát”. Đó là chỉ về chứng ở thượng tiêu mà nói.

 Trần Vô Trạch nói: “Bệnh tiêu khát thuộc về Tâm, cho nên Tâm phiền, khiến Tâm hỏa tản mạn, khát muốn uống nước, các bộ mạch đều “nhuyễn, tán”, hoàn toàn là một chứng khí thực huyết hư…”. Đó cũng là nói về thượng tiêu.

 Nay xét, thiên Khí quyết luận ở Tố vấn nói: “Tâm di nhiệt lên Phế, gây thành chứng cách tiêu”.

 Thiên Tà khí bệnh hình ở Linh khu nói: “Tâm mạch vi tiểu, là chứng tiêu đản…” và “… Phế mạch vi tiểu là chứng tiêu đản…” xem đó thì bệnh đó chính là do khí ở thượng tiêu và kiêm cả Tâm, Phế chứ không riêng gì một Phế.

 Đông Viên nói: “Về bệnh cách tiêu, dùng bài Bạch hổ Nhân sâm thang để điều trị”.

 Về chứng Trung tiêu, có khi lại gọi là Tiêu trung hoặc Nội tiêu.

 Bệnh cơ nói: “Bệnh tiêu trung thuộc về Vị, khát mà uống ăn đều nhiều, tiểu tiện đỏ hoặc vàng. Vì nhiệt gây nên tiêu khát, nên biết là bệnh tại Trung tiêu. Nên dùng thuốc hạ (tức là cho tháo ra đằng đại tiện).

 Trần Vô Trạch nói: Tiêu trung là một chứng Tỳ đản. Nhiệt quá nhiều nên thành Tiêu trung.

 Sách Tụ chân phương nói: Chứng nội tiêu do nhiệt quá ở bên trong mà gây nên. Tiểu tiện nhiều hơn lượng nước uống vào, uống vào một phần, tiểu ra hai phần – mà lại không khát. Vì hư quá nên hơi thở ngắn.

 Lưu Hà Gian nói: Uống ăn nhiều mà không khát lắm; hoặc tiểu tiện đi vặt luôn mà thân thể hao mòn gầy còm, gọi là Tiêu trung.

 Đông Viên nói: Bệnh Trung tiêu, bệnh nhân ăn ngon và nhiều, mà lại gầy mòn, tự hãn, đại tiện rắn, tiểu tiện đi vặt luôn.

 Vương Thúc Hòa nói: Miệng khô ráo, uống nước nhiều, ăn nhiều mà vẫn đói, đó tức là chứng Tiêu trung. Dùng bài Điều vị thừa khí thang hoặc Am hoàng hoàn để điều trị.

 Nay xét, thiên Mạch yếu tinh vi luận ở Tố vấn: “Đế hỏi: Chẩn được vị mạch, như thế nào? Kỳ Bá nói: Mạch thực thì trướng, hư thời tiết. Đế hỏi: Bệnh đã thành, rồi lại biến ra thế nào? Kỳ Bá nói: Bệnh đã thành, sẽ biến thành chứng Tiêu trung”.

 Lại xét thiên Thông bình hư thực luận: Kỳ Bá nói: Phàm trị chứng tiêu đản, thiên khô, nuy quyết, khí mãn phát nghịch… Phần nhiều là tật bởi ăn nhiều chất cao lương”.

 Lại xét thiên Phúc trung luận: “Hoàng Đế hỏi: Phu Tử thường nói chứng Nhiệt trung, Tiêu trung không nên ăn những chất cao lương và uống các thứ Phương thảo, Thạch dược, sẽ phát điên, phát cuồng. Nghĩ như, mắc chứng Nhiệt trung, Tiêu trung phần nhiều là hạng người phú quý. Giờ cấm họ không cho ăn uống những thứ ấy, làm sao vừa lòng họ và bệnh khỏi sao được?”

 “Kỳ Bá đáp: Cái khí chất của Phương thảo, Thạch dược phần nhiều mạnh tợn. Vì mạnh tợn nên khí của nó cấp bách, không phải những hạng người tâm tính hòa hoãn có thể uống được. Về bệnh khí đã mạnh tợn, mà lại uống thứ thuốc mạnh tợn, hai đằng gặp nhau sẽ cùng xung đột. Nếu xung đột sẽ  làm thương Tỳ. Tỳ thuộc Thổ mà ghét Mộc… Uống nước ấy vào, đến ngày Gáp Ất, sẽ khó toàn…”.

 Lại trong Thiên kỳ bệnh luận: “Hoàng Đế hỏi: Có người mắc bệnh, trong miệng cứ thấy có vị ngọt, là vì sao? Kỳ Bá nói: Đó là năm khí ràn lên, gọi là Tỳ đản. Nguyên nhân do năm vị ăn vào miệng, chứa ở Vị, Tỳ giúp việc chuyển Du, bao tinh khí tân dịch đều ở Tỳ, nên khiến miệng ngọt. Bệnh đó do các thức ăn ngon béo gây nên. Bệnh nhân tất là người chuộng ăn các thức ngọt béo. Chất béo gây nên “nội nhiệt”, chất ngọt gây nên “trung mãn”. Cho nên khí ấy ràn lên, biến thành tiêu khát”.

 Xem đó thì như ở thiên này nói “Nhị dương kết gọi là tiêu”, chính là trỏ về Trung tiêu. Và cũng tức là bệnh thuộc Tỳ, Vị.
 
 Về Hạ tiêu, một tên là tiêu Thận, lại một tên là Thận tiêu, lại một tên là Cường trung.

 Bệnh cơ nói: “Bệnh tiêu Thận, khí mới phát là chứng cao lâm, tiểu tiện nhỏ giọt, nước tiểu như chất dầu mỡ. Khi bệnh đã thực hiện, sắc mặt sạm đen, thân thể gầy còm, hai tai khô đét, nước tiểu đục và có lẫn chất mỡ. Về phương pháp trị, nên dưỡng huyết, và làm cho chia sự trong đục, dần sẽ khỏi”.

 Trần Vô Trạch nói: “Bệnh tiêu Thận, thuộc về Thận. Nguyên nhân do thời kỳ tuổi trẻ, chơi bời quá độ; đến khi đứng tuổi, dùng nhiều các thứ thuốc có chất kim thạch, khiến cho chân khí bị suy tán. Gây nên chứng miệng khát, tinh dịch tự tiết ra, không uống nước mà tiểu tiện nhiều…”.

 Lưu Hà Gian nói: “Uống nước luôn miệng, bắp đùi gầy mòn, mà tiểu tiện có lẫn chất mỡ, gọi là Thận tiêu”.

 Lý Đông Viên nói: “Chứng hạ tiêu, phiền khát, đòi uống nước, vành tai khô đét, tiểu tiện ra như mỡ…”.

 Vương Thúc Hòa nói: “Bực dọc, uống nước, khát luôn… Đó là chứng Thận tiêu nên cho uống bài Lục vị địa hoàng hoàn.

 Tụ Chân Phương nói: “Cường trung là một chứng dương hành cứng lớn, không giao cấu mà tinh khí tự tiết ra…”.

 Lại nói: “Thận thực, thì tiêu mà không khát, tiểu tiện tư lợi, gọi là Thận tiêu, tức cũng là nội tiêu. Về phương pháp liệu trị nên nén Tâm hỏa và tư dưỡng Thận thủy”.

 Lại xét Linh khu kinh có nói: “Thận mạch vi, tiểu là chứng tiêu đản…” và “Can mạch vi, tiểu là chứng tiêu đản…” thì biết Thận với Can đều có chứng tiêu đản. Và đó chính cũng gọi là chứng Hạ tiêu.

 Lại xét Tụ Chân Phương nói: “Con người có Thận, cũng như mạch có gốc. Cho nên nếu Thận mắc bệnh, thì trước phải hình dung tiều tụy, dù có sự tư dưỡng, cũng không sao được bóng nhoáng, cho nên hễ mắc chứng tiêu khát đều do Thận kinh mắc bệnh. Nguyên nhân đều do lúc thiếu tráng không tự bảo dưỡng, tình dục quá độ, ăn uống không chừng, lại uống các thứ đan thạch… khiến cho Thận thủy khô kiệt, Tâm hỏa bốc nóng, Tam tiêu khô đét, năm Tàng ráo kiệt, do đó sinh ra chứng khát và lợi…”. Đó là nói Tam tiêu đều gốc ở Thận.

 Thánh Tế Tổng lục lại nói: “Nếu chữa truyền thành chứng “Năng thực” (ăn ngon và nhiều), tất phát ra chứng não thư (nhọt ở đầu óc), bối thương (mụn ở lưng); nếu không truyền chứng “năng thực” thì sẽ truyền thành chứng Trung mãn, cổ trướng… đều là chứng khó chữa. Khiêt Cổ lão nhân chia ra để chữa:

 a) Năng thực mà khát, cho uống bài Bạch hổ gia Nhân sâm thang.

 b) Không năng thực mà khát, cho uống bài bài Bạch truật tán bột gia Cát căn.

 Trở lên là nói về một chứng “tiêu”, mà đầu mối phức tạp như vậy, y giả nên tinh tế lắm mới được.

 (35) ”Bác” là hình dung luồng mạch bật mạnh lên tay; “biệt” là biệt lập, khác hẳn. “Âm bác” là nói mạch ở Xích bộ (thuộc âm) bật mạnh lên tay; “Dương biệt” là nói mạch ở Thốn khẩu khác hẳn, như mạch ở một tay người khác, không còn liên lạc gì với nhau. Chẩn mạch như vậy, chủ về có thai.

 (36) Âm dương ở câu này là nói về mạch ở Xích bộ và Thốn bộ. Ở con người, phàm vinh, vệ, khí, huyết, đều do cái khí của thủy cốc mà gây nên.

 Vị là một cơ quan thụ nạp. Trường (ruột) là một cơ quan truyền đạo. Tới  khi âm dương đã đều hư, mà lại giảm mất cái gốc của sự tư sinh (giúp sống, tức thủy cốc), cho nên khó lòng sống được. Nên nói mắc chứng trường tiết (đại tiện nát hoặc tháo) sẽ chết.

 (37) Hãn là âm dịch (một chất lỏng thuộc âm) nhờ sự tuyên phát của Dương khí, mới có thể thấm nhuần ra khắp da lông. Nếu mạch về Dương bộ (thốn) động sác, lại “xen” vào Xích bộ (âm), sẽ thành ra hãn. Vậy nên biết: hãn là do Dương khí xen vào âm dịch, mà mạch cũng thành dương mạch xen vào âm bộ vậy.

 (38) “Băng”, tức là băng huyết, huyết từ trong chảy tháo ra. Sở dĩ gây nên chứng này là do dương thịnh âm hư, dồn huyết đi càn, mà gây nên.

 Án: thuộc về chứng huyết băng của đàn bà, huyết đó do Bào lạc cung mà ra, huyết hạ hành đã lâu, khiến đường đi như đã thuộc; huyết ở bản cung thiếu ít, khiến tất cả huyết ở 12 kinh đều theo một đường lối ấy mà tiết lậu ra. Nhưng  Bào lạc cung lại “hệ” vào Thận, mà bên trên thì thông với Tâm.. Cho nên chứng này đối với hai kinh Tâm, Thận rất có quan hệ, vậy nên mới hiện ra cái mạch trạng “âm hư dương bạc”. Thiên Nuy luận nói rằng: Bi ai quá độ thì Bào lạc tuyệt; Bào lạc tuyệt thì Dương khí sẽ động ở bên trong, khi phát thì thành chứng băng. Trong sách Thí Hiệu lục của Lý Đông Viên, dùng các thứ thuốc dẫn kinh của 12 kinh, khiến cho huyết lại trở về 12 kinh. Rồi sau mới dùng thứ thuốc có sắc đen để chỉ huyết. Nếu dùng thuốc có sắc đen ngay mà không dùng thuốc dẫn kinh, thì bệnh sẽ khó khỏi.

 (39) Tam âm tức là Thái âm. Thuộc về hai bộ của Tỳ và Phế, đều bật mạnh lên tay, không có khí dương hòa. “Hai” là hàng đứng đầu của số “chẵn”; “Mười” là hàng số cuối cùng của âm, nửa đêm là thời kỳ âm vừa hết, mà khí Nhất dương sắp sinh. Thái âm là Chí âm. Nhân cái khí “Chí âm” mà tuyệt, không có chút “sinh dương” nào, tất là chết, chết về thời kỳ âm cực. Đổng Duy Viên nói: “Âm kết, dương kết”, là một danh từ chỉ định về khí Âm Dương bị kết.

 (40) Nhị âm tức là Thiếu âm. Mạch ở Nhị âm đều “bác”, tức là mạch thuộc hai bộ Tâm, Thận đều bật mạnh lên tay. Thiếu âm chủ về thủy hỏa, thuộc hai khí Âm Dương. Thiên do số một sinh ra hành Thủy, địa do số sáu hợp thành; địa do số hai sinh ra hành Hỏa, thiên do số bảy hợp thành.

 Ngày thứ mười ba, là ngày cuối cùng của số “thành”; mặt trời lặn là cuối cùng của một ngày. Do Âm Tàng của thủy hỏa nên chết về số “thành” và cuối cùng của ngày.

 (41) Nhất âm tức là Quyết âm. Mạch của hai bộ Can và Tâm đều bật lên. Ngày thứ mười hai là cuối cùng của âm số. Quyết âm là nơi cuối cùng của khí âm. Chết về ngày đó là do cái khí cuối cùng và cái ngày cuối cùng của âm số vậy.

 (42) Tam dương tức là Thái dương. “Cổ”  là cổ động, mạch vừa bật lên mà lại có vẻ cổ động mạnh. Đó là cái triệu chứng dương cực mà không còn một chút gì là âm hòa. Thái dương với Thiếu âm cùng làm biểu, lý và đều chủ về khí thủy hỏa. Thiên do số một sinh ra hành Thủy, địa do số hai sinh ra hành Hỏa. Đó là cái “dương Phủ” thủy hỏa, cho nên chết về cái số “sinh” của thiên địa. Ta lại nên nhận rằng: Thiên chủ về “sinh”, địa chủ về “thành”, cho nên bệnh ở Thái dương thì chết về “sinh số”, mà bệnh ở Thái âm thì chết về “thành số”.

 (43) Tam âm, Tam dương là cái khí của năm hành. Hai khí Âm Dương cùng “bác kích” không hòa, cho nên đến hết cái số của năm hành thì chết. “Tâm mãn” là do dương “bác” lên ở bộ phận trên; có sự “uất kết” là do âm “bác” ở bộ phận dưới. “Phúc” (bụng) ở vào bộ phận dưới, là nơi âm dương tương giao với nhau. “Phúc bộ phát ra hết…” tức là dương phát ra hết ở trên, âm phát ra hết ở dưới, mà không còn sự “hòa” hiện ra ở bộ phận giữa nữa.

 Tiết này nói về âm dương mắc bệnh ở trên và dưới; tiết dưới nói về âm dương mắc bệnh về hàn với nhiệt.

 (44) Nhị dương tức là Dương minh. Bệnh “ôn” tức là sốt rét và nóng. Âm dương ở con người, do cái khí thủy cốc của Dương minh mà sinh ra. Nếu Nhị dương đều “bác”, thì tuyệt mất cái nguồn gốc sinh ra âm dương rồi. Âm không được Dương điều hòa thì sinh ra bệnh hàn; Dương không được âm điều hòa thì sinh ra bệnh nhiệt. Giờ âm dương đều tuyệt thì là một chứng rất nguy. “Chín” là hàng cuối cùng của số dương; “mười” là hàng cuối cùng của số âm. Chết về ngày thứ mười, tức là đúng vào cái thời kỳ âm dương đều hết. Tiết trên nói mạch của Tam dương ở đầu, mạch của Tam âm ở thủ, đó tức là “như” một, là “nhất quán”. Nếu hai khí Âm Dương không quán thông với nhau, mà lại tự cùng bác kích (chọi, xung đột) lẫn nhau, thì sẽ gây nên chứng chết như vậy. Tiết này nói: nhờ về khí dương hòa của Vị quản để sinh nuôi âm dương năm Tàng. Nếu hai Dương đều “bác” thì âm dương đều tuyệt, cũng là chứng chết.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Xin cho biết 12 Tàng có những nhiệm vụ gì và quý tiện như thế nào? (1)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tâm là một cơ quan quân chủ, thần minh do đó mà sinh ra. (2)

 - Phế là một cơ quan tương truyền, chi tiết do đó mà sinh ra. (3)

 - Can là một cơ quan tướng quân, mưu lự do đó mà sinh ra. (4)

 - Đởm là một cơ quan trung chính, quyết đoán do đó mà sinh ra. (5)

 - Chiên trung là một cơ quan thần sứ, hỷ lạc do đó mà sinh ra. (6)

 - Tỳ Vị là một cơ quan thương lẫm (kho đụn), năm vị do đó mà sinh ra. (7)

 - Đại trường là một cơ quan truyền đạo (đưa dẫn, bài tiết), sự biến hóa do đó mà sinh ra. (VIII)

 - Tiểu trường là một cơ quan thụ thịnh(chứa đựng), hóa vật do đó mà sinh ra. (90)

 - Thận là một cơ quan tác cường, kỹ sảo do đó mà sinh ra. (10)

 - Tam tiêu là một cơ quan quyết độc, thủy đạo do đó mà sinh ra. (11)

 - Bàng quang là một cơ quan châu đô, tân dịch chứa ở đó, khi hóa thì sẽ tiết ra. (12)

 Phàm 12 cơ quan ở trên, không nên để cho "tương thất". (13)

 Cho nên nếu chủ "minh" thì dưới yên. Lấy lẽ đó để dưỡng sịnh thì sống lâu, trọn đời không bị đau ốm; lấy lẽ đó để trị thiên hạ thì thái bình. (14)

 Chủ không minh thì 12 cơ quan sẽ nguy, sứ đạo (tứ tâm) vít lấp, thân hình bị thương. Lấy lẽ đó để dưỡng sinh thì sinh đau ốm, lấy lẽ đó để trị thiên hạ thì rối loạn. Nên phải răn giữ lắm mới được. (15)


 Chí đạo rất huyền vi biến hóa thật vô cùng, ai biết tới nguồn gốc. (16)

 Ở trong cõi mờ tối, ai người biết mấu chốt? Lo nghĩ suốt đêm ngày, sao cho được nên hay? (17)

 Cái số hoảng hốt này, ra từ hào ly; cái số hào ly, nảy ra từ độ lượng; từ nghìn suy đến vạn, rồi càng suy càng lớn lên mãi, cho tới khối thể cùng cực, thân hình mới được chính. (18)

 Hoàng Đế nói rằng:

 - Thiện lắm thay! Tôi nghe cái đạo "tinh, quang" thực là cái đức lớn của bực đại thánh. Muốn làm cho tuyên minh đạo ấy, nếu không trai giới, chọn ngày tốt, không dám thừa nhận. (19)

 Đế liền chọn ngày tốt, đề bài luận trên đây vào trong nhà Linh Lan. (20)


 (1) Sáu Tàng chứa thần (các chất vô hình) sáu Phủ chứa vật (các chất hữu hình). Ở đây, sáu Tàng sáu phủ đều gọi là Tàng nên mới có 12 Tàng – Chứa những gì “thanh” (như thần khí) là quý, chứa những gì “trọc” (như thực vật) là tiện. Trong năm Tàng, duy có túc Thái âm là dung thụ thứ “trọc”, nên Tỳ, Vị mới là cơ quan thương lẫm.

 (2) Tâm (trái tim) vị ứng Nam phương, thiêng liêng sáng suốt, nên làm cơ quan quân chủ (tỷ như vị quân chủ cai trị cả nước); vì thiêng  liêng sáng suốt, nên chủ về “tàng thần” và nói “thần minh do đó mà sinh ra”. Vương Tử Phương nói: Huyết tức là thần khí. Tâm tàng thần, Tâm chủ mạch, các kinh mạch của 12 Tàng, Phủ đều lấy Tâm là chủ.

 (3) Phế bộ vị rất cao, ở gần với quân chủ, tỷ như vị Thủ tướng, chuyên về việc tán bố âm dương, nên nói “trị tiết do đó sinh ra” (trị tiết cũng như hiệu lệnh).

 (4) Can khí cấp và chí về “nộ”, nên làm một cơ quan như vị Tướng quân. Nó chủ về cái khí xuân sinh, còn ẩn phục chưa phát tiết ra, nên chủ về mưu lự (mưu kế, nghĩ ngợi).

 (5) Đởm bẩm thụ cái khí cương nghị, phàm người có Đởm thì hay quyết đoán, nên làm cơ quan trung chính (ngay thẳng).

 (6) Chiên trung tức cũng như cung thành của quân chủ; Tâm chủ bào lạc, bộ vị đều liền với Chiên trung; Chiên trung thay Tâm chủ bào lạc để thi hành mệnh lệnh. Tâm chí về hỷ, nên hỷ lạc do đó mà sinh ra.

 (7) Tỳ với Vị chủ về thâu nạp thủy cốc, nên mới làm cơ quan thương lẫm, Tỳ như kho đụn để chứa thóc lúa. Năm vị vào Vị, Tỳ chuyển Du sinh khí ra để nuôi năm Tàng, nên nói “năm vị do đó mà tiết ra”.

 (VIII) Đại trường ở phía dưới Tiểu trường; Tiểu trường chứa đựng thủy cốc do Vị truyền xuống, rồi lại do Đại trường truyền tống cặn bã ra ngoài, nên mới nói là cơ quan truyền đạo và sự biến hóa do đó mà ra.

 (9) Tiểu trường ở phía dưới Vị, chứa đựng lấy những vật do Vị truyền xuống, hóa lấy tinh dịch, rồi tống bỏ cặn bã xuống Đại trường.

 (10) Thận tàng về “chí”, chí lập thì hay “tác cường” (sức làm mạnh). Bên trong đã tác cường thì kỹ xảo sẽ tỏ ra bên ngoài.

 (11) Tam tiêu chủ về khí, khí có hóa thì thủy đạo mới lưu thông, nên mới nói là cơ quan quyết độc (quyết là khơi cho chảy, độc là đường nước chảy).

 (12) Bàng quang là thủy Phủ (tức kho chứa nước), bao cái chất nước đều hội tụ ở đó. Cho nên làm một cơ quan châu đô (tức nơi đô hội, đông đúc). Thủy cốc vào Vị, lọc ra chất nước dẫn qua Hạ tiêu, thấm vào Bàng quang. Nếu khí ở Bàng quang có vận hóa, thì nước mới có thể dẫn xuống mà tiết ra ngoài.

 (13) Mười hai cơ quan vừa nói trên, kinh mạch đều cùng liên lạc giao thông với nhau, không nên để “tương thất” (tức là mất sự giao thông).

 (14) Năm Tàng sáu Phủ, Tâm đứng làm chủ. Quân chủ có thần minh (ý nói huyết mạch chạy đều) thì 12 cơ quan đều yên ở chức vụ của mình… Theo lẽ đó để dưỡng sinh thì lo gì không sống lâu. Do cái ý nghĩa đó, mà cai trị thiên hạ, thì vua giỏi tôi hiền, trăm quan đều làm tròn nhiệm vụ, lo gì thiên hạ không thái bình.

 (15) Tâm thuộc quẻ “Ly”. Ly nghĩa là sáng. Tâm là chủ cả một tấm thân; nếu Tâm chủ không sáng thì 12 cơ quan kia cũng đề bỏ cả chức vụ, còn yên sao được. Tâm bào lạc làm cơ quan thần sứ, thay quân chủ để thi hành mệnh lệnh mà chủ về mạch. Mạch tức là huyết mạch; huyết tức là thần khí. Thần khí rối loạn thì huyết mạch ngừng đọng, sứ đạo sẽ bị vít lấp. Huyết khí đầy ở da, nóng vào thịt thấm ra bì phu, mọc lông tóc, nhuận gân xương, dịu quan tiết (các khớp). Nếu huyết mạch không thông thì thân hình còn toàn sao được. Do lẽ đó, nên con người phải cẩn thận bảo vệ lắm mới được.

 (16) Tiết này tiếp theo văn ở đoạn trên, nói: Cái chí đạo tu thân, dưỡng sinh, suy tới đến trị bình thiên hạ, thật rất huyền vi. Bởi cái tâm con người, biến hóa vô cùng, nếu “chính” được Tâm. Do đó để dưỡng sinh thì sẽ được sống lâu; lại do đó để trị thiên hạ, thì thiên hạ sẽ thái bình. Trái lại, nếu Tâm ấy không chính, về dưỡng sinh cũng mắc phải tai ương , mà về trị thiên hạ cũng thành ra rối loạn. Đó chỉ do có “một niệm” phát sinh, mà thật ít ai biết tới nguồn gốc.

 (17) “Mờ tối” ý cũng như huyền vi; “mấu chốt” tức là chí đạo; “lo nghĩ” tức là lo nghĩ để suy xét cái đạo ấy; biết đạo ấy tức là “nên hay”.

 (18) “Hoảng hốt” tức là chỉ về “tâm thần” khi mới chớm nở, chưa biết thế nào là nhất định. Từ bắt đầu nó chỉ bằng hào ly (tức rất bé nhỏ); nhưng do đó mà đến không thể đo lường. Chi trong có hào ly, mà tà hay chính đã phân, rồi suy ra đến vô cùng, vô tận; Tâm có chính rồi thân hình mới được chính.

 (18) “Tinh” tức là khiết; “quang” tức sáng suốt. Cái đạo “chính Tâm, tu thân” rất tinh quang. Chỉ bậc đại thánh mới thực hiện được, do chính tâm, tu thân rồi tới trị quốc bình thiên hạ. “Trai giới” tức là kính giữ cho được hoàn toàn “thành ý”.

 (20) Linh lan tức là một cái nhà để cất chứa những “chí ngôn, chí luận” của các bậc tiên thánh. Vì có câu này ở cuối, nên dùng làm tên bài ở trên đầu.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe: Trời do cái tiết "sáu sáu" để làm nên một năm; người do cái số "chín chín" để "chế hội"; tính ra người cũng ba trăm sáu nhăm tiết, để hợp với trời đất, đã lâu rồi. Nghĩa đó như sao, xin cho biết (1).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cái tiết "sáu sáu" và "chín chín" chế hội, là cốt để phân rõ "thiên độ" và ghi rõ "khi số" (2).
 
 Thiên độ cốt là chỉ để đo sự vận hành của nhật nguyệt. Khí số cốt để ghi cái công dụng của hóa sinh (3).

 Thiên là dương, địa là âm; nhật là dương, nguyệt là âm; sự vận hành có phận kỷ, mỗi một chu có đường lối. Nhật vận hành được một độ, thì nguyệt vận hành được mười hai độ, mà còn lẻ nữa. Cho nên tính cả tháng thiếu, tháng đủ, cộng ba trăm sáu mươi nhăm ngày mà thành một năm, chứa các khí "doanh, sóc, hư" lại mà thành ra tháng nhuận (4).

 Lập cây thẳng lên làm nêu để nhận phương hướng , tính kỹ những giờ khắc thừa... Đó là hoàn tất cái nhiệm vụ thiên độ (5).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe thiên độ rồi. Xin cho nghe khí số, hợp lại với nhau như thế nào? (6)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Trời lấy "sáu sáu" làm tiết, đất lấy "chín chín" chế hội (7).

 Trời có mười ngày, chọn sáu lần mười ngày mà chu giáp thì thành một năm (VIII).

 Những bực thông thiên đời xưa, biết được cái gốc về sự sống của con người, là gốc ở âm dương. Cái khí đó ở đất thì chín châu, ở người thì là chín khiếu và thông với tam khí (9).

 Cho nên sinh ra năm, mà khí thì có ba (10). Do ba mà thành trời; do ba mà thành đất; do ba mà thành người (11).

 Ba mà nhân với ba, hợp lại thì thành chín, chí chia ra làm chín dã (khu vực); chín dã chia ra làm chín tàng(12).
 
 Cho nên ở con người, về hữu hình có bốn Tàng, về "thân có năm Tàng" hợp lại thành chín Tàng để ứng với chín "dã" ở trên (13).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi được nghe cái tiết "sáu sáu" và cái số "chín chín" rồi. Trên kia Phu Tử nói: "Chứa khí... thành nhuận". Vậy chẳng hay thế nào là khí? (14)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm ngày là một "hậu", ba "hậu" là một "khí", sáu "khí" là một mùa, bốn mùa là một năm... Mà đều theo khí của mùa để làm chủ trị (15).

 Năm vận cùng rập theo nhau, để cùng đi; cứ đến chọn cái tháng cuối năm, hết vòng rồi lại bắt đầu. Mùa đã lập, khí tán bố, như vòng không chỗ nối. Về "hậu" cũng một khuôn phép ấy (16).

 Cho nên nói rằng: "Không biết sự da lâm" trong một năm, sự suy hay thịnh của khí và hư thực bởi đâu phát sinh... Không thể gọi là  "lương công" (17).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 Bắt đầu năm vận, quanh đi như vòng không đầu mối. Vậy về "thái quá" và "bất cập" như thế nào? (18)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm khí thay đổi, đều có "sở thắng", "thịnh" hay "hư" xảy ra là cái lệ thường (19).

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Thế nào là bình khí?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Không sai với thường hậu là bình (20).

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Thế nào là thái quá và bất cập?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Ở kinh đã có nói rồi (21).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Thế nào là sở thắng?...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Xuân thắng Trưởng hạ, Trưởng hạ thắng Đông, Đông thắng Hạ, Hạ thắng Thu, Thù thắng Xuân... Đó là được cái thắng về năm hành; nhân lấy cái khí đó để đặt tên cho Tàng (22).

Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Sao lại biết là thắng?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cốt tìm ở cái khí của nó, nhưng đều phải bắt đầu từ mùa Xuân. Nếu khí chửa đến mà đã đến, thì gọi là thái quá. Nó sẽ bách cái "sở bất thắng", mà lấn cái "sở thắng". Như thế gọi là khí dâm không phân, tật bệnh sẽ sinh ra ở bên trong, lương công cũng không thể ngăn được (23). Nếu đã đến mà không đến, thì gọi là bất cập. Như thế thì cái "sở thắng" nó sẽ vọng hành, mà cái "sở sinh" sẽ thụ bệnh. Vì cái sở bất thắng nó bách đến nỗi thế. Nên gọi là "khí bách" (24).

 Ta cần phải cầu cái lúc khí nó đến. Cẩn thận để chờ cho đúng lúc, khí có thể cùng hẹn. Nếu trái cái thời hậu ấy, thì cái khí của năm vận sẽ không phân, tật bệnh sẽ sinh ra ở bên trong, dù lương công cũng không chữa được (25).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Có sự gì duyên tập (26) chăng?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khí của trời, không thể nào vô thường. Nếu khí không duyên tập, tức là phi thường; phi thường thì là biến (27).

 Hoàng đế hỏi rằng:

 - Phi thường thì sẽ biến như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Biến đến thì mắc bệnh; sở thắng thì nhẹ, sở bất thắng thì nặng. Nhân đó mà lại mắc thêm tà khí thì sẽ chết. Cho nên không phải "thời" của nó thì bệnh nhẹ, đúng vào thời của nó thì bệnh nặng (28).


 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe: Khí hợp mà có hình, nhân biến mà đặt tên; cái vận của trời đất, sự hóa của âm dương, đối với muôn vật, cái gì ít, cái gì nhiều, xin cho biết (29).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Loài thảo sinh ra năm sắc, đến sự biến của năm sắc, sức mắt không thể trông siết; loài thảo sinh ra năm vị; đến cái ngon của năm vị, người ta không thể dùng siết (30).

 Sự thị dục của các Tàng không giống nhau, mà đều có giao thông với nhau (31). Trời nuôi con người lấy năm khí, đất nuôi con người bằng năm vị. Năm khí vào mũi, chứa ở Tâm Phế, khiến cho năm sắc sáng sủa, tiếng nói rõ ràng; năm vị vào miệng, chứa ở Trường Vị. Vị có nơi chứa, để nuôi năm khí. Khí hòa sẽ cùng sinh tân dịch thấm nhuần, "thần" do đó sẽ sinh ra (32).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Hình tượng của các Tàng như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tâm là cái gốc của sinh mệnh con người, sự biến hóa của thần do đó mà sinh ra. Vẻ tươi đẹp hiện lên mặt và đầy đủ khắp huyết mạch. Nó là kinh Thái dương ở trong dương, thông với khí mùa Hạ (33).

 - Phế là cái gốc của khí, phách ký túc ở đó. Nó phát hiện ra ngoài lông và đầy ở trong bì phu. Nó là Thái âm ở trong dương, thông với khí mùa Thu (34).

 - Thận là một nơi gốc của sự bế tàng, "tinh" chứa ở nơi đó, nó tốt đẹp lên tóc, đầy đủ ở trong xương. Nó là âm ở trong Thiếu âm, thông với khí mùa Đông (35).

 - Cần là cái gốc của sự làm lụng khó nhọc, hồn ký túc ở đó, nó tươi đẹp ra các móng tay chân và đầy đủ ở trong gân. Nó sinh ra huyết khí. Thuộc về vị là chua, thuộc về sắc là xanh. Nó là Thiếu dương ở trong dương, thông với khí mùa Xuân (36).

 - Tỳ, Vị, Đại trường, Tiểu trường, Tam tiêu, Bàng quang... là cái gốc của kho đụn. Vịnh gửi ở nơi đó, gọi nó là một cơ quan như đồ dùng. Nó hóa được các chất cặn bã và du chuyển các vị vào hay ra. Nó tươi đẹp lên môi và xung quanh miệng. Nó đầy đủ ra ở thịt. Thuộc về vị là ngọt, thuộc về sắc là vàng. Nó là chí âm, thông với thổ khí (37).

* Tổng cộng tất cả mười một Tàng đều thủ quyết ở Đởm (38).

 Cho nên: Mạch ở Nhân nghinh thấy một thinh thì bệnh ở Thiếu dương; thấy hai thịnh thì bệnh ở Thái dương; thấy ba thịnh thì bệnh ở Dương minh; thấy bốn thịnh trở lên thì tức là cách dương (39).

 Mạch ở thốn khẩu thấy một thịnh thì bệnh ở Quyết âm; thấy hai thịnh thì bệnh ở Thiếu âm; thấy ba thịnh thì bệnh ở Thái âm, thấy bốn thịnh trở lên thì tức là Quan âm (40).

 Mạch ở Nhân nghinh với Thốn khẩu đều thấy thịnh, gấp bốn lần trở lên thì gọi là quan cách. Mạch về chứng quan cách, nếu quá không thể hợp được với tinh khí của trời đất, thì sẽ phải chết (41).


 (1) Cái tiết “sáu sáu”… Do mười Can chủ về thiên. Mười Can (Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý). Sáu mươi Giáp Tý là một “chu” (tức một vòng, một lượt), là một tiết. “Sáu sáu” tức sáu lần sáu mươi (Giáp Tý) là ba trăm sáu mươi nhăm ngày, hợp thành một năm. Ở con người do số “chín chín để chế hội”… tức là con người có chín khiếu, chín Tàng, địa có chín châu, chín dã; do hợp số “ba” mà thành thiên; hợp số “ba” mà thành địa; hợp số “ba” mà thành nhân (người) v.v…

 (2) Mỗi năm có 365 ngày, mà trời có 365 độ. (Thiên độ) tức là “độ” của trời, chữ độ cũng tựa như thước, như đời nay đo quả đất cũng tính theo độ

 (3) “Chu thiên” (một vòng trời) có 365 độ. Nhật mỗi ngày vận hành được một độ, suốt năm vận hành được một chu thiên. Nguyệt mỗi ngày vận hành được 13 độ, suốt một tháng trời vận hành được một chu thiên. Đó là lấy cái độ số của trời để ghi sự vận hành của nhật nguyệt. Khí số là nói về cái số “ba” sinh ra năm khí. “Hóa” tức là sự biến hóa của âm dương. Ở trời, thành cái tiết “sáu sáu”, ở đất và ở người thành cái số “chín chín” đều là cái công dụng hóa sinh của âm dương cả.

 (4) “Sự vận hành có phân kỷ” tức là nói sự vận hành của nhật nguyệt đều có chia rõ “phân dã” (khu vực, đất đai, nơi nhật nguyệt vận hành qua). “Đường lối” cũng là cái đường lối vận hành của nhật nguyệt, như Nam đạo, Bắc đạo v.v…

 Án: Lịch pháp, chu thiên có 365 độ và một phần tư độ. Đất tả toàn (vòng về tay trái), một ngày một đêm thì vận hành được một chu thiên và hơn ra một độ. Nhật nguyệt đều hữu hành. Cứ một ngày một đêm, nhật vận hành được một độ, nguyệt vận hành được mười ba độ và một phần bảy trong mười chín phần của độ. Nên mới nói rằng “có lẻ”. Nhật một năm thì một chu thiên; Nguyệt hai mươi chín ngày có lẻ thì một chu thiên. Vì là hai mươi chín ngày có lẻ nên mới sinh ra tháng đủ tháng thiếu. Mỗi năm có năm ngày lẻ thuộc về “sóc hư”, cho nên chỉ có 365 ngày; lại có năm ngày lẻ thuộc về “khí doanh”. Hợp những ngày “sóc hư, khí doanh” lại mà sinh ra tháng nhuận. Cho nên mỗi năm tính cả tháng nhuận tổng cộng được 365 ngày có lẻ.

 Lại án: Hán luật chỉ chép rằng: Nhật nguyệt và ngũ tinh, từ phương Tây vòng quanh bầu trời đi về phương Đông; thiên đạo từ phương Đông mà về phương Tây. Một ngày một đêm, nhật nguyệt theo trời chuyển về phương Tây một chu như kiến bò trên cối, cối chuyển một vòng, mà nhật đi về phương Đông chỉ được một độ, nguyệt từ phương Tây đi về phương Đông được 13 độ. Nguyệt đi nhanh, mà mỗi tháng gặp nhật một lần, là một chu thiên. Do đó, mỗi năm ngày Đông chí, ngày Hạ chí, nhật vận hành có chia ra Nam và Bắc đạo; mỗi tháng, ngày “thượng huyền”, ngày “hạ huyền” (mặt trăng vòng cong trở lên như cái cung để ngửa là thượng huyền, tức là từ rằm (15) trở lên mồng một; mặt trăng vòng cong trở xuống như cái cung để úp là hạ huyền, tức là từ 16 đến 30), nguyệt vận hành có chia ra Nam đạo và Bắc đạo.

 (5) Đời thượng cổ dùng cây gỗ cao tám thước chôn đứng thẳng để đo bóng mặt trời và để chia rõ Đông, Tây, Nam, Bắc. Lấy chu thiên 365 độ và lẻ một phần tư độ để suy tính sự vận hành có lẻ của nhật nguyệt; Khí doanh năm ngày có lẻ; Sóc hư năm ngày có lẻ… Tính dồn cả lại, để cho trọn cái số ngày của một năm. Đó là tính hết về thiên độ.

 (6) Ở đây, Hoàng Đế lại đem số chín chín hợp với cái số sáu sáu, để hỏi.
 
 (7) Trên kia, Kỳ Bá bắt đầu lấy cái số chín chín của người, để ứng với cái số sáu sáu của người. Ở đây, lại lấy cái số chín chín của đất, để hợp với cái số sáu sáu của người.

 (VIII) Đây nói: Trời lấy cái tiết sáu sáu mà thành một năm. Mười “Can” chủ về trời, cho nên nói: “Giời có 10 ngày”.

 (9) Đây nói: Cái số chín chín của đất và cái số chín chín của người, mà thông với cái tiết sáu sáu của trời, đều gốc ở âm dương. Âm dương là do cái “Tam khí” của ngũ hành sinh ra. Bởi thế nên lấy chín châu của đất, chín khiếu của người, đều thông với thiên khí. Vì trời cũng có “Tam khí” ấy, đất cũng có “Tam khí” ấy vậy.

 (10) “Sinh ra năm” tức là nói thập Can của trời hóa sinh ra năm hành của đất. “Khí có ba” tức là nói cái khí “Tam âm, Tam dương” do ngũ hành sinh ra.

 (11) Đây nói: Lấy cái Tam khí ấy, ba hợp với ba để thành ra sáu khí của trời, sáu khí của đất và sáu khí của người. Nói về sáu khí của trời, như: sau Đông chí, được ngày Giáp Tý thì Thiếu dương vượng; lại được ngày Giáp Tý thì Dương minh vượng; lại được ngày Giáp Tý thì Thái dương vượng; lại được ngày Giáp Tý thì Quyết âm vượng; lại được ngày Giáp Tý thì Thiếu âm vượng; lại được ngày Giáp Tý thì Thái âm vượng… Đó là lấy cái tiết sáu sáu của trời để thành một năm. Nói về sáu khí của đất, như phía hữu Hiển minh, là Vị của Quân hỏa; phía hữu Quân hỏa, lui một bộ, do Tướng hỏa cai trị; lại tiến đi một bộ, do Thổ khí cai trị; lại tiến đi một bộ do Kim khí cai trị; lại tiến đi một bộ do Thủy khí cai trị; lại tiến đi một bộ, do Mộc khí cai trị; lại tiến đi một bộ, do Quân hỏa cai trị… Đó là cái khí và địa vị của địa lý ứng với sáu tiết. Nói về sáu khi ở con người, tức là cái khí của “Tam âm, Tam dương” như: Mạch ở Nhân nghinh một thịnh thì bệnh ở Thiếu dương; hai thịnh thì bệnh ở Thái dương; ba thịnh thì bệnh ở Dương minh; mạch ở Thốn khẩu một thịnh bệnh ở Quyết âm, hai thịnh bệnh ở thiếu âm, ba thịnh bệnh ở Thái âm.

 (12) Ở đây lại nói: Về sáu khí của trời đất và người. Ba nhân với ba, hợp lại thì thành cái số chín chín. Cái số chín chín ấy lại chia thành chín dã ở đất và ở chín Tàng ở người. Đó là lấy chín châu để phối hợp với chín khiếu, chín dã để phối hợp với chín Tàng. Cho nên nói rằng: “Chín dã phối hợp với chín Tàng”. Vì chín châu ở đất, thông với thiên khí. Tam khí của trời chia làm chín dã. Đó là đất lấy số “chín chín” chế hội, mà hợp với tiết “sáu sáu” của người vậy. Lấy chín khiếu của người, thông với khí trời. Tam khí của trời chia làm chín Tàng. Thế là người lấy số “chín chín” chế hội mà hợp với cái tiết “sáu sáu” của người vậy (chế hội: tức phân phối sự hội họp).

 (13) "Bốn Tàng hữu hình” tức là Tàng chứa vật hữu hình (như thủy cốc v.v…); “thần Tàng” tức là những Tàng chứa  về thần (tinh thần, thần khí). Những Tàng chứa hữu hình như: Vị, Đại trường và Bàng quang… Những Tàng chứa về thần như: Tâm tàng thần, Can tàng hồn, Tỳ tàng ý, Phế tàng phách, Thận tàng chí. Năm vị vào miệng, chứa ở Trường vị, các chất tân dịch (nước màu) chứa ở Bàng quang, để nuôi thần khí của năm Tàng. Cho nên lấy “hình Tàng, thần Tàng” hợp làm chín Tàng, để phối hợp với chín châu, chín dã của đất.

 Án: Trước nói: “Người lấy số chín chín để chế hội”, sau nói: “đất lấy số chín chín để chế hội”. Bởi ở người là chín Tàng, ở đất là chín dã thì “người” với “đất” đều có thể nói “lấy chín chín để chế hội” vậy.

 (14) Ba lần năm, mười lăm ngày làm một khí. Mỗi một khí “doanh” (đầy đủ) hai mươi mốt khắc có lẻ. Hợp các ngày “khí doanh, sóc hư” mà sinh ra “nhuận”. Cho nên nói: “Chứa khí doanh nhuận”.

 (15) Nguyệt lệnh nói: “Tiết lập xuân, năm ngày bắt đầu, gió đông làm tan mặt nước đông đặc; năm ngày thứ hai chập trùng (loài sâu nằm co ẩn nấp trong hang) mới cựa; năm ngày sau cùng, cá nhảy lên mặt băng… Như vậy là “năm ngày làm một hậu” (chữ tiết hậu hay khí hậu v.v… do đây mà ra). Ba lần năm là mười lăm ngày, thành một “khí”, sáu khí 90 ngày làm một mùa. Tất cả bốn mùa, hợp 24 khí, thành một năm. Nhân cái khí của bốn mùa, cứ theo đó làm chủ trị.

 (16) Tiết này nói về “Chủ tuế” của năm vận. Tỷ như: Về những năm Giáp Kỷ thì Thổ vận làm chủ; về những năm Ất Canh thì Kim vận làm chủ; về những năm Bính Tân thì Thủy vận làm chủ; về những năm Đinh Nhâm thì Mộc vận làm chủ; về những năm Mậu Quý thì Hỏa vận làm chủ. Theo sự duyên tập của năm hành, đều làm chủ từng năm một. Trong một năm cái khí nào làm chủ, thì làm chủ suốt cả ba trăm sáu mươi nhăm ngày. Cứ năm năm là một vòng, hết vòng thì lại bắt đầu. Trong một năm, lại chia ra cái mùa của năm vận nó làm chủ, để bố tán cái khí của năm hành. Năm khí cứ truyền lẫn nhau, như cái vòng không chỗ nào nối. Cái khí về từng hậu, cũng theo như sự duyên tập năm năm một vòng của chủ vận.

 (17) Mỗi năm có sáu khí “da lâm” (tức là cái khí ấy nó tới năm ấy). Về năm vận có sự thái quá hay bất cập và có khí thịnh hay suy, do đó sự “thừa võ, thắng phục” bởi hư thực gây nên. Cái khí của hàng năm thịnh hay suy, chủ về tật bệnh của nhân dân sống hay chết. Cho nên, nếu không biết khí vận thì không thể làm được lương công (tức là người thợ giỏi, thầy thuốc giỏi).

 Án: Ở trên nói về năm ngày là một “hậu”, theo thiên Nguyệt lệnh ở Lễ ký, sách Lã Thị Xuân Thu và Đại Minh nhất thống lịch, đều có chép một cách rõ ràng. Xin phụ lục dưới đây, để duyệt giả biết được tường tận.

 Tháng Mạnh xuân, về tiết Lập xuân: Năm ngày lúc bắt đầu, gió Đông làm tan nước đóng váng. Năm ngày thứ hai, chập trùng mới cưa quậy. Năm ngày cuối, cá nhảy lên khỏi mặt nước băng.

 Tiết Vũ thủy: Năm ngày lúc bắt đầu, rái cá tế cá. Năm ngày thứ hai, chim hồng nhạn về, từ phương Nam bay sang phương Bắc. Năm ngày cuối, cỏ cây mới nảy mầm.

 Về Trọng xuân: Năm ngày lúc bắt đầu, đào mới nở hoa. Năm ngày thứ hai, chim thương canh (tu hú) kêu. Năm ngày cuối, chim ưng hóa thành chim kíu.

 Tiết Xuân phân: Năm ngày lúc bắt đầu, chim "huyền điểu" (tức là chim én) đến. Năm ngày thứ hai, sấm mới động, cây thược dược tốt. Năm ngày cuối, mới có chớp.

 Tháng Quý xuân, tiết Thanh minh: Năm ngày lúc bắt đầu, ngô đồng (tức cây vông) mới nở hoa. Năm ngày thứ hai, chuột đồng hóa làm chim dẽ, mẫu đơn nở hoa. Năm ngày cuối, cầu vồng mới phát hiện.

 Về tiết Cốc vũ: Năm ngày lúc bắt đầu, bèo mới nở. Năm ngày thứ hai, chim minh cưu vỗ cánh bay. Năm ngày cuối chim đái thắng tới làm tổ ở cây dâu.

 Về tháng Mạnh hạ, tiết Lập hạ: Năm ngày lúc bắt đầu, giun đất kêu. Năm ngày thứ hai, giun ở dưới đất mới bò lên. Năm ngày cuối, dây bầu mới mọc.

 Về tiết khí Tiểu mãn: Năm ngày lúc bắt đầu, rau khổ thái mới tốt. Năm ngày thứ hai, các loài cỏ lá mềm chết dần. Năm ngày cuối cùng lúa chín dần.

 Tháng Trọng hạ, tiết Mang chủng (tức là măng mọc): Năm ngày lúc bắt đầu, sâu bọ ngựa mới nở. Năm ngày thứ hai, chim khuyến cốc kêu. Năm ngày cuối, chim bách thiệt thôi không hót.

 Về khí Hạ chí: Năm ngày lúc bắt đầu, sừng hươu mới rụng. Năm ngày thứ hai, ve mới kêu. Năm ngày cuối cùng, cây bán hạ mọc, cây mộc cận tốt (tức ta gọi là cây ông bụt hay dâm bụt).

 Về tháng Quý hạ, tiết Tiểu thử: Năm ngày lúc bắt đầu, ôn phong (tức gió ấm) thổi đến. Năm ngày thứ hai, dế làm tổ ở dưới vách. Năm ngày cuối cùng, chim ưng mới tập lượn.

 Về khí Đại thử: Năm ngày lúc bắt đầu, cỏ nát hóa làm đom đóm. Năm ngày thứ hai, đất ẩm, oi bức. Năm ngày cuối thường có mưa to.

 Về tháng Mạnh thu, tiết Lập thu: Năm ngày lúc bắt đầu, gió mát thổi lên. Năm ngày thứ hai, bạch lộ (tức là móc trắng mới nhỏ xuống). Năm ngày cuối hàn thuyền mới kêu.

 Về khí Xử thử: Năm ngày lúc bắt đầu, chim ưng mới tế cá. Năm ngày thứ hai, trời đất mới trong sáng và “hanh”. Năm ngày cuối, lúa đã phơi khô.

 Về tháng Trọng thu, tiết Bạch lộ: Năm ngày lúc bắt đầu, gió mạnh thường thổi đến, chim hồng nhạn bay lại. Năm ngày thứ hai, chim huyền điều bay về. Năm ngày cuối, các loài chim để dành thức ăn.

 Về khí Thu phân: Năm ngày lúc bắt đầu, sấm mới thôi không động. Năm ngày thứ hai, các loài sâu đất mới chui vào tổ, trấn hỏa thảo mới nở hoa. Năm ngày cuối, nước khan dần.

 Tháng Quý thu, tiết Hàn lộ: Năm ngày lúc bắt đầu, chim hồng nhạn lai tân (tân tức là khách, về tháng Trọng thu đã có một loài chim hồng nhạn đến rồi, đến tháng này chim hồng nhạn lại đến. Vậy loạt đến trước là chủ mà loạt đến sau này là khách, nên gọi là lai tân). Năm ngày thứ hai, chim tước vào nước hóa làm con trai. Năm ngày cuối, cúc mới nở hoa.

 Về khí sương giáng: Năm ngày lúc bắt đầu, giống sài (chó sói) mới tế loài thú. Năm ngày thứ hai, cỏ cây rụng lá. Năm ngày cuối, giống chập trùng đều ẩn nấp.

 Tháng Mạnh đông, tiết Lập đông: Năm ngày lúc bắt đầu, nước mới thành băng. Năm ngày thứ hai, đất mới nứt nẻ, chim trĩ bay xuống biến hóa làm loại Thận (tức Thận khí, giải nghĩa quá dài, xin để về đoạn khác).

 Về khí Tiểu tuyết: Năm ngày lúc bắt đầu, cầu vồng thôi không xuất hiện. Năm ngày thứ hai, khí đất bốc lên, khí trời giáng xuống. Năm ngày cuối, mọi sự đều vít lấp mà thành mùa đông.

 Tháng Trọng đông, tiết Đại tuyết: Năm ngày lúc bắt đầu, nước băng càng cứng thêm, đất mới nứt to, chim hạt đám kêu thâu đêm. Năm ngày thứ hai, hổ mới giao cấu. Năm ngày cuối, rau vân (tức là rau mần tưới) mới mọc, lệ chi (tức là quả vải), mới nở hoa.
 
 Về khí Đông chí: Năm ngày lúc bắt đầu, loài giun mới lẩn sâu. Năm ngày thứ hai, sừng nai rụng. Năm ngày cuối, nước suối mới đông.

 Tháng Quý đông, tiết Tiểu hàn: Năm ngày lúc bắt đầu, chim nhạn bay về phương Bắc. Năm ngày thứ hai, chim thước (tức bồ các, lành khách) mới làm tổ. Năm ngày cuối, chim trĩ mới kêu.

 Về khí Đại hàn: Năm ngày lúc bắt đầu, gà mới ấp. Năm ngày thứ hai, chim mới bay vụt nhanh. Năm ngày cuối, nước đóng đặc xuống tận đáy…

 (18) Bắt đầu của năm vận từ Giáp Kỷ hóa Thổ; Thổ sinh Kim; Kim sinh Thủy; Thủy sinh Mộc; Mộc sinh Hỏa; Hỏa lại sinh Thổ… Hết năm năm rồi lại bắt đầu, như vòng không chỗ nối. Những năm mà năm hành “chủ” đó, lại còn có sự thái quá và bất cập khác nhau.

 (19) Sở thắng: Cái thắng (được, khắc); “Sở bất thắng” : Cái không thắng. “Vũ”: Khinh, phạm tới… Cái khí của năm vận cứ năm năm một lần thay đổi. Cái năm thái quá, thì nó thắng được cái mình thắng, mà lại “vũ” cái mình bất thắng. Đến năm bất cập thì nó sẽ thắng cái mình bất thắng, lại “vũ” cả cái mình sở thắng. Cho nên mới nói là đều có “sở thắng”. Cái khí sở thắng, nếu không chăm giữ đức mình thì thành bỏ hư bản vị, sẽ bị bên ngoài nó thừa cơ mà “vũ”… Đó là lẽ thường của sự thịnh suy.

 (20) “Thường hậu” tức là tiết hậu như thường, không thái quá, không bất cập.

 (21) “Kinh” tức là những bài ở trong Linh khu, như Lục vi chỉ, Chí chân, Yếu luận v.v…

 (22) Đây nói về cái “sở thắng” của năm vận. Mùa xuân ứng về hành Mộc, Mộc sẽ thắng Thổ; mùa Trưởng hạ ứng về hành Thổ, Thổ sẽ thắng Thủy; mùa đông ứng về hành Thủy, Thủy sẽ thắng Hỏa; mùa hạ ứng về hành Hỏa, Hỏa sẽ thắng Kim; mùa thu ứng về hành Kim, Kim sẽ thắng Mộc… Đó là được cái chủ thời của năm hành mà tự làm “thắng”. Xuân, hành Mộc hợp với Can; hạ, hành Hỏa hợp với Tâm; Trưởng hạ, hành Thổ hợp với Tỳ; thu, hành Kim hợp với Phế; đông hành Thủy hợp với Thận. Đó là lấy cái khí của năm hành ở bốn mùa để đặt tên cho năm Tàng.

 (23) Mùa xuân là bắt đầu của khí. Thiên Lục nguyên chính kỷ luận nói rằng: Vận thái quá thì khí nó đến trước, vận bất cập thì khí nó đến sau. Đó là cái khí theo lẽ thường của thiên đạo. Vận không hữu dư, không bất túc, thì gọi là chính tuế, tức là khí đó đến được đúng mùa. Vì thế nên mùa xuân chưa đến mà khí trời đã ôn hòa, đó là khí đến trước, tức là vận thái quá. Cái khí chủ tuế mà thái quá, thì nó bách cái khí “kỷ sở bất thắng và nó lấn “vũ” cái khí “kỷ sở thắng”. Chí chân yếu luận nói rằng: Khí đến gọi là đến, khí phân gọi là phân. Đến thì khí đồng, phân thì khí dị. Đó là cái lẽ chính của trời đất, nếu cái khí chủ về tuế vận, chỉ có thái quá dâm thắng mà không phân, thì tật bệnh sẽ sinh ra ở bên trong, dù lương công cũng không sao chữa được.

 (24) Mùa xuân đã đến mà khí trời chưa ôn hòa, thế là đã đến mà không đến, tức gọi là bất cập. Cái vận khí chủ tuế đã bất cập thì cái khí sở thắng nó sẽ đi càn, mà cái sở sinh sẽ mắc bệnh, tức là cái khí sở bất thắng nó bách đến nỗi thế. Tỷ như chủ tuế là Mộc mà bất cập, thì cái mình sở thắng là Thổ, khí nó sẽ đi càn, mà cái sở sinh ra mình là Thủy khí sẽ mắc bệnh. Cái khí của Mộc hỏa đã hư, thì cái mình sở bất thắng là Kim khí, nó sẽ lấn "vũ", nên mới gọi là khí bách. Vì chủ khí bất cập, mà cái khí “sở thắng”, “sở bất thắng” nó cùng dồn lại để bức bách mà gây nên bệnh.

 (25) “Cầu” là cầu cái khí của bốn mùa, trong cái lúc nó lên đến mà đến. Cẩn thận để đợi cái mùa xuân, hạ, thu, đông, tỷ như cái khí của mùa xuân, có thể hẹn được là ôn; cái khí của mùa hạ, có thể hẹn được là nhiệt; cái khí của mùa thu, có thể hẹn được là lương; cái khí của mùa đông, có thể hẹn được là hàn… nếu trái lẽ thường đó, mà cái khí của năm hành chủ về các mùa, không phân ra được, thì sẽ sinh ra tật bệnh.

 Án: Về đoạn nói nghĩa “sở thắng” trên này, đầu mối rất phức tạp. Theo chú giải trên đây, chưa được rõ lắm, vậy lại xin giải nghĩa tổng quát như dưới:

 Phàm nói là “thắng”, tức là chỉ về sự tương khắc của năm hành. Như: xuân thuộc Mộc, hạ thuộc Hỏa, Trưởng hạ thuộc Thổ, thu thuộc Kim, đông thuộc Thủy. Cho nên xuân thắng Trưởng hạ, tức là Mộc khắc Thổ; Trưởng hạ thắng đông, tức là Thổ khắc Thủy; đông thắng hạ, tức là Thủy khắc Hỏa; hạ thắng thu, tức là Hỏa khắc Kim; thu thắng xuân, tức là Kim khắc Mộc. Đó là ở năm hành thì lấy về mùa để tương thắng, mà ở người thì lấy khí để đặt tên cho Tàng. Như Can thắng Tỳ, Tỳ thắng Thận, Thận thắng Tâm, Tâm thắng Phế, Phế thắng Can v.v… Nhưng muốn biết cái “hậu” về sự thắng đó, thì phải ngay từ trước tiết Lập xuân mười lăm ngày, đó là cái hậu lúc bắt đầu. Lúc đó khí hậu chửa nên đến mà đã đến trước, ấy là khí hữu dư; do đó Phế kim sẽ bất túc. Phế kim bất túc, thì không thể khắc được Mộc, cho nên Mộc thái quá. Vì Mộc khí hữu dư, thì lại bách trở lại Phế kim, mà lấn sang Tỳ thổ. Cho nên nói rằng: “Thái quá thì sẽ bách cái sở bất thắng, mà lấn cái sở thắng”. Ví phỏng Can mộc hữu dư, thì Phế kim sẽ bất túc. Kim đã bất túc, thì không thể khắc được Mộc, cho nên Mộc thái quá, Mộc khí hữu dư thì lại bách Phế kim, mà lấn sang Tỳ thổ, cho nên nói rằng: “Thái quá thì bách cái sở bất thắng, mà lấn cái sở thắng”. Đó đều là cái khí của năm Tàng, cùng xung đột với nhau mà gây nên bệnh, nên mới gọi là khí âm. Khí hậu nên đến mà không đến, qua kỳ rồi mới đến, đó là khí bất túc cho nên bảo là bất cập; do đó cái sở thắng nó sẽ đi càn, mà cái sở sinh sẽ mắc bệnh, cái sở bất thắng lại bách thêm. Lại như Can mộc khí ít, không chế được Thổ; thổ khí không còn kiêng sợ gì nữa, liền lấn tràn đi, Mộc, do đó bị hiếp. Cho nên nói: “Cái sở bất thắng đi càn” mà Tâm cũng đồng thời mắc bệnh. Khí của Can mộc không được quân bình, khí của Phế kim liền bách vào, cho nên nói: “Cái sở bất thắng bách đến”. Nhưng Mộc khí không được bình, Thổ với Kim cùng dồn lại để bách, để gây nên bệnh, nên mới gọi là “khí bách”. Vậy nên mình mà khắc được thì gọi là “sở thắng”; cái nó khắc được mình gọi là “sở bất thắng”; đến cái sinh ra được mình thì gọi là “sở sinh”. Nên ta phải “hậu” (chờ đợi) cái lúc “khí đến”, như “hậu” về năm, thì bắt đầu từ ngày Lập xuân: “hậu” về khí thì bắt đầu từ “định kỳ” của bốn khí; “hậu” về ngày thì tùy ở từng ngày… Cho nên nói: “Cẩn thận để hậu thời khí, có thể kỳ hạn được”.

 (26) Duyên tập: Lần lượt nối lẫn nhau. Tỷ như: Mộc nhờ Thủy mà vượng về mùa xuân, Hỏa nhờ Mộc mà vượng về mùa hạ, Thổ nhờ Hỏa mà vượng về mùa Trưởng hạ, Kim nhờ Thổ mà vượng về mùa thu, Thủy nhờ Kim mà vượng về mùa đông v.v... Khí của năm vận cùng duyên tập lẫn nhau để làm chủ trị.

 (27) Cái khí của trời, bốn mùa thay đổi, tự có kinh thường. Nhưng cái khí của năm vận, có “đức hóa, chính lệnh, biến dị, tai sảnh” không giống nhau. Cho nên cũng có khi không duyên tập, tức gọi là “phản thường” (trái với kinh thường) mà sinh ra biến dịch.

 (28) Năm vận cùng duyên tập là cái kinh vận của khí. Nếu phản thường thì sẽ sinh biến dịch. Vậy mỗi khi cái khí biến thường xảy đến, thì dân sẽ mắc bệnh. Tỷ như mùa xuân Phong mộc làm chủ. Nếu biến ra chứng “sậu chú” (đi tả gấp). Đó là chủ khí, là Phong mộc, mà biến khí là Thấp thổ. Biến khí bị chủ khí nó thắng được thì dân mắc bệnh nhẹ. Nếu lại biến làm “túc sái”, thì đó là: chủ khí là Phong mộc, mà biến khí là Táo kim, biến khí sẽ là cái “sở bất thắng” của chủ khí, do đó dân sẽ mắc bệnh nặng. Thế mà lại cảm thêm tà khí nữa, còn sống sao được? Vậy biết rằng: mỗi khi cái khí biến dịch đến nơi, không đúng vào cái thời nó khắc ta thì bệnh nhẹ; nếu đúng vào cái thời nó khắc ta thì bệnh nặng.

 Lời giải tổng quát: Đoạn này nói về cái khí của năm vận, có khi không duyên tập sẽ gây nên tật bệnh, sự nặng, nhẹ, sống, chết đều quan hệ vào đó.

 Án: Khí của âm dương, đều có nhiều ít khác nhau, nên mới gọi là Tam âm, Tam dương. Như nói: “Hình có thịnh suy” tức là nói cái khí chủ trị của  năm hành, có thái quá và bất cập khác nhau. Cho nên lúc bắt đầu, nếu là hữu dư, thì bất túc sẽ theo; nếu là bất túc, hữu dư sẽ theo. Biết đón trước, biết theo sau, thì cái khí đó có thể hẹn được. Nếu đã thừa mà lại thừa, đã thiếu mà lại thiếu… thì là “phản thường”, mà tật bệnh sẽ sinh ra. Tỷ như: Mộc lệnh thái quá, Mộc khắc Tỳ thổ, nhưng Phế kim đủ sức để chế lại, ấy là nhân cái “sở thắng” mà bệnh nhẹ. Nếu Phế kim không đủ sức để chế lại, mà Tỳ thổ lại bị “sở bất thắng” của Can, thì bệnh tất phải nặng. Bệnh đã nặng rồi, mà lại cảm thêm ngoại tà, thì tất là phải chết. Cho nên nếu khắc không phải cái lúc sở thắng, thì bệnh nặng, là theo nguyên tắc đó.

 (29) Đoạn này lại nói về khí đất với khí trời cùng hợp lại, mà sinh ra muôn vật có hình. Thiên Ngũ thường chí luận nói rằng: Khí bắt đầu mà sinh hóa, khí tan ra mà có hình, khí bố tán nên sự phồn dục, khí kết thúc thành ra tượng biến. Nhưng mà cái sự giúp ích của năm vị, sự sinh hóa có hậu bạc, sự thành thực có nhiều ít… sau trước không giống nhau. Bởi ở trời là khí, ở đất thành hình. Hình với khí cùng hợp, mà hóa sinh muôn vật. Vật sinh ra gọi là hóa, vật đến cực gọi là biến. Sau khi vật biến đã thành, bấy giờ mới định danh được.

 (30) Loài thảo, tức là chỉ về loài ngũ cốc, loài ngũ thái, với các quả của loài mộc v.v… Bởi theo số “ba” sinh ra hành Mộc, cho nên trước nói loài thảo mộc, mà sau mới nói đến côn trùng vạn vật năm sắc, đại khái như sắc xanh, sắc vàng, sắc đỏ, sắc trắng, sắc đen v.v… Năm vị, như là vị chua, vị đắng, vị ngọt, vị cay, vị mặn v.v…

 (31) Đây nói sự thị dục của con người không giống nhau mà năm vị đó đều theo về cái Tàng ưa thích của nó. Như: vị đắng trước vào Tâm, vị chua trước vào Can, vị ngọt trước vào Tỳ, vị cay trước vào Phế, vị mặn trước vào Thận v.v…Năm khí vào mũi, chứa ở Tâm Phế, năm vị vào miệng để nuôi năm khí, cho nên nói rằng có sự giao thông liên lạc với nhau.

 (32) Năm khí tức là: Tảo (hôi), tiêu (hắc), hương (thơm), tinh (tanh), hủ (húc, mục nát). Ở trời gọi là khí, cho nên mới nói là lấy năm khí để nuôi người. Ở đất thì là sự biến hóa, hóa sinh ra năm vị, cho nên mới nói là lấy năm vị để nuôi người. Trời, bộ vị ở rất cao, mà trùm ở bên ngoài đất. Cho nên năm khí do khiếu bên ngoài mà lọt vào trong Tâm phế. Phế bộ vị ở trên, thuộc về dương. Tâm làm cho tươi đẹp ở sắc và mặt. Cho nên trên mới nói: “Khiến cho năm sắc sáng sủa”. Phế chủ về tiếng, cho nên trên mới nói: “Tiếng nói rõ ràng”. Đất, bộ vị ở dưới, mà ở vào bên trong trời, cho nên năm vị chứa ở Trường vị để nuôi khí của năm Tàng. Khí nhờ được Vị nuôi, thì âm dương hòa mà sẽ tương sinh với nhau. Phàm các thứ thủy cốc để ăn vào miệng, nó có năm vị, tân dịch đều chia ra các mạch. Khí đã hòa, tân dịch đã đầy đủ, cái “thần” của năm Tàng sẽ do đó mà sinh ra.

 (33) Tâm chủ về huyết. Do Trung tiêu tiếp thụ lấy khí và chất nước lỏng, hóa ra sắc đỏ mà thành huyết, để nuôi sống cho con người. Ở con người, không gì quý bằng nó, cho nên nói là cái gốc của sinh mệnh. Tâm tàng thần, để ứng biến với muôn việc. Mười hai “kinh mạch” ba trăm sáu mươi nhăm “lạc” hết thảy khí huyết đều dồn cả lên mặt; mà Tâm lại chủ về huyết mạch, cho nên mới nói nó phát hiện lên sắc mặt. Vì thể chất của nó là mạch, cho nên mới nói: “đầy đủ ra huyết mạch”. Nó thuộc về Hỏa, mà bộ vị lại ở rất cao, cho nên mới là Thái dương ở trong dương, và thông với khí mùa hạ, vì mùa hạ chủ về Hỏa. Tế Công nói: Vinh là gốc, vệ là lá. Vinh huyết là cái gốc để cho Âm Dương, khí huyết sinh ra, nên mới đáng quý.

 (34) Phế chủ về khí mà tàng phách, lại chủ về bì mao. Bộ vị ở mao mà thuộc âm, cho nên mới là Thái âm ở trong dương và thông với khí mùa thu, vì mùa thu chủ về Phế.

 (35) Thời tiết đến mùa đông, Dương khí bế tàng, các loài sâu bọ đều ẩn nấp. Thận chủ về đông Tàng, cho nên mới gọi là gốc của sự bế tàng. Thận tiếp thu cái tinh dịch của năm Tàng, chứa đầy để chờ khi phân phát ra. Tóc là một cái chất thừa của huyết, do tinh hóa ra. Thận là âm Tàng, mà có cái tượng như một khí dương ở trong quẻ Khảm, cho nên mới là Thiếu âm ở trong âm, mà thông với khí mùa đông. Vì mùa đông chủ thủy.

 (36) Can chủ về gân. Phàm sự vận động khó nhọc đều phải nhờ tới gân, cho nên mới nói là gốc của sự khó nhọc. Móng chân móng tay là một cái chất thừa của gân. Can thuộc Mộc, bộ vị ở về phương Đông, nó là bắt đầu cho sự phát sinh, cho nên mới sinh ra huyết khí. Mộc vượng ở mùa xuân, Dương khí lúc đó mới bắt đầu sinh ra, nên mới gọi là Thiếu dương ở trong dương và thông với khí mùa xuân, vì mùa xuân chủ về Mộc.

 (37) Túc Thái âm chuyên về sự thâu nạp cái chất “trọc” của loài thủy cốc, giữ cái nhiệm vụ chuyển Du, Trường, Vị chủ về sự truyền thụ chất thủy cốc; Tam tiêu chủ về sự khơi chảy luồng nước; Bàng quang là một cái kho để chức các chất nước lỏng… cho nên tất cả đều tóm gọi là gốc của kho đụn. Tỳ vận hóa các chất cặn bã lọc lấy chất tốt để nuôi ngũ Tàng, rồi dồn các chất thừa xấu ra tiền hậu âm, nên mới gọi nó là “khí” tức là đồ dùng

 (38) Năm Tàng sáu Phủ cộng cả lại là mười một Tàng. Đởm chủ về Giáp mộc, là một cơ quan đứng đầu của năm vận sáu khí. Đởm khí thăng lên thì khí của mười một Tàng đều thăng lên, nên mới gọi là đều thủ quyết ở Đởm. Như trên kia có chỗ nói là “cầu cái chí” tức là nói đều quay cả về mùa xuân. Tỷ như: chí của Can là nộ, chí của Tâm là hỷ, chí của Tỳ là tư, chí của Phế là ưu, chí của Thận là khủng… mà cái nào cũng phải thủ quyết ở Đởm, Đởm tức là xuân vậy.

 (39) Đoạn này nói về sáu khí của Tàng Phủ, để ứng với cái tiết sáu sáu của trời đất. Bên tả là Nhân nghinh, bên hữu là Khí khẩu. Dương khí từ bên tả mà dẫn sang bên hữu, Âm khí từ bên hữu mà dẫn sang bên tả. Cho nên mới lấy Nhân nghinh để “nghe” cái khí của Tam dương. Tàng Phủ của con người, lúc nào cũng ứng với sáu khí của Tam âm, Tam dương. Thấy “một thịnh là bệnh ở Thiếu dương…”, vì Thiếu dương chủ về cái khí xuân thăng. Thái dương chủ về hạ, Dương minh chủ về thu. “Bốn thịnh trở lên” đó là nói về: Âm dương ở con người, chỉ có dương là thịnh hơn hết. Cách dương, vì dương chủ về bên ngoài. Nhưng giờ bị ngăn (cách) hẳn ở bên ngoài, không được cái khí trung kiến (ở khoảng giữa phát hiện ra, làm liên lạc) của Tam âm để điều hòa, khiến cho Dương một mình thái quá.

 (40) “Thốn khẩu” tức là hai bộ vị mạch của kinh thủ Thái âm, để nghe cái khí của Tam âm. Quyết âm chủ về cái khí xuân sinh của Ất mộc cho nên thấy mạch ở Thốn khẩu một thịnh là bệnh ở Quyết âm và Thiếu âm. Nói: “Từ bốn thịnh trở lên” là vì trong lúc đó, âm dương ở con người chỉ có Thái âm là thịnh hơn hết. Sở dĩ gọi “quan âm”, vì: Âm khí chủ ở bên trong, giờ bị đóng (quan) hẳn ở bên trong, không được cái khí trung kiến của Nhị dương để điều hòa… khiến cho Tam âm một mình thái quá. Đây nói về bệnh mạch của Thốn khẩu và Nhân nghinh, để ứng với Tam dương, Tam âm của bốn mùa… Tức là do sự không quân bình về sáu khí bốn mùa, khiến cho nhân dân cũng gây nên tật bệnh. Cho nên ở thiên Lục vi chỉ đại luận có nói: “Nên đến mà không đến”, là “lai khí” bất cập; chửa nên đến mà đến, là “lai khí” hữu dư. Linh khu nói: “Chẩn ở mạch Thốn khẩu, Nhân nghinh, sẽ biết âm dương hữu dư hay bất túc, bình hay bất bình”. Như thế, không còn e ngại gì thiếu sót nữa. Phàm gọi “bình nhân”, tức là người vô bệnh. Người vô bệnh mạch Thốn khẩu, Nhân nghinh đều ứng với bốn mùa. Phàm nói “tương ứng”, tức là mạch khẩu với Nhân nghinh bình đẳng, trong âm có dương, trong dương có âm.

 (41) Nói: “đều từ gấp tư trở lên”, tức là âm dương đều thái quá. Trời có âm dương, đất cũng có âm dương. Ở dưới dương thịnh, âm tinh kế vào; ở dưới âm thịnh, Dương khí kế theo. Âm dương “thừa chế” với nhau để cùng sinh hóa. Con người sinh ra ở trong khoảng khí giao của trời đất. Âm dương điều hòa, tức là vô bệnh. Nếu âm dương đều thịnh mà không hòa, thế tức là không đúng với sự “tinh khí thừa chế” của trời đất, còn sống sao được?

Tâm hợp với mạch, vinh ra ở sắc, nó chủ ở Thận (1).
Phế hợp với bì (da), vinh ra ở lông, nó chủ ở Tâm (2).
Can hợp với gân, vinh ra ở trảo (các móng tay chân), nó chủ ở Phế (3)
Tỳ hợp với nhục (thịt), vinh ra ở môi, nó chủ ở Can (4).
Thận hợp với cốt (xương), vinh ra ở tóc, nó chủ ở Tỳ (5).


 Cho nên ăn nhiều vị hàm (mặn) thì mạch đọng xít mà sắc biến; ăn nhiều vị khổ (đắng) thì bì khô mà mao rụng; ăn nhiều vị tân (cay) thì cân cập (rút, khó co duỗi) mà trảo khô; ăn nhiều vị toan (chua) thì thịt xúc (chùn) lại, mà môi rộp lên; ăn nhiều vị cam (ngọt) thì xương đau mà tóc rụng. Đó là sự bi thương của năm tàng do năm vị gây nên (6).


 Cho nên: Tâm ưa vị khổ, Phế ưa vị tân, Tỳ ưa vị cam, Can ưa vị toan, Thận ưa vị hàm... Đó là cái "hợp" của năm vị đối với năm Tàng do đó mới nuôi nên khí của năm Tàng (7).

 Phàm sắc hiện ra mặt: xanh bợt như sắc cỏ héo, thì chết; vàng bệch như sắc Chỉ xác thì chết; đen kịt như sắc bồ hóng thì chết; ; đỏ sậm như sắc máu đọng thì chết; trắng bợt như xương khô thì chết. Đó là năm sắc hiện ra triệu chứng chết.
 
 Sắc xanh như màu lông chim trả (bói cá), sắc đỏ như màu mào gà, sắc vàng như màu dưới bụng cua, sắc trắng như màu mỡ đông, sắc đen như màu lông quạ... đều sống. Đó là năm sắc hiện ra cái triệu chứng sống (VIII).


 Sinh ra ở Tâm, muốn được như lụa bọc "Chu" (đỏ thẫm); sinh ra ở Phế, muốn được như lụa bọc "hồng" (đỏ nhạt, phớt); sinh ra ở Can, muốn được như lụa bọc "cam" (đỏ tía); sinh ra ở Tỳ, muốn được như lụa bọc hạt Quát lâu (đỏ vàng);  sinh ra ở Thận muốn được như lụa bọc "tử" (tía hắc, hơi có màu đen). Đó là chân khí của năm Tàng "vinh" ra ngoài sắc mặt (9).


 Sắc, Vị ứng với năm Tàng: Trắng ứng với Phế, vị Tân; đỏ ứng với Tâm, vị khổ; vàng ứng với Tỳ, vị ngọt; xanh ứng với Can, vị toan; đen ứng với Thận, vị mặn.

 Cho nên, trắng ứng với bì, đỏ ứng với mạch, xanh ứng với cân (gân), vàng ứng với thịt, đen ứng với xương.

 Bao các mạch đều dồn lên mắt (10); bao các tủy đều dồn lại óc (óc là bể của tủy); bao các gân đều dồn vào khớp (khớp xương); bao các huyết đều dồn vào Tâm; bao các khí đều dồn lên Phế... Đó là sự tuần hoàn sớm tối của "bốn chí, tám khê" (11).


 Người ta, khi nằm thì huyết dồn về Can (12). Can nhờ huyết nên hay trông; chân nhờ huyết nên hay đi; tay nhờ huyết nên hay nắm; ngón tay nhờ huyết nên hay cầm (13).

 Nằm, dậy, ra ngoài bị gió thổi, huyết tụ ở bì phu. Thành chứng tý (vít lấp tê đau), tụ ở mạch lạc thành chứng sáp (huyết không lưu thông), tụ ở chân thành chứng quyết (giá lạnh). Ba chứng đó đều do huyết lẩn đi không trở lại được nơi cốt không (14) mà gây nên.


 Ở con người, có đại cốc 12 phận, tiểu khê 354 nơi, là 12 du...Đó đều là nơi tụ hội của Vệ khí. Tà khí "khách" ở đó, có thể dùng châm thạch cho tiết bỏ đi (15).

 Bắt đầu chẩn bệnh, phải xét rõ âm dương kinh khí của năm Tàng để đoán bệnh. Muốn biết bệnh bắt đầu từ kinh nào, phải lấy kinh khí của năm Tàng làm căn bản.


 Phàm: Nhức đầu, đau trán là dưới hư trên thực, lỗi tại túc Thiếu âm, Cự dương, quá lắm thì vào thận (16).

 Chóng mặt choáng váng, mắt mờ tai điếc là do dưới thực trên hư, lỗi tại túc Thiếu dương, Quyết âm, quá lắm thì vào Can (17).

 Bụng đầy anh ách, suốt tới chi cách, dưới quyệt, trên mạo (chóng mặt), lỗi tại túc Thái âm, Dương minh (18).

Khái thấu hơi nghẽn, trong "hung" quyết nghịch, lỗi tại thủ Dương minh, Thái âm (19).

Tâm phiền đầu nhức, bệnh ở trong cách, lỗi tại thủ Cự dương Thiếu âm (20).


 Về mạch: có đại, tiểu, hoạt, sắc, phù, trầm, có thể chia rõ cái tượng của năm Tàng, có thể lấy lọai để suy; năm Tàng hợp với năm âm, có thể lấy ý để biết năm sắc hiện ra nét mặt, có thể lấy mắt để trông. Người ta nếu hay đem hợp cả sắc với mạch thì phép chữa bệnh có thể vẹn toàn (21).

 "Xích" mạch hiện đến, thấy suyễn (nhuyễn) và kiên, ấy là có tích khí ở trong, do bị hại về sự ăn, bệnh đó gọi là tâm lý. Nếu bệnh mắc bởi ngoại dâm, thì cũng bởi nghĩ ngợi khiến cho Tâm hư, nên tà khí mới có thể phạm vào được (22).

 "Bạch" mạch hiện đến, suyễn mà phù, đó là trên hư dưới thực, sẽ thành chứng kinh, bởi có tích khí ở trong hung. Nếu suyễn mà hư, thì gọi là phế tý hàn nhiệt. Bệnh này gây nên bởi say rượu mà nhập phòng (23).

 "Thanh" mạch hiện đến, trường mà bật mạnh ở tả hữu, đó là bởi có tích khí ở Tâm hạ và hai bên sườn gọi la Can tý. Bệnh này gây nên bởi hàn thấp, với chứng sán giống nhau; hoặc lưng đau chân lạnh và đầu nhức (24).

 "Hoàng" mạch hiện đến, đại mà hư, có tích khí ở trong bụng gọi là quyết sán, cùng một chứng trạng với đàn bà giống nhau. Bệnh này gây nên bởi tứ chi có mồ hôi mà gặp gió (25).

 "Hắc" mạch hiện đến, trên kiêm mà đại, đó là vì có tích khí ở tiểu phúc với tiền âm, gọi là chứng Thận tý. Chứng này gây nên bởi tắm gội nước lạnh mà đi nằm ngay (26).


 Phàm xét những mạch Cơ kinh thuộc về ngũ sắc; mặt vàng, mắt xanh; mặt vàng, mắt đỏ; mặt vàng, mắt trắng; mặt vàng, mắt đen... đều không chết.
 
 Nếu mặt xanh, mắt đỏ; mặt đỏ, mắt trắng; mặt xanh, mắt đen; mặt đen, mắt trắng; mặt đỏ, mắt xanh... đều chết (27).


 (1) Tâm chủ về huyết mạch, nên mới nói là: “hợp với mạch”. Kinh nói: “Mạch phát hiện ở khí khẩu sắc hiện ra ở Minh đường; cái tinh hoa của Tâm hiện lên mặt…” nên đây nói: “Vinh ra ở sắc”. Vinh là tươi đẹp cũng như tinh hoa. Năm Tàng hợp với năm hành, đều có sự tương sinh, tương chế, nên mới có sự sinh hóa. Tâm chủ Hỏa, mà bị chế bởi Thận thủy. Vì vậy, nên Thận Tàng mới là chủ về sự sinh hóa của Tâm. Nên mới nói: “Chủ ở Thận”.

 (2) Phế chủ về khí, khí chủ về biểu, nên “hợp với bì”. Thương hàn luận nói: “Mạch ở thốn khẩu hoãn mà trì. Hoãn thì Dương khí trưởng, tiếng theo về tiếng “thương”, mà mao phát (tóc) dài…”. Vì mao (lông) liền ở bì, khí trưởng thì mao vinh.

(3) Tủy sinh ra Can, Can sinh ra cân, cho nên mới nói: “hợp với cân”. Trảo là cái chất thừa của cân, nên mới nói: “vinh ra ở trảo”.

 (4) Tỳ chủ về trung ương Thổ, là một cơ quan thương lẫm, chủ về việc vận hóa cái tinh hoa của thủy cốc để sinh ra cơ nhục, cho nên mới nói: “hợp với nhục”. Tỳ khai khiếu ra miệng, nên mới nói: “vinh ra ở môi”.

 (5) Thận chứa tinh mà chủ về tủy, cho nên mới nói là: “hợp với xương”. Tóc là cái chất thừa của tinh huyết, cho nên nó mới vinh ở tóc.

 Án: Bài Ngũ hành luận nói rằng: Bắc phương sinh ra khí hàn, hàn sinh ra thủy, thủy sinh ra hàm (mặn), hàm sinh ra Thận, Thận sinh ra cốt tủy, tủy sinh ra Can, Can sinh ra cân, cân sinh ra Tâm, Tâm sinh ra huyết, huyết sinh ra Tỳ, Tỳ sinh ra nhục, nhục sinh ra Phế, Phế sinh ra bì mao, bì mao sinh ra Thận… Đó là do thiên nhất sinh thủy và là sự tương sinh của năm Tàng. Lục vi chỉ luận chép rằng: Đế hỏi: Địa lý ứng với sáu tiết, khí vị như thế nào? Kỳ Bá thưa rằng: Ở dưới Tướng hỏa, Thủy khí tiếp theo, ở dưới Thủy vị, Thổ khí tiếp theo; ở dưới Thổ vị, Phong khí tiếp theo; ở dưới Phong vị, Kim khí tiếp theo; ở dưới Kim vị, Hỏa khí tiếp theo; ở dưới Quân hỏa, âm tinh tiếp theo. “Cang thì hại, thừa thì chế”, chế thì sẽ thành ra sự sinh hóa. Cho nên mới nói rằng: “Tâm hợp với mạch, Phế hợp với bì”. Đó là nói về sự tương sinh của năm Tàng. Như nói: “nó chủ về Thận, nó chủ về Tâm) v.v… đó là nói về sự tương thành của năm Tàng.

 Lời giải tổng quát: Đoạn trên này nói về cái “hợp”, cái “vinh” và cái “chủ” của năm Tàng. Ở con người có mạch, Tâm hợp với nó; ở con người có sắc, Tâm làm vinh cho nó. Nhưng Tâm thuộc Hỏa, Thận thuộc Thủy, Hỏa nó chỉ sợ có Thủy, bởi thế nên cái chủ về Tâm chỉ có Thận. Cũng như quân chủ, là một vị mà nhân dân đều sợ, nên liền lấy người sợ đó làm chủ… Các chữ chủ sau đây, đều theo một nghĩa như thế cả. Ở con người có bì, Phế hợp với nó; ở con người có mao, Phế làm vinh cho nó. Nhưng Phế thuộc Kim, Tâm thuộc Hỏa. kim nó chỉ sợ có Hỏa, bởi thế nên cái chủ về Phế chỉ có Tâm. Ở con ngời có cân, Can hợp với nó, ở con người có trảo, Can làm vinh cho nó. Nhưng Can thuộc Mộc, Phế thuộc Kim, Mộc nó chỉ sợ có Kim, bởi thế nên cái chủ về Can chỉ có Phế. Ở con người có nhục, Tỳ hợp với nó, ở con người có môi, Tỳ làm vinh cho nó. Nhưng Tỳ thuộc Thổ, Can thuộc Mộc. Thổ nó chỉ sợ có Mộc, bởi thế nên cái chủ về Tỳ chỉ có Can. Ở con người có xương, Thận hợp với nó, ở con người có tóc, Thận làm vinh cho nó. Nhưng Thận thuộc Thủy, Tỳ thuộc Thổ. Thủy nó chỉ sợ có Thổ, bởi thế cái chủ về Thận chỉ có Tỳ.

 (6) Đoạn này nối đoạn trên, nói về cái hại của sự thái quá. Năm hành có tương sinh, lại có tương chế, không thể thiên phế (bỏ lệch một bên); nếu sự “chế” thái quá thì lại có hại “tương tặc” (cùng làm hại). Vì thế nên, ăn nhiều vị mặn thì Thủy vị thái quá mà làm thương đến Tâm, do đó mạch sẽ đọng xít mà sắc biến. Ăn nhiều vị đắng thì vị Hỏa thái quá mà làm thương Phế, do đó bì sẽ khô mà mao rụng. Ăn nhiều vị cay thì Kim vị thái quá mà làm thương đến Can, do đó cân sẽ co rút mà trảo khô khan. Ăn nhiều vị chua thì Mộc vị thái quá mà làm thương đến Tỳ, do đó thịt sẽ dồn xúc lại mà môi rộp lên. Ăn nhiều vị ngọt thì Thổ vị thái quá mà làm thương đến Thận, do đó xương sẽ đau mà tóc rụng… Năm vị cốt để nuôi năm Tàng, Tàng này có sự “thiên thắng”, thì cái Tàng không thắng kia sẽ bị thương… Vậy nên cái sự “thừa, chế” ta không nên để cho có lúc thái quá.

 (7) Năm vị vào miệng, chứa ở Trường, Vị rồi biến hóa để nuôi khí của năm Tàng, do đó mới hiện ra năm sắc khác nhau, như tiết dưới.

 (VIII) Những sắc là triệu chứng chết đều có vẻ khô khan, sạm xĩnh, tức là không có “thần”, không có Vị khí; trái lại những sắc hiện ra triệu chứng sống, đều có vẻ bóng nhoáng mỡ màng, tức là có thần và còn Vị khí.

 (9) Tiết trên nói về khí của năm Tàng hiện năm sắc ra ngoài; đây lại nói về cái chân khí của năm Tàng ẩn hiện ra ở ngoài bì phu. Lụa là một thứ trắng, các sắc hiện ra bên trong lụa, không thật bộc lộ ra bên ngoài. Bởi khí chủ về sắc trắng mà “vinh” chủ về sắc hồng… Tựa “như lụa bọc…” tức là nói: “Cái khí của năm Tàng bọc ở bên ngoài”. Tất cả năm Tàng lúc nào cũng phải ẩn hiện ở đó. Tức như ta thường nói: “Có máu mặt".

 (10) Cái tinh khí của năm Tàng sáu Phủ là 12 kinh mạch đều dồn lên mặt, tụ vào óc, rồi mới dẫn xuống cổ để phân tách đi các nơi.

 (11) Bốn chi là chỗ kinh Du ra vào của năm Tàng; tám khê tức là các chỗ thịt bắp ở bên trong bốn chi và là nơi thống hội chân nguyên của năm Tàng. Đoạn này lại nói: kinh huyết của năm Tàng đều gốc ở Tâm; khí của năm Tàng đều gốc ở Phế. Kinh khí vòng đi khắp “bốn chi, tám khê”, rồi dồn lên mắt, tụ vào óc, nhuần gân xương, trơn quan tiết (các khớp xương), sớm tối dẫn đi khắp trong ngoài, như cái vòng không đầu nối. Cho nên người muốn nhận sắc, nên biết cái khí của năm Tàng; người muốn chẩn mạch, cũng nên lấy năm mạch là trước.

 (12) Đoạn này nói về huyết theo vệ khí dẫn đi ở ngoài mạch. Huyết là chất tinh hoa của thủy cốc, tràn ngập ở bên trong, bố tán ở bên ngoài. Cái thứ dẫn đi ở trong kinh toại, tức là Vinh huyết, còn tràn ngập ở bên trong tức là nơi Xung Nhâm. Mạch Xung Nhâm khởi từ bào trung, vòng lên sau lưng, là nơi “bể” của kinh lạc. Cái mạch nổi ra ở bên ngoài, theo bên hữu bụng dẫn lên, bố tán ra bên ngoài, nhuận bì phu, mọc hào mao, lúc thức thì theo “vệ” dẫn trở về Can.

 (13) Đây nói về huyết dẫn đi khắp mọi nơi.

 (14) Con người có 365 khớp xương (tức là cốt không) lạc mạch đều thấm nhuần vào đó.

 (15) Đại cốc là các huyệt lớn, tiểu khê là các huyệt nhỏ. “Mười hai Du” tức là 12 Du huyệt của Đại cốc. Cái số huyệt của Khê, Cốc trên đây, là ứng với số ngày trong một năm. Một năm có 360 ngày, trừ sáu ngày “Sóc hư”, còn 354 ngày, để ứng với cái số Tiểu khê. Mỗi năm năm ngày khí doanh, có 940 phận; sóc hư năm ngày, có 940 phận, hợp lại thành 12 ngày để ứng với 12 Du. Lấy một năm 354 ngày, hợp với 12 ngày Khí doanh, Sóc hư, thành 365 ngày có lẻ, thành một năm. Nên mới nói: “mỗi năm ba trăm lẻ sáu tuần và sáu ngày, lấy tháng nhuận để định bốn mùa, thành một năm”.

 (16) Cự dương tức là Bàng quang. Bàng quang với Thiếu âm cùng là biểu, lý với nhau. Dương khí sinh ra trong Thủy tàng thủy Phủ, mà dẫn lên đầu trán. Trên đây nói “thực” là chỉ về tà khí thực; nói chữ “hư” là chỉ về chính khí hư. Tà khí phạm vào người, trước ở khí phận ngoài bì mao, lưu ở đấy không tiết ra được thì chuyển vào kinh. Vì thế nên mới nói là lỗi tại Cự dương và Thiếu âm. Quá lắm thì vào Thận, đó là kinh lạc bị tà, mà lấn sâu vào Tàng Phủ.

 (17) Quyết âm can Tàng, khai khiếu ở mắt, Thiếu dương kinh mạch, dẫn lên ở tai, tà thực ở dưới, khiến cho kinh khí không thông lên được, nên mới thành chứng mắt mờ tai điếc; chính khí hư ở trên, nên mới thành ra choáng váng.

 (18) Bụng là thành quách của Tỳ, Vị. Bụng đầy anh ách, đó là phạm vào khí phận của Thái âm Dương minh. Chi cách tức là chi lạc và nội cách. Cái chi lạc của Thái âm Dương minh suốt vào nội cách. Tà ở khí phận, chuyển vào lạc, nên mới đầy cả ở chi cách.

 (19) Thủ Thái âm Phế chủ về khí và bì mao. Tà phạm vào khí phận bì mao, thì sinh ra chứng khái thấu thượng khí.

 (20) Cái khí của Quân hỏa bị tà phạm ở bên ngoài thì sinh ra tâm phiền ở bên trong, cái khí của Thái dương bị tà thì gây nên chứng nhức ở bên trong. Đoạn trên này xét chứng trạng để biết bệnh của năm Tàng.

 (21) Đoạn này nói về chẩn mạch, xem sắc để biết bệnh của năm Tàng. Mạch tiều là chính khí hư, đại là tà khí thịnh, hoạt chủ về huyết thương, sắc chủ về thiểu khí, phù là bệnh ở ngoài, ở Phủ; trầm là bệnh ở lý, ở Tàng. Sáu  mạch trên đây là đại cương của các mạch khác.

 (22) Dưới đây nói về mạch của năm Tàng. Nhưng không dùng tên Tàng mà dùng sắc của Tàng. Như “xích” tức là Tâm, “bạch” tức là Phế v.v… “Suyễn” là hình dung mạch nhanh chóng, “kiên” là mạnh và rắn. Gây nên tích khí là bởi thương thực; hoặc để cho ngoại tà phạm được là do Tâm hư.

 (23) Phế chủ về khí mà hư, nên mạch phù; bệnh ở khí mà không bệnh ở huyết, bệnh ở trên mà không bệnh ở dưới, cho nên mạch trên hư mà dưới thực. Dương khí hư nên thành chứng kinh. “Hung” là một nơi bể của khí, khí đó dồn cả lên Phế để chủ về việc hô hấp. Tà tụ ở bộ phận trên thì chính khí ở chiên trung sẽ bị hư, cho nên thành chứng suyễn… Chân khí chứa ở Phế, chủ về việc dẫn hành vinh vệ âm dương. Giờ âm dương bị hư, thì sẽ gây nên chứng vãng lai hàn nhiệt. Rượu là một chất lỏng của loài ngũ cốc, nó có cái tính rất mạnh tợn; nó vào trong Vị, khiến cho Vị phải trương lên và dồn khí ngược lên, thành ra chứng đầy khó chịu ở trong hung. Say rượu mà nhập phòng sẽ thương đến Thận, Thận là gốc, Phế là ngọn. Giờ gốc bị thương cho nên Phế hư.

 (24) Trường mà bất mạch tức là mạch “huyền”; mạch huyền là Dương khí bị thương. Phàm chứng hàn thấp phạm vào người ta, phải từ chân trước. Mạch của kinh túc Quyết âm từ chân lên gối, qua Âm khí lên tiểu phúc rồi tới hiếp lặc (xương sườn), cho nên bệnh này cũng giống với bệnh sán thống mà lưng đau và chân lạnh. Quyết âm với Đốc mạch hợp cả ở đỉnh đầu cho nên có chứng nhức đầu.

 (25) Tỳ thuộc về tứ chi. Tứ chi mồ hôi ra mà gặp gió, thì phong thấp sẽ lấn vào Tỳ, mà thành ra chứng tích khí. Khí đó bị tích lại, không thấm nhuần ta tứ bàng được, thì nghẽn ở bên trong mà thành chứng quyết khí. Sở dĩ gọi là quyết sán là vì vừa nghẽn mà lại vừa đau. Về huyết khí con trai con gái cũng giống nhau, nên đây nói cùng giống với đàn bà.

 (26) Trên đây nói mạch ở trên kiên… tức là kiên đại ở trên mà không trầm. Thận Tàng thuộc về hàn thủy mà chủ khí, cùng với nước lạnh cùng một tính chất, nên mới vì tắm mà sinh ra bệnh vậy.

 (27) “Cơ kinh” tức là nói về mạch sắc của Xung Nhâm. Xung Nhâm là cái bể của kinh huyết. Huyết của năm Tàng đều dồn cả về Can, cho nên hiện ra bên ngoài ta thấy ở mắt. Mặt chủ về khí sắc, mắt chủ về huyết sắc. Nhân năm sắc ở mắt mà đều thấy có mặt vàng, đó là âm của năm Tàng vẫn còn có dương của vị quản, nên không chết. Người ta không có Vị khí thì chết. Mặt không có sắc vàng, tức là không có Vị khí. Ở mặt mà ta chỉ thấy những sắc xanh đen và đỏ v.v… đó là Tàng đã lấn dương, chỉ còn có âm mà không có dương, nên mới đoán là đều chết.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

- Tôi nghe những kẻ phương sỹ (1) hoặc lấy não tủy làm Tàng, hoặc lấy Trường, Vị làm Tàng, hoặc lấy làm phủ... mà đều lấy làm phải cả, không biết vì sao, xin nói rõ cho nghe...

 Kỳ Bá thưa rằng:

- Não, tủy, cốt, mạch, Đởm, nữ tử bào... sáu thứ đó đều do địa khí sinh ra. Nó đều Tàng ở âm, mà tượng với đất, chỉ có Tàng mà không Tàng, gọi nó là "kỳ hằng chi phủ". Đến như Vị, Đại trường, Tiểu trường, Tam tiêu, Bàng quang... năm cái đó đều do thiên khí sinh ra. Khí của nó tượng với trời, chỉ tả mà không Tàng. Nó hấp thụ cái trọc khí của năm Tàng, nên gọi là "truyền hóa chi Phủ", nó không thể tích trữ được lâu mà phải Du tả ngay.

 Phách môn cũng là một cơ quan sai khiến của năm Tàng, thủy cốc tới nơi đó, không thể chứa lâu (2).


 Phàm gọi là năm Tàng tức là những cơ quan chứa tinh khí mà không tả, nó chỉ mãn mà không thực. Đến như Phủ là một cơ quan truyền hóa mà không Tàng, cho nên chỉ thực mà không thể mãn. Bởi vì thủy cốc vào miệng, thời vị thực mà trường hư, khi thức ăn đã dẫn xuống, thời trường thực mà vị hư. Cho nên nói: "thực mà không mãn, mãn mà không thực" (3).


  Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Khí khẩu sao lại có thể làm chủ cho cả năm Tàng (4).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Vị coi cũng như là cái biển để chứa thủy cốc, nó là nguồn gốc của sáu Phủ. Năm vị ăn vào miệng, chứa ở Vị để nuôi khí của năm Tàng. Khí khẩu cũng tức là Thái âm. Phàm khí vị của năm Tàng sáu Phủ, đều sản xuất ra từ Vị, rồi biến hiện lên khí khẩu. Cho nên ở Tàng tượng luận đã nói: "năm khí hút vào mũi, chứa ở Tâm phế". Tâm phế có bệnh, mũi cũng vì đó mà thở không thông (5).


 Phàm trị bệnh, phải xét ở bộ phận dưới như Trường vị, là cơ quan thâu nạp và bài tiết thủy cốc; lại phải chẩn ở khí khẩu để đoán cái khí của Tàng, Phủ... rồi mới nhận xét đến ý chí và bệnh tình ra sao.

 Nếu câu nệ vào quỷ thần, không thể nói là đức tốt; nếu lại ghét cả châm thạch, không thể tiến tới trí xảo (6).

 Người mắc bệnh, không muốn dùng đúng phương pháp để điều trị, bệnh tật không khỏi, dù có cố chữa cũng là vô ích.


 (1) Phương sỹ tức là những kẻ tu luyện phương thuật, như học đạo thần tiên v.v…

 (2) Đất chủ về bế tàng mà khí bốc lên, trời chủ về khí hóa mà khí giáng xuống. Con người ta Tàng Phủ hình hài, ứng theo với khí Âm Dương của trời đất. Sáu thứ trên đây, khác với các cơ quan truyền hóa nên gọi là kỳ hằng. Phách môn tức là giang môn hoặc hậu môn, nơi cửa bài tiết đại tiện, nên thủy cốc không chứa được lâu.

(3) Tinh khí mới có thể nói là mãn (đầy ràn) thủy cốc mới có thể nói là thực (đầy, đặc). Tàng chỉ chứa tinh khí, cho nên mãn mà không thực. Còn như các Phủ thì thủy cốc có thể đầy đặc ở trong, nhưng cũng không thể chứa lâu, nên mới nói thực mà không mãn

 (4) Khí khẩu là nơi của hai mạch thủ Thái âm. Cho nên khí của năm Tàng, đều hiện ra ở khí khẩu, và do đó, khí khẩu làm chủ của năm Tàng.

 (5) Thủy cốc vào Vị, do túc Thái âm Tỳ chuyển Du để thấm rồi ra bốn Tàng. Nhưng “thủy” vào Vị, lại do thủ Thái âm Phế chứa lấy, rồi phân tán ra các nơi; “cốc” vào tới Vị, tinh khí truyền sang mạch, Phế làm nơi tổng hợp của trăm mạch và truyền tinh ra bì mao; bì mao và mạch hợp với tinh, rồi hành khí ra Tàng, Phủ. Vậy thì bao khí vị của năm Tàng sáu Phủ đều sản xuất ra bởi Vị và đều biến hiện ra khí khẩu, nên nói “khí khẩu cũng là Thái âm”. Tâm với Phế ở bộ phận trên, thuộc dương. Phế như cái lọng che của Tâm, khai khiếu lên mũi, cho nên dẫn câu Tàng tượng luận mà nói cho rõ là: vị theo về âm mà khí theo về dương.

 (6) Ngày xưa có thuật “Chúc do” dùng để chữa bệnh, tựa như phép của thầy phù thủy… có thể đem bệnh của người truyền sang loài vật, rồi vật mắc bệnh mà người khỏi… Trên đây nói về “quỷ thần” tức là chỉ về thuật này.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Y giả trị bệnh, cùng một bệnh mà phép chữa không giống nhau lại cùng đều khỏi, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là do địa thế khác nhau.

 Tỷ như Đông phương là một khu vực cái khí của trời đất bắt đầu phát sinh từ đó. Nơi đó sản xuất cá và muối nên gần bể. Người sinh ở nơi đó hay ăn cá và ưa vị mặn. Ở đã lấy làm quen, ăn đã lấy làm ngon. Cá ăn nhiều khiến người hay có chứng nhiệt trung (nóng ruột) vị mặn thắng được huyết, nên người ở đó phần nhiều sắc đen mà thớ thịt thưa doãng. Thường mắc phải bệnh ung thũng (mụn nhọt) (1). Về phép trị nên dùng biêm thạch. Cho nên biêm thạch sản xuất ở phương Đông (2).


 Tây phương là một khu vực sản xuất loài kim ngọc, sa thạch cũng tụ hợp nơi đó. Khí của trời đất chủ về thâu dẫn. Người sinh ở nơi đó thường ở nơi cao có nhiều gió, thủy thổ lạnh lẽo và cứng rắn. Dân thường mặc áo lông, ăn những vị đậm béo, nên Tàng người béo chặt và nhiều mỡ... Do đó, tà khí không thể phạm vào được thân thể, tật bệnh chỉ có thể từ bên trong phát ra (3).

 Về phép điều trị, nên dùng độc dược (các thứ thuốc có chất độc). Cho nên độc dược cũng sản xuất ở Tây phương (4).


 Bắc phương là một khu vực bế Tàng của trời đất. Đất ở đó phần nhiều cao như gò núi, gió rét cắt da, nước đóng thành băng. Người sinh ở nơi đó thường tụ họp quây quần và uống sữa. Do đó Tàng hàn, sinh ra chứng mãn (đầy). Phép chữa nên dùng ngải cứu, cho nên ngải cứu cũng sản ra ở phương Bắc (5).


 Nam phương à một khu vực trưởng dưỡng của trời đất, Dương khí rất thịnh ở nơi đó. Đất ở đó thấp và thủy thổ ẩm ướt, thường tụ nhiều vũ lộ (sa mù và móc). Người sinh nơi đó ưa ăn vị chua và các thức ướp (như tương,mắm). Tạng người thớ thịt mịn đặc và hiện sắc đỏ, phần nhiều mắc bệnh loạn tý (6). Về phép trị, nên dùng "vi châm". Cho nên cửu châm cũng sản xuất tại phương Nam(7).


 Trung ương, đất bằng phẳng và ẩm thấp, là một khu vực trời đất sinh ra muôn vật đông nhiều. Người sinh ở nơi đó , ăn uống nhiều thứ mà không bị vất vả lắm, nên thường mắc bệnh nuy, quyết, hàn, nhiệt (VIII).

 Về phép chữa nên dùng "đạo dẫn án cược", cho nên phép đạo dẫn, án cược cũng sản xuất ở trung ương (9).

 Cho nên Thánh nhân tùy theo các địa phương, các khí hậu để thi dụng các phương pháp trị liệu, đều được thích nghi (đúng). Vì thế nên phép trị khác mà bệnh đều khỏi.


 (1) Tính của loài cá đều thuộc Hỏa, nên ăn nhiều hay sinh Nhiệt trung; Tâm chủ về huyết, cho nên vị mặn thắng huyết (tức là Thủy khắc Hỏa). Vì huyết bị khắc, hoặc sinh ra ngừng trệ, không lưu thông nên mới gây ra ung thũng.

 (2) “Biêm thạch” tức là một thứ đá để chích vào huyết mạch, cho tán bỏ ngừng trệ.

 (3) Người đã béo đẫy, rắn chắc, thì tà khí còn phạm vào sao được. nên đôi khi mắc bệnh, chỉ có thể do ăn uống và thất tình gây nên.

 (4) Chỉ độc dược mới có thể công tà. Nên trên đây nói phải dùng độc dược.

 (5) Dương vốn sinh ra tự âm, hỏa vốn sinh ra tự thủy. Ngải là một thứ cỏ bẩm thụ được cái chân dương ở trong Thủy. Bắc phương riêng thịnh về khí âm hàn, Dương khí bị bế tắc, dùng ngải để cứu, có thể thông tiếp được nguyên dương ở dưới Chí âm. Nên ngải cũng sản xuất ở phương Bắc. Đổng Duy Vấn nói: Xem đây thì biết, gặp những bệnh hư hàn, trướng mãn, phép chữa nên dùng ôn bổ để khải phát nguyên dương, không nên dùng những vị hàn lương khắc phạt.

 (6) Vị toan có cái năng lực thâu liễm, nên thớ thịt mịn đặc. Đỏ, là thuộc về phương Nam, và đó là sắc hiện ra bên ngoài. “Loạn tý” là một chứng gân bị co rút và tê đau.

 (7) “Vi châm” một thứ châm (kim) nhỏ, chỉ dùng để tiêm vào làn da mỏng. Châm có chín kiểu khác nhau, vì các bệnh khác nhau, nên phải dùng châm khác nhau. Sẽ nói rõ ở Linh khu.

 (VIII) Trung ương tức là Thổ vị, nên muôn vật sinh ra ở đó. Vì bốn phương tụ họp, phẩm vật đầy đủ, nên về sự ăn uống cũng không có nhất định. Sở dĩ sinh ra nuy, quyết và hàn nhiệt, là vì vận động ít, khí huyết không lưu thông. Đây cũng là nói đại khái, chứ không nhất định.

 (9) Đạo dẫn như lối giơ tay lên, co tay xuống, của phép thể thao. Án, cược như đấm bóp, hoặc dùng chân để dận lên lưng v.v… Về phương pháp này mục đích là làm cho khí huyết lưu thông.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe đời xưa trị bệnh, làm cho di ích tinh, biến hóa khí... chỉ cần dùng phép Chúc do mà thôi. Đến đời nay trị bệnh dùng độc dược để trị bên trong dùng châm thạch để trị bên ngoài.. Thế mà có người khỏi, có người không khỏi, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về đời vãng cổ, người ở lẫn vào khoảng cầm thú, động tác (làm mạnh) để cho khỏi hàn, âm cư (núp dưới bóng râm) để cho khỏi nắng. Bên trong không có điều gì hệ lụy; bên ngoài không có sự gì bó buộc. Đó là thời đại điềm đạm, ý chí hoàn toàn thỏa thích, tà không thể lọt vào sâu. Vì thế nên không cần dùng độc dược để trị bên trong, dùng châm thạch để trị bên ngoài... Mà chỉ dùng Chúc do cũng có thể khỏi.

 Đến thời nay thì khác hẳn. Sự ưu hoạn làm rầy bên trong, việc nhọc nhằn làm lụy bên ngoài; đã trái với khí của bốn mùa, lại ngược cả sự "thích nghi" của hàn thử (rét nóng). Gió độc thổi tới luôn, hư tà quanh sớm tối... Bên trong vào sâu tới Phủ, Tàng, cốt, tủy; bên ngoài làm thương đến không khiếu, bì phu. Vì thế nên bệnh nhẹ hóa nặng, bệnh nặng thì chết, dù có Chúc do cũng không công hiệu.

 Hoàng Đế khen phải, rồi lại hỏi rằng:

 - Tôi muốn trị bệnh, biết rõ được sống chết, phân biệt được hiềm nghi, tìm tới điều cốt yếu, không hề thiếu sót... Làm thế nào được như vậy?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Xem sắc, chẩn mạch, là một điều kiện rất cần thiết. Phải hợp với năm hành là Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ, và thời tiết của bốn mùa, gió của tám phương... đều có thể do sắc và mạch để xét đoán.

 Về đời trung cổ, đối với việc trị bệnh, đợi bệnh đến rồi mới trị. Dùng thang dịch (thuốc nước) điều trị trong 10 ngày, để trừ khử các chứng bệnh thuộc về "tám gió, năm tý" (1).


 Nếu qua 10 ngày mà vẫn không khỏi sẽ phải dùng các cành của loài thảo tô, thảo cai (cành và rễ), cả gốc lẫn ngọn để điều trị. Tiêu bản đã được, tà sẽ tiêu tán.

 Đến đời gần đây thì không được thế nữa. Không biết nhận khí hậu của bốn mùa, không hiểu lẽ âm dương, không biết đường thuận nghịch. Khi bệnh đã thành rồi, mới dùng "vi châm" để trị bên ngoài, dùng thang dịch để trị bên trong; bọn thô công lại càng liều lĩnh, cho là bệnh có thể dùng phép "công"; khiến cho bệnh cũ chưa khỏi, bệnh mới lại sinh ra... đó thật là cái lỗi không chịu xét rõ sắc và mạch, không nhận đích được tinh khí thịnh hay hư, và cái lẽ "tiêu bản", nên mới đến như vậy.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Xin cho biết lẽ cốt yếu như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cái cốt yếu của sự trị bệnh là xét ở sắc và mạch. Sau khi nhận rõ thế nào là thuận, thế nào là nghịch, thế nào là tiêu, thế nào là bản; rồi lại phải xét xem có "thần" hay không. Nếu không có thần thì sẽ chết. Đó là cái cốt yếu của sự trị bệnh.


 (1) Tám gió là thuộc về tám phương. Tý là tê, là đau. Năm Tý là mùa xuân (Giáp, Ất) bị thương về phong là Can tý; mùa hạ (Bính, Đinh) bị thương về phong là Tâm tý; mùa thu (Canh, Tân) bị thương về phong là Phế tý; mùa đông (Nhâm, Quý) bj thương về phong là Thận tý; về Chí âm (Mậu, Kỷ, trung ương Thổ) mà mắc bệnh là Tỳ tý.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Dùng ngũ cốc để làm thang dịch với giao lễ (rượu ngọt), như thế nào?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phải dùng gạo lúa đạo (tức gạo nếp) đun bằng rơm lúa đạo. Gạo lúa đạo có cái tính chất hoàn toàn để nuôi được năm Tàng; rơm lúa đạo có cái khí hợp với "Bính Tân" để hóa thủy và nuôi được ngũ Tàng. Sở dĩ dùng như vậy là cốt để giúp ích cái sự chuyển vận của trung ương, để thấm nhuần ra bốn Tàng bên ngoài.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Đời thượng cổ tuy có làm ra thang dịch, giao lễ, nhưng chỉ làm mà không dùng, là vì cớ sao?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 Các bậc Thánh nhân đời xưa làm ra thang dịch giao lễ, là chỉ để phòng bị khi nào tà khí nó phạm đến đấy thôi. Nhưng các người về thời kỳ đó, phần nhiều giữ được hoàn toàn thiên chân, nên tặc phong không mấy khi phạm vào được. Vì thế, dù có làm ra thang dịch giao lễ, mà cũng không mấy khi phải dùng tới.

 Đến đời Trung cổ về sau, về sự giữ gìn thiên chân cũng đã có phần không được hoàn toàn chu đáo, mà tặc phong cũng có đôi khi phạm tới; khi đó dùng tới thang dịch giao lễ thì rất là công hiệu.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Đến đời nay thường dùng mà bệnh cũng không thấy khỏi hẳn, là vì sao?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Ở đời này, tất phải thu góp các thứ độc dược để trị bên trong, và các thứ "sâm, thạch, châm, ngải" để điều trị bên ngoài, thì bệnh mới mong khỏi được.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Đôi khi thấy người ta trị bệnh, đã châm thích khắp các nơi bì nhục, gân cốt, và các huyết mạch cũng đều đã sơ thông, mà công hiệu vẫn không thấy, là vì sao?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là vì người dùng châm không sử dụng được tinh thần, nên dù có trị cũng là vô ích.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Thế nào là không sử dụng được tinh thần?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người dùng châm, nếu tinh thần của mình không chuyên nhất, thì ý của mình không vững vàng, thì dù có châm, bệnh cũng khó lòng khỏi. Giờ, bệnh nhân tinh thần đã tan rã, vinh vệ lại hao mòn, lại thêm thị dục vô cùng, ưu hoạn nối tiếp, tinh khí bại hoại, còn khỏi sao được?

  Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Bệnh lúc mới phát sinh, còn kết tụ ở ngoài bì phu. Nếu không điều trị ngay, lại để đến lúc bệnh đã thành, thì dù có châm thạch, lương dược cũng không kịp nữa. Các lương công đời bây giờ cũng đều biết phương pháp dùng thang dịch, biết các số hạn của bệnh khi tiến hay thoái, lại gần gũi bên cạnh, nghe rõ tiếng nói, xét rõ mạch sắc... Thế mà chữa bệnh vẫn không khỏi, là vì sao?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh ở nơi gốc, mà "công" lại trị ở nơi ngọn, tà khí đâu vẫn đóng đấy, khỏi sao được?

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Dương khí không bảo vệ được ở ngoài bì phu đó là vì Dương khí ở năm Tàng đã kiệt. Tân dịch không được nhờ khí hóa của Bàng quang, nên đầy tràn ra ngoài bì phu, bì phù phù thũng, tứ chỉ co rút...Gặp chứng trạng như vậy, nên điều trị theo phương pháp nào?

  Kỳ Bá thưa rằng:

 - Nên làm cho huyết mạch điều hòa, dồn bỏ tích trệ bên trong, vận động tứ chi cho khí huyết khỏi ngưng trệ, lại làm cho phế khí ấm áp... Cơ nhục và huyết mạch đã điều hòa, thì chứng thũng mãn sẽ tiêu. Tiếp đó, lại dùng phép "khai quỷ môn" (làm mở chân lông, tức phát hãn) và "khiết tĩnh phủ" (thông Bàng quang, tức lợi tiểu tiện), tinh khí sẽ do đó mà hồi phục, Dương khí của năm Tàng đều được tán bố... Bệnh sẽ tự khỏi.

 Hoàng Đế khen phải.

  Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe ở thiên Quỹ đạc, Kỳ hằng, nói về bệnh ý nghĩa, phương pháp không giống nhau, vậy phương pháp dùng thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - “Quỹ đạc” là một phương pháp đo lường xem bệnh nông hay sâu, “Kỳ hằng” là nói về các chứng bệnh khác thường. Hãy xin nói về “chí, số”: Phàm mạch biến về năm sắc, sự đo lường về những bệnh khác thường, “kinh” dù khác mà “đạo” thì có “một”. “Một” đó tức là cái “thần” của con người. Khi thần ấy đã có, sẽ vận chuyển tới khắp năm Tàng, không còn bị ngừng trệ. Nếu bị ngừng trệ, tức là không có sự chuyển vận từ trước. Nghĩa đó rất tinh, rất vi, không thể coi thường, mà không chú ý.

 Phàm dung sắc của con người, hiện ra ở bộ phận trên dưới, tả hữu, đều có sự “thích nghi” của nó. Thấy sắc hiện ra có vẻ nông nổi, đó là bệnh chưa vào sâu, nên dùng thang dịch để điều trị, trong vòng 10 ngày, có thể khỏi (tức là hết lượt của 10 can). Thấy sắc hiện ra có vẻ xa sâu, đó là bệnh tà đã vào sâu, phải dùng dược tễ để điều trị, trong vòng 21 ngày có thể khỏi (1). Nếu sắc hiện ra có vẻ thật sâu, đó là bệnh tà đã quá nặng, phải dùng giao lễ để điều trị, trong vòng 100 ngày có thể khỏi. Nếu bệnh nhân sắc mặt trắng bợt, thịt má hốc hác không thể chữa. Nhưng cũng phải quá cái thời hạn 100 ngày, mà mạch đoản, khí tuyệt mới chết.

 Như trên kia đã nói: “dung sắc hiện ra ở bộ phận trên, dưới, tả, hữu… “. Đó là vì, sắc hiện ra ở bộ phận trên tức là cái triệu chứng bệnh thế đương hăng, nên gọi là “nghịch”, thấy sắc hiện ra ở bộ phận dưới, tức là cái triệu chứng bệnh thế đã suy, nên gọi là “thuận”.

 Con gái, sắc hiện ra bên hữu… Con gái thuộc âm, mà bên hữu cũng thuộc âm, như thế là “độc âm” nên gọi là “nghịch”; nếu hiên ra ở bên tả, là dương đã hòa với âm, tức là “thuận”. Con trai sắc hiện ra bên tả… Con trai thuộc dương, mà bên tả cũng thuộc dương, như thế là “độc dương”, nên gọi là “nghịch”; nếu hiện ra ở bên hữu, là âm đã hòa với dương, tức là “thuận”. Lại như: con trai mà sắc hiện ra bên tả, thế là “trùng dương” nên là bệnh chết; con gái mà sắc hiện ra bên hữu, thế là “trùng âm” cũng là bệnh chết. Đó là âm dương tương phản mà gây nên bệnh. Phương pháp điều trị, cần phải xét ở mạch xem phù hay trầm, như cán cân không để cho sai lệch… Đó là quy tắc của các thiên “Kỳ hằng” và “Quỹ đạc” vậy.


 Phàm án vào mạch, thấy mạch bật mạnh lên tay, đó là mạch trạng của chứng tý (tay đau và tê), chứng liệt (chân đau và tê), chứng lúc hàn, lúc nhiệt. Mạch hiện ra, chỉ có âm mà không có dương, hoặc chỉ có dương mà không có âm, gọi là mạch “cô”. Có âm mà không có dương là mạch trạng của chứng vệ khí tiêu mòn; có dương mà không có âm là mạch trạng của chứng vinh khí tiêu mòn. Mạch hư mà lại kiêm có chứng tiết (tả), đó là vì đoạt huyết (mất huyết). Bởi huyết thuộc về âm loại, chứng “tiết” dù không phải huyết (mất huyết), nhưng huyết do đó mà hư, nên mới gọi là “đoạt huyết”.

 Mạch “cô” thuộc về tính trạng thiên thắng, nên mới gọi là “nghịch”; nếu chỉ “hư”, còn có thể bổ, nên mới gọi là “thuận”.

 Phàm muốn thi hành cái phương pháp của thiên Kỳ hằng, phải từ Thái âm trước. Bởi khí khẩu thuộc Thốn có thể quyết được sống hay chết. Nên phải chú ý vào đó.

 Ở ngũ hành, phàm cái gì khắc lại mình, gọi là “sở bất thắng”; nếu làm theo “sở bất thắng”, tức là nghịch, nghịch thời chết (2).

 Ở ngũ hành, phàm cái gì mình khắc lại được, gọi là “sở thắng”; nếu làm theo “sở thắng”, tức là thuận, thuận thì sống (3).

 Cho nên tám gió và bốn mùa, hoặc làm theo “sở bất thắng”, hoặc làm theo “sở thắng”, đều hết rồi lại bắt đầu. Nếu qua một lần “nghịch hành”, thì tức là “hành sở bất thắng”, bệnh tất chết, không chối được nữa.


 (1) Sắc hiện ra có vẻ sâu, thì bệnh thế cũng sâu. Nên phải hợp các thứ độc dược thành thang tễ để điều trị. “Hai mươi” là con số cuối của số “chẵn”; “một” là con số bắt đầu của khí sinh dương. Tính về mười Can, đã đi tới hai lượt, lại gặp “Giáp” để hóa “Thổ”. Năm Tàng thuộc âm, khí sắc thuộc dương… Đến ngày thứ 21 tức là thời kỳ sinh khí của năm Tàng đã bắt đầu hồi phục. Nên bệnh tình cũng theo đó mà khỏi.

 (2) Tỷ như: Ở Mộc bộ mà hiện Kim mạch, Kim bộ mà hiện Hỏa mạch, Hỏa bộ mà hiện Thủy mạch, Thủy bộ mà hiện Thổ mạch, Thổ bộ mà hiện Mộc mạch v.v…

 (3) Tỷ như: Mộc bộ mà hiện Thổ mạch, Thổ bộ mà hiện Thủy mạch, Thủy bộ mà hiện Hỏa mạch, Hỏa bộ mà hiện Kim mạch, Kim bộ mà hiện Mộc mạch v.v…

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Cái cốt yếu của phép chẩn mạch, như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tháng giêng, tháng hai, khí trời mới sinh, khí đất mới chớm… Khí của người quy tụ vào Can, vì Can thuộc Mộc.

Tháng ba, tháng tư là hai tháng Thìn, Tỵ. Nguyệt kiến  thuộc về Thổ với Hỏa. Khí trời lúc đó đã tỏ hẳn, khí đất lúc đó đã định hẳn; khí của người quy tụ vào Tỳ, vì Tỳ thuộc Thổ, mà Thổ lại sinh Hỏa.

 Tháng năm, tháng sáu là hai tháng Ngọ và Vị (mùi). Nguyệt kiến thuộc Hỏa. Hỏa thuộc phương Nam. Khí trời đã thịnh, khí đất đã cao; khí của người quy tụ lên đầu, vì đầu thuộc Nam phương Hỏa.

Tháng bảy, tháng tám là hai tháng Thân, Dậu. Nguyệt kiến thuộc Kim. Kim thuộc Tây phương. Dương khí của trời giáng xuống, mà âm khí của đất bốc lên, mới bắt đầu túc ,sái (hanh và lạnh); Khí của người quy tụ vào Phế, vì Phế thuộc Tây phương Kim.

 Tháng chín, tháng mười là hai tháng Tuất, Hợi. Nguyệt kiến thuộc về Thủy. Âm khí mới bắt đầu đọng giá, địa khí mới bắt đầu vít lấp; Khí của người ta quy tụ vào Tâm… Tức là dương khí đã vào Tàng.

 Tháng mười một, tháng mời hai là hai tháng Tý, Sửu. Nguyệt kiến thuộc Thủy, Thủy thuộc về phương Bắc. Thủy đã cứng rắn, khí đất đã hợp, khí của người quy tụ vào Thận. Vì Thận thuộc Bắc phương Thủy.

 Cho nên, mùa Xuân thì “thích” ở tám du (các Du huyệt ở đường mạch) với các tấu lý, thấy chớm máu thì thôi. Nếu bệnh hơi quá, thì cho hơi sâu châm xuống, để cho khí đạo được lưu thông.

 Mùa Hạ “thích” vào lạc du (các huyệt của Lạc), thấy chớm máu thì thôi. Nếu để khí đạo truyền đi quá, lại gây nên sự bế tắc, mà bệnh đau càng tăng.

 Mùa Thu “thích” vào các thớ thịt ở bên trong bì phu. Hoặc để nông, hoặc xuống sâu, nhưng chỉ được vào tới thớ thịt, hễ thấy thần khí biến chuyển, thì thôi ngay.

 Mùa Đông “thích” vào các “Du khiếu” ở bên trong thớ thịt (gần tới xương); bệnh nặng, cho thẳng châm sâu xuống; bệnh nhẹ, chỉ nên châm tới thớ thịt thì thôi.

 Tất cả bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông đều có nơi “thích” nhất định, mà sâu nông đều có phép, không thể nhầm lẫn.

 Mùa Xuân mà thích vào bộ phận của mùa Hạ, thì mạch loạn, khiến cho khí sút đi, tà khí sẽ lấn vào cốt tủy, bệnh không thể khỏi. Do đó bệnh nhân sẽ không muốn ăn và thiếu khí.

 Mùa Xuân mà thích vào bộ phận của mùa Thu, thì bệnh nhân gân sẽ co rút và khí nghịch, lại sinh ra chứng khái thấu; bệnh không thể khỏi, thường lại thêm cả chứng kinh, hoặc hay khóc.

 Mùa Xuân mà thích vào bộ phận của mùa Đông, khiến cho tà khí bám chặt vào trong Tàng, bệnh nhân sinh ra trướng mãn, và cứ lẳng lặng không muốn nói thành tiếng.

 Mùa Hạ mà thích vào bộ phận của mùa Xuân, thì không những bệnh không khỏi, mà lại khiến bệnh nhân sinh ra rã rời mỏi mệt.

 Mùa Hạ mà thích vào bộ phận của mùa Xuân, thì không những bệnh không khỏi, mà lại khiến bệnh nhân sinh ra rã rời mỏi mệt.

 Mùa Hạ mà thích vào bộ phận của mùa Thu, thì không những bệnh không khỏi, lại khiến bệnh nhân trong lòng như muốn không nói gì, và cứ sợ sệt như người sắp bị bắt.

 Mùa Hạ mà thích vào bộ phận của mùa Đông, không những bệnh không khỏi, mà lại khiến bệnh nhân thiếu khí thường hay gắt gỏng khó chịu.

 Mùa Thu mà thích vào bộ phận của mùa Xuân, không những bệnh không khỏi, lại khiến bệnh nhân sinh cứ thắc mắc như định làm việc gì, đến lúc đứng lên làm thì lại quên.

 Mùa Thu mà thích vào bộ phận của mùa Hạ, không những bệnh không khỏi, khiến bệnh nhân chỉ muốn nằm bày bạy, mà lại hay mơ mộng.

 Mùa Thu mà thích vào bộ phận của mùa Đông, không những bệnh không khỏi, lại khiến bệnh nhân thường rờn rợn gê rét.

 Mùa Đông mà thích vào bộ phận của mùa Xuân, không những bệnh nhân không khỏi, khiến cho bệnh nhân chỉ muốn nằm; nhưng  dù nằm mà cũng không sao chợp được mắt.

 Mùa Đông mà thích vào bộ phận của mùa Hạ, không những bệnh nhân không khỏi, khiến cho bệnh nhân khí tiết quá nhiều ra ngoài gây thành các chứng tý.

 Mùa Đông mà thích vào bộ phận của mùa Thu, không những bệnh không khỏi, lại khiến cho bệnh nhân sinh ra chứng khác.
  Phàm thích vào hung hay phúc, cần nhất là phải tránh năm Tàng. Nếu trúng vào Tâm thì chỉ trong một đêm một ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Tỳ thì năm ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Thận thì bảy ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Phế thì năm ngày sẽ chết. Nếu trúng vào Cách, cũng là một loại thương trúng, bệnh dù có khỏi, nhưng quá một năm tất cũng phải chết.

 Thích, mà biết tránh năm Tàng, tức là biết sự thuận nghịch đó. Nói về thuận, tức là chỉ vào cái nơi mà Cách với Tỳ Thận giáp giới nhau, Nhưng kẻ không biết thì trái lại thế.

 Thích vào hung, phúc phải lấy miếng vải mỏng phủ lên cái huyệt của mình định thích đã, rồi mới dùng châm từ trên vải mà thích xuống. Thích một lần không khỏi lại thích thêm lần nữa. Lúc thích cầm châm phải vững vàng ngay ngắn. Thích vào chỗ sưng, nên làm lung lay mũi châm; nếu thích vào kinh mạch, thì đừng lung lay mũi kim. Đó là nói về phương pháp thích.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Chứng trạng lúc cuối cùng của mười hai kinh mạch như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Mạch của kinh Thái dương tới khi cuối cùng, thì chứng trạng phát hiện: mắt trợn ngược, tay chân uốn lật trái lại, hoặc co quắp không duỗi ra được, sắc mặt trắng bợt, mồ hôi ra đầm đìa, lúc đó sẽ chết.

 Mạch của kinh Thiếu dương tới lúc cuối cùng, các khớp xương đều rã rời, con ngươi mắt trông lệch sang một bên. Trong vòng một ngày rỡi thì chết. Hễ lúc nào thấy sắc mặt đương tái xanh bỗng chuyển ra trắng bợt, tức là lúc thần chết đã đến.

 Mạch của kinh Dương minh tới lúc cuối cùng, miệng và tai thường méo lại hoặc vạy đi, hay sợ, nói càn, mạch ở tay và chân đều bật lên rất mạnh, ngoài da thịt không biết đau ngứa. Đó là lúc sắp chết.

 Mạch ở kinh Thiếu âm tới lúc cuối cùng, sắc mặt đen sạm, răng khô và bợn bẩn, bụng trướng lên và vít lấp cả trên dưới không thông. Đó là thời kỳ chết.

 Mạch ở kinh Thái âm tới lúc cuối cùng, bụng trướng bế, khó thở, hay ợ, hay ọe; ọe thì khí nghịch, khí nghịch thì mặt đỏ lên; khí không nghịch thì trên dưới không thông; không thông thì sinh ra mặt đen sạm, bì mao khô đét đi… Đó là thời kỳ chết.

 Mạch của kinh Quyết âm tới thời kỳ cuối cùng, bệnh nhân nóng ruột, cổ khô, hay đi tiểu, trong lòng buồn bực; quá lắm thì lưỡi rụt, thận nang co rúm lại… Đó là thời kỳ chết.

Trở lên là bại chứng của mười hai kinh.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Phương pháp chẩn mạch, như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phương pháp chẩn mạch, nên chọn về lúc sáng sớm; lúc đó, Âm khí chưa động, Dương khí chưa tán, uống ăn chưa dùng, “kinh mạch” chưa thịnh, “lạc mạch” điều hòa, khí huyết chưa loạn… Lúc đó mới có thể chẩn mạch của người bệnh.

 “Thiết mạch” để nhận xét Âm Dương ở năm Tàng động tĩnh thế nào; “quan sắc” để nhận xem hình thể của bệnh nhân thịnh suy thế nào… Năm Tàng hữu dư, hay bất túc, sáu Phủ cường kiện hay suy nhược… Hợp cả lại để cùng xem xét và quyết sinh tử (1).

 Mạch, là một cái kho của huyết. Mạch trường thì khí vượng, mạch đoản thì khí bệnh, mạch sắc thì Tâm phiền. Mạch đại thì bệnh tiến. Mạch ở Thốn khẩu thịnh thì khí bốc lên; mạch ở Xích trung thịnh thì khí thụt xuống (thành bệnh trướng); mạch đại thì khí suy, mạch tế thì khí ít, mạch sắc thì Tâm thống.

 Mạch cuồn cuộn đến tuôn như suối nước chảy đó là bệnh tăng tiến mà sắp tới lúc tệ bại; mạch đi lườn lượn thẳng như dây cung, tức là cái triệu chứng của sự chết (2).

 Năm sắc hiện ra ngoài mặt, đó là cái tinh hoa của khí.

 - Sắc xích muốn được như lụa bọc Chu sa, không muốn như cục son.

 - Sắc trắng muốn được màu lông ngỗng, không muốn như hạt muối.

 - Sắc xanh muốn được như màu ngọc bích, không muốn như sắc chàm.

 - Sắc vàng muốn được như the trắng bọc Hồng hoàng, không muốn như Hoàng thổ.

 - Sắc đen muốn được như màu sơn đen, không muốn như nhọ nồi.

 Nếu cái tinh hoa của năm sắc hiện cả ra ngoài, thì không thể thọ được.

 Cái khí tinh minh của năm Tàng, cốt nhờ nó để nhận biết muôn vật, chia rõ trắng đen nhận rõ ngắn dài. Nếu lại coi dài là ngắn, coi trắng như đen… Đó tức là cái triệu chứng khí tinh minh của năm Tàng đã suy kiệt.

 Năm Tàng là những cơ quan ẩn khuất ở bên trong, nhưng tiếng nói và sắc mặt đôi phen vẫn phát hiện ra bên ngoài.

- Phàm người trung thịnh, Tàng mãn, do khí thắng mà lại bị thương về sự “khủng” (thuộc Thận), nghe tiếng nói văng vẳng như ở trong nhà nói “vọng” ra; đó là trung khí bị thấp khí xâm lấn.

 - Nếu giọng nói nhè nhẹ, nói vài tiếng cách quãng, lúc lâu rồi mới lại nói tiếp… đó là mắc chứng đoạt khí (khí bị hao mất).

 - Bệnh nhân tung bỏ chăn, lật bỏ áo, nói năng càn bậy, không kể gì người thân hay sơ… đó là thần minh (tức thần khí của năm Tàng) bị rối loạn.

 Đại tiện bất cấm là do tỳ vị đã bại; tiểu tiện bất cấm là do Bàng quang đã suy. Hai cơ quan đó, giữ lại được thì sống, không giữ lại được thì chết.

 Con người cường kiện là nhờ năm Tàng. Đầu là một cái kho để chứa thần khí của năm Tàng. Nếu bệnh nhân đầu lệch đi, mắt lõm vào, đó là tinh thần sắp bị mất.

 Vai với lưng là Phủ của bộ phận hung (TTTg ngực). Nếu bệnh nhân lưng gù xuống, vai lệch đi, đó là bộ phận hung đã bị hỏng.

 Yêu (chỗ ngang thắt lưng), nó là Phủ của Thận. Nếu bệnh nhân không uốn đi lật lại được, đó là Thận sắp bị hỏng.

 Đầu gối là Phủ của cân. Nếu bệnh nhân không co vào duỗi ra được, lúc đi thì cứ phải lom khom… đó là cân sắp bị bại.

 Cốt (xương) nó là Phủ của tủy. Nếu bệnh nhân không đứng lâu được, hoặc đi thì lảo đảo… đó là xương sắp bị bại. Vậy con người được Phủ khí mạnh thì sống, trái lại, nếu mất thì chết.

 Kỳ Bá nói:

 - Tàng thuộc âm, Phủ thuộc dương; Thu Đông thuộc âm, Xuân Hạ thuộc dương. Thận chủ về cái khí bế tàng của mùa Đông, mà lại trung thịnh, Tàng mãn, vậy đó là do cái tinh của Thận Tàng hữu dư. Bàng quang chủ về cái khí hạ thịnh của Thái dương, mà lại tiểu tiện bất cấm, đó là do cái khí của Bàng quang bất túc, gọi là tiêu. Đó là những chứng trạng với bốn mùa.

 Nếu thái quá mà lại bất túc, gọi là “tinh”, tức là cái tinh của Thận Tàng bị tiết ra ngoài; nên bất túc mà lại hưu dư, gọi là “tiêu”, tức là cái thủy của Bàng quang lại chứa ở bên trong. Những hiện tượng đó là do Tàng Phủ, Âm Dương không “tương ứng” với nhau, gọi nó là chứng quan cách (3).

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Mạch, động ứng về bốn mùa như thế nào?

 Làm sao biết bệnh nơi đâu? Làm sao biết được bệnh biến thế nào? Làm sao biết được bệnh bỗng ở bên trong? Làm sao biết được bệnh ở bên ngoài? Xin cho biết rõ năm điều đó.

 Kỳ Bá thưa rằng:

- Ngoài muôn vật, trong sáu hợp, sự biến của trời đất, lẽ ứng của Âm Dương. Cái ấm của mùa Xuân sẽ gây nên cái nóng của mùa Hạ; cái “phẫn” (tức bực) của mùa Thu sẽ gây nên cái “nộ” của mùa Đông. Cái sự “động” của bốn mùa, mạch sẽ theo đó mà lên xuống.

 Ứng với mùa Xuân, tượng mạch như “quy” (thược tròn); ứng với mùa Hạ mạch như “củ” (thược vuông); ứng với mùa Thu, mạch tượng như “hành” (cán cân); ứng với mùa Đông, tượng mạch như “quyền” (quả cân).

 Ấy cho nên: Sau Đông chí 45 ngày, Dương khí hơi lên, Âm khí hơi xuống; sau Hạ chí 45 ngày, Âm khí hơi lên, Dương khí hơi xuống. Âm dương lên xuống đều có thời giờ nhất định, mạch cũng theo đó là kỳ hạn. Nếu trái không đúng với kỳ hạn, biết là trong mạch có sự phân rẽ, nhận thấy được kỳ hạn của sự phân rẽ, sẽ biết được thời kỳ chết (4).

 Mạch rất vi diệu, xét kỹ mới hiểu, mạch có mối giường, trước từ Âm Dương, mạch có thường kinh (phép thường), do năm hành sinh; năm hành sinh ra, hợp với bốn mùa.

 Dùng bổ hay tả, đều phải theo với đúng lẽ Âm Dương của trời đất. Theo đúng được lẽ Âm Dương, sẽ biết rõ được sống hay chết.

 Vì thế nên, tiếng của con người, hợp với ngũ âm, sắc hợp với ngũ hành, mạch hợp với Âm Dương.

 Vậy nên người: Âm thịnh thì mộng lội sông nước và sợ hãi; Dương thịnh thì mộng lửa cháy bốc to; Âm Dương cùng thịnh thì mộng giết hại lẫn nhau. Thượng thịnh thì mộng bay; Hạ thịnh thì mộng ngã (từ trên cao lăn xuống). No quá thì mộng cho; Đói quá thì mộng lấy. Can khí thịnh thì mộng nộ; Phế khí thịnh thì mộng khóc. Đoản trùng (sán sơ mít) nhiều thì mộng hội họp đông người; trường trùng (giun, sán) nhiều thì mộng đánh nhau xây xát (5).

 Phàm chẩn mạch, phải giữ cho tâm chí hư tĩnh, mới có thể nghe xét được tinh vi.
 
 Về mùa Xuân, mạch phù lờ mờ như cá lượn gần trên mặt sóng; về mùa Hạ, mạch hiện ngay trên cơ phu (da), “chứa chan” như muôn vật có thừa; về mùa Thu, mạch hiện ở dưới cơ phu, như loài sâu sắp ẩn lấp vào trong hang kín; về mùa Đông, án nặng tay xuống gần xương, mạch kín đáo như loài sâu đã ẩn trong hang, người quân tử phải giữ gìn, không nên hoang Tàng.

 Cho nên, người chẩn mạch, phải biết sự hư thực của Âm, Dương, Tàng, Phủ ở bên trong, lại biết khí tiết của bốn mùa và Âm Dương ở bên ngoài nó tuần hoàn như thế nào… Sáu điều trên đó, là cái đại pháp của phép chẩn mạch (6).

 Tâm mạch bật lên tay, kiên (tức là có lực) mà trường sẽ mắc bệnh thiệt quyển (lưỡi cong lên, khác với rụt) không nói được; nếu nhuyễn (mềm) mà tán (mạch bất túc, khác với trên là thái quá), sẽ sinh chứng tiêu khát, trong vòng mười ngày sẽ khỏi.

 Phế mạch bật lên tay, kiên mà trường, sẽ mắc bệnh thóa huyết (nhổ ra máu); nếu nhuyễn mà tán, mồ hôi sẽ chảy ra đầm đìa, Phế khí suy yếu.

 Can mạch bật lên tay, kiên mà trường, sắc mặt không tái xanh sẽ đau như bị ngã; vì có huyết tích ở dưới hiếp (lườn), gây nên chứng suyễn nghịch; nếu nhuyễn mà tán, sắc mặt lại bóng nhoáng, đó là chứng giật ẩm (uống nước nhiều, tràn ra). Chứng đó gây nên bởi khi khát, uống nhiều nước, nước chảy trái đường, tràn ra bì phu.
 
 Vị mạch bật lên tay, kiên mà trường, sắc mặt đỏ bừng sẽ mắc bệnh hai đùi đau như gãy, nếu nhuyễn mà tán, sẽ là chứng thực tý (tức đau dạ dầy).

 Tỳ mạch bật lên tay, kiên mà trường, sắc vàng úa, sẽ mắc bệnh thiểu khí (ít hơi, động tâm là thở, mà hơi thở ngắn); nếu nhuyễn mà tán, sắc mặt không bóng, sẽ là chứng túc hành thũng (từ đầu gối trở xuống sưng to như phù).

 Thận mạch bật lên tay, kiên mà trường, sắc mặt vàng kiêm cả đỏ, sẽ mắc bệnh lưng đau như gãy; nếu nhuyễn mà tán thì sẽ mắc bệnh thiểu huyết (ít máu) khó lòng hồi phục.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chẩn được Tâm mạch mà “cấp”, như thế là bệnh gì? Và bệnh hình như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó tên Tâm sán, dưới Thiếu phúc sẽ có vật hữu hình…

 - Sao biết vậy?

 - Tâm thuộc về mẫu Tàng (giống đực), Tiểu trường là chức Sứ, cho nên biết dưới Thiếu phúc có vật hữu hình (7).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chẩn được Vị mạch, bệnh hình như thế nào?

 Kỳ Bá thưa:

 - Nếu do phong gây nên bệnh, sẽ biến thành chứng hàn, nhiệt; nếu do đản (thấp nhiệt) gây nên bệnh, sẽ biến thành chứng Tiêu trung; nếu do quyết (khí nghịch, tay chân giá lạnh) gây nên bệnh, sẽ biến thành các chứng ở trên đầu, lâu thì thành chứng xôn tiết (ăn vào lại đi tả); trong huyết mạch bị phong lọt vào, sẽ thành chứng lệ (phong vào huyết mạch biến thành trùng, hiện ra các chứng hủi lở). Sự biến hóa của bệnh rất nhiều, nói không thể xiết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Các chứng mụn sưng, co gân, đau xương… nguyên nhân bởi đâu?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Những chứng sưng đó bởi hàn khí và sự biến của bát phong (gió ở tám phương).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Nên điều trị thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là chứng bệnh thuộc về thời khí của bốn mùa, nên lấy cái “sở thắng” để trị nó (7).

 Hoàng Đế hỏi:

- Người đã sẵn bệnh cũ làm tổn thương đến sắc mạch của năm Tàng… làm thế nào có thể biết được là bệnh đã lâu và bệnh đã mắc?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Xét ở mạch thấy “tiểu” (hư) mà sắc mặt không biến khác… như thế là tân bệnh.

 Xét ở mạch và năm sắc đều biến khác… như thế là cửu bệnh.

 Xét ở mạch và năm sắc đều không biến khác… như thế là tân bệnh.

 Can với Thận mạch cùng hiện ra, sắc mặt tái xanh lại đỏ… đó là gây nên bởi sự hủy thương (như uất ức quá độ), nhưng chưa thấy chứng gì kiến huyết (thấy có máu, như gãy, đứt, hoặc khạc nhổ v.v…). Nếu đã kiến huyết, sẽ lại có cả chứng thấp…

 Hai bên Xích bộ  thuộc về quý hiếp (dưới sườn cụt). Xích ngoại để nghe mạch của Thận, Xích nội để nghe mạch của phúc.

 Từ Tả xích mà dẫn đến Tả quan, ngoại để nghe mạch của Can, nội để nghe mạch của Cách.

 Từ Hữu xích đến Hữu quan, ngoại để nghe mạch của Vị, nội để nghe mạch của Tỳ.

 Từ Hữu quan đến Hữu thốn, ngoại để nghe mạch của Phế, nội để nghe mạch của Hung bộ.

 Từ Tả quan đế Tả thốn, ngoại để nghe mạch cảu Tâm, nội để nghe mạch của Chiên trung. Mạch ở “tiền” để nghe các bệnh thuộc về tiền, mạch ở “hậu” để nghe các bệnh thuộc về hậu (9).

 Thượng cách thượng (từ Xích, Quan miết tay lên tới Ngư tế) để xét những chứng trạng ở hầu (cuống họng) và trong hung, hạ cách hạ (từ Thốn, Quan miết tay xuôi vào Xích trạch) để xét những chứng trạng từ Thiếu phúc, yêu, cổ (vế), tất (đầu gối) và bọng chân.

 Mạch thể thô, đại, là Âm bất túc, Dương hữu dư, sẽ gây nên chứng nhiệt trung.

 Mạch, lúc lại nhanh, lúc đi chậm, trên thực, dưới hư… sẽ gây nên chứng quyết và bệnh ở đầu (điên tật). Nếu lúc lại chậm, lúc đi nhanh, trên hư dưới thực, thuộc về bệnh ác phong.

 Phàm trúng phải ác phong, do Dương khí phải chịu (Dương khí bị tà thì chính khí hư suy, cho nên mạch lúc lại chậm và trên hư; tà khí hãm vào bên trong, cho nên mạch lúc đi nhanh và dưới thực).

 Có khi thấy mạch hiện ra đều trầm, tế và sác… Đó là chứng quyết của Thiếu âm. Nếu trầm, tế, sác và kiêm cả tán… Đó là chứng hàn, nhiệt. Nếu phù mà lại tán… Đó là chứng choáng váng đi đứng không vững.

 Các mạch phù mà bệnh nhân không táo (nóng nảy) đều thuộc về dương, là bệnh nhiệt. Nếu bệnh nhân lại có vẻ táo, đều thuộc về thủ Tam dương.

 Các mạch tế mà lại trầm, đều thuộc về âm phận, sẽ là chứng đau ở xương; nếu bệnh nhân lại có vẻ tỉnh… là thuộc về túc Tam âm.

 Mạch thấy sác và động, thỉnh thoảng lại có một đại, đó là bệnh thuộc dương mạch. Bệnh nhân sẽ hạ tiết hoặc tiện ra nùng huyết (mủ và máu).

 Phàm án mạch người có bệnh, thấy mạch sắc là Dương khí hữu dư, thấy mạch hoạt là Âm khí hưu dư. Dương khí hữu dư sẽ là chứng mình nóng, không có hãn; Âm khí hữu dư, sẽ là chứng nhiều hãn mà mình lạnh (hàn). Nếu Âm Dương đều hữu dư, sẽ là không có hãn mà mình hàn.

 Ấn vào mạch, đẩy cho luồng mạch ra “ngoại”, mà mạch vẫn hướng vào “nội” không ra “ngoại”, đó là vì chứng tích ở Tâm, phúc.

 Đẩy cho luồng mạch vào “nội”, mà mạch vẫn hướng ra “ngoại” không vào “nội”, đó là vì mình có chứng nhiệt.

 Đẩy cho luồng mạch hướng lên “trên”, mạch vẫn cứ ở “trên” mà không xuống “dưới”, đó là vì có chứng lạnh ở yêu và túc.

 Đẩy cho luồng mạch hướng xuống “dưới”, mạch vẫn cứ ở dưới mà không lên “trên”, đó là vì có chứng đau ở đầu và cổ.

 Ấn mạch tay xuống tới giáp xương, mà mạch khí ít… Đó là vì mắc chứng yêu, tích (xương sống) đau và ở mình có kiêm cả chứng tê (bệnh thuộc về âm).


 (1) Ở đây nói về phương pháp “chẩn”, là hợp cả “vọng”, “văn” và “vấn” chứ không chuyên một “thiết”.

 (2) Đây nói cái đại khái để phân biệt sự thịnh suy của Âm Dương, khí huyết.

 (3) Mạc Tử Tấn nói: trái với bốn mùa, mà ở đây chỉ nói đến hai mùa đông, hạ; bệnh quan cách, mà đây chỉ nói đến không tiểu tiện… Là vì sao? Đáp: Nhật với nguyệt cùng vận hành, hết rét thì nóng. Cho nên về dưới đây có câu rằng: “Cái ấm của mùa xuân kia sẽ làm cái nóng của mùa hạ; cái phẫn của mùa thu kia sẽ làm cái nộ của mùa đông…”. Dù phải có bốn mùa mới thành được một năm, nhưng chẳng qua chỉ do hai khí nóng, rét thay đổi mà thôi. Vậy hà tất phải nói cả, mới gọi là đủ hay sao?

 Án: Quan cách không chuyên gì là bệnh không tiểu tiện, mà thổ nghịch cũng có thể gọi là quan cách. Xem dưới đây sẽ rõ.

 (4) Như sau Đông chí 45 ngày, Dương khí hơi lên; sau Hạ chí 45 ngày, Âm khí hơi lên. Vậy mà Xích mạch bên trên không tới “quan”, đó là âm tuyệt. Sau Hạ chí 45 ngày, Dương khí hơi xuống; sau Đông chí 45 ngày, Âm khí hơi xuống. Vậy mà Thốn mạch bên dưới không tới “quan”, đó là dương tuyệt. Đó là âm dương không cùng giao hợp, mà lại phân rẽ, trái với cái khí của bốn mùa, nên có thể biết rõ được thời kỳ chết.

 (5) Đoạn này nói về Âm Dương năm hành của trời đất hợp với Âm Dương, Tàng Phủ của con người. Mộng là do “hồn phách, thần khí” tản mạn du hành. Nhưng đối với Âm Dương, Tàng Phủ của con người vẫn có liên hệ mật thiết.

 (6) Từ đây trở lên là kỳ Bá trả lời câu hỏi: “Mạch động ứng về bốn mùa…” của Hoàng Đế.

 (7) Đoạn này nói về: Chẩn được mạch ở Tàng mà bệnh lại ở Phủ. Bởi Tàng, Phủ, Kinh lạc cùng liền, Âm Dương cùng ứng. Nên mạch hiện ở Tàng (tâm) mà bệnh thành ở Phủ (Tiểu trường). Kinh nói: Các mạch “cấp” thuộc về hàn. Tâm là dương Tàng mà sợ hàn, cho nên mạch “cấp”. Tâm là cơ quan quân chủ, không thể “thụ tà”, nên bệnh hình ở Thiếu Phúc.

 (VIII) Như hàn phạm vào bên trong thì dùng những vị cam nhiệt để điều trị. Lại như phương Đông sinh ra phong, phong sinh ra Mộc, Mộc sinh toan… Tân sẽ thắng được toan v.v…

 (9) Mạch ở con người. Tay bên tả thuộc mùa xuân, thuộc mùa hạ, thuộc phương Đông, thuộc phương Nam, là tiền, là ngoại. Tay bên hữu thuộc mùa thu, thuộc mùa đông, thuộc phương Tây, thuộc phương bắc, là hậu, là nội. Thốn khẩu bên tả, tức là nhân nghinh, gọi là tiền… Thốn khẩu bên hữu, tức là khí khẩu, gọi là hậu…

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mạch của bình nhân (người vô bệnh) như thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Người ta một lần hô (thở ra), mạch động tới hai lần, một lần hấp (hút vào), mạch cũng động tới hai lần. Nhân sự hô hấp để định hơi thở và xen (nhuận) với lúc ngừng thở, mạch động tới năm lần, như thế là bình nhân. Bình nhân tức là người vô bệnh (1).


Nên lấy người vô bệnh để chẩn mạch cho người có bệnh. Nhưng lúc chẩn, phải giữ hơi thở của mình cho điều hòa, mới biết được mạch "động" của người kia đúng hay không đúng.

Phàm người, một hô, mạch động ba lần, một hấp, mạch động ba lần... đó là táo cấp (tức thái quá) ở Xích bộ có nhiệt, là bệnh ôn; nếu Xích bộ không nhiệt, mạch lại có vẻ hoạt, đó là bệnh phong; nếu lại có vẻ sắc, đó là bệnh tý (bệnh thuộc âm).

Phàm người, một hô, mạch động bốn lần, một hấp, mạch động bốn lần trở lên, đó là tử mạch; nếu mạch tuyệt không "chí" cũng chết, mạch lúc thưa, lúc sác cũng chết.

Phàm bình nhân, khí phát sinh từ Vị; Vị là thường khí của bình nhân. Người không có Vị khí gọi là "nghịch". Nghịch cũng chết. Mạch án về mùa Xuân, có Vị khí mà mạch hơi huyền là bình huyền nhiều. Vị ít, đó là bệnh ở Can; chỉ huyền, không có Vị khí, sẽ chết. Có Vị khí mà mạch thể có vẻ mao, tới mùa Thu sẽ phát bệnh; nếu mao nhiều, bệnh sẽ phát ngay.

Chân khí của Tàng phân tán khắp ở Can, tức là những khí ở cái cân, mạc (gân và da màng) bao bọc ở bên ngoài Can (2).


Mạch án về mùa Hạ, có Vị khí, mà hơi "câu" (mạch tượng của mùa Hạ) là bình. Nếu câu nhiều, Vị khí ít là Tâm bệnh; chỉ câu mà không có Vị khí, sẽ chết. Có Vị khí mà mạch thể có vẻ "thạch", tới mùa Đông sẽ phát bệnh; nếu "thạch" nhiều, bệnh sẽ phát ngay.

Chân khí của Tàng thông lên Tâm, vì Tâm tàng cái khí của huyết mạch.

Mạch án về mùa Trưởng hạ, có Vị khí mà hơi nhuyễn nhược là bình. Nếu "nhược" nhiều, Vị khí ít là Tỳ bệnh. Mạch thể chỉ có "đại" mà không có Vị khí, sẽ chết. Nhuyễn nhược mà lại kiêm có vẻ thạch, tới mùa Đông sẽ phát bệnh. Nếu "nhược" nhiều, sẽ phát bệnh  ngay.

Chân khí của Tàng thấm nhuần ở tỳ, vì Tỳ Tàng cái khí của cơ nhục.

Mạch án về mùa Thu, có Vị khí mà hơi mao, là bình. Nếu mao nhiều, Vị khí ít là Phế bệnh, nếu chỉ thấy mao, không có Vị khí, sẽ chết. Mạch mao mà lai kiêm Huyền, tới mùa Xuân sẽ phát bệnh; nếu Huyền nhiều, sẽ phát bệnh ngay.

Chân khí của Tàng cao ở tận Phế, để dẫn hành vinh, vệ và Âm Dương.

Mạch án về mùa Đông, có Vị khí mà hơi Thạch, là bình. Nếu Thạch nhiều, Vị khí ít là Thận bệnh, nếu chỉ Thạch, không có Vị khí sẽ chết.Thạch mà lại kiêm cả Câu, sẽ phát bệnh vê mùa Hạ nếu Câu nhiều sẽ phát bệnh ngay.

Chân khí của Tàng thấp ở Thận, Thận Tàng cái khí của cốt tủy.

Đại lạc của Vị, tên là Hư lý, nó suốt lên cách, chằng ngang vào Phế, vòng xuống phía dưới tả nhũ (vú bên trái), lúc nó động có thể "ứng y" (áo mặc sát vào mình, khi mạch động, chạm lên áo = hình dung sự động mạnh). Mạch đó để nghe Tông khí (tức Vị khí).

Nếu suyễn nhiều (Phế), mà mạch ở Hư lý thường bị tuyệt, đó là bệnh tại Chiên trung và Hoành lạc bị tích trệ; nếu tuyệt hẳn không "chí", sẽ chết; nếu động quá đến nỗi "ứng y", đó là Tông khí muốn tiết ra ngoài (tức là mạch chết).

Muốn biết mạch Thốn khẩu, thái quá với bất cập; nếu mạch ở Thốn khẩu chỉ "đoản" đúng vào ngón tay, đó thuộc về bệnh đầu thống; mạch ở Thốn khẩu đúng vào ngón tay mà "trường", đó thuộc về bệnh đau ở xương ống chân; mạch ở Thốn khẩu đúng vào ngón tay mà bật mạnh dồn lên, đó thuộc về bệnh đau ở vai và lưng; mạch ở Thốn khẩu Trầm mà Kiên, tức là bệnh ở bộ phận trong; mạch ở Thốn khẩu Phù mà thịnh, tức là bệnh ở bộ phận ngoài; mạch ở Thốn khẩu Trầm mà Nhược, thuộc về bệnh  hàn, nhiệt và Sán, Giả, đau ở Thiếu phúc; mạch ở Thốn khẩu Trầm mà hoành, thuộc về dưới hiếp có tích và trong bụng có vật tích nằm ngang mà đau; mạch ở Thốn khẩu Trầm mà lại có suyễn (thở gấp, hổn hển), thuộc về chứng hàn nhiệt (sốt rét, sốt nóng).

Mạch thịnh, Hoạt mà Kiên, là bệnh ở bộ phận ngoại; mạch tiểu Thực mà Kiên là bệnh ở bộ phận nội; mạch tiểu, nhược và sắc là cửu bệnh; mạch phù hoạt mà tật là tân bệnh; mạch cấp là có chứng "sán, giả" đau ở Thiếu phúc; mạch hoạt là phong; mạch sắc là Tỳ; mạch hoãn mà hoạt là chứng nhiệt trung; mạch thịnh mà khẩn là chứng trướng.

Mạch thuận theo Âm Dương, bệnh dễ khỏi; mạch trái ngược Âm Dương, bệnh khó khỏi; mạch thuận với sinh khí của bốn mùa, bệnh dễ khỏi; mạch trái với sinh khí của bốn mùa mà lại "không gián Tàng", bệnh khó khỏi (3).

Cánh tay có nhiều mạch máu xanh, gọi là thoát huyết; mạch ở Xích bộ hoãn và sắc, gọi là giải nọa (bệnh tại Tỳ); lúc nằm yên mà mạch thịnh, cũng gọi là thoát huyết; Xích bộ sắc mà mạch lại hoạt là chứng nhiều mồ hôi; Xích bộ hàn mà mạch lại tế, sẽ là chứng hậu tiết (ăn xong, đi tả ngay); mạch ở Xích bộ thô và thường nóng, thuộc về chứng nhiệt trung.

Phàm thấy mạch ở cổ động lên bần bật, thở suyễn và khái, chứng thuộc về Thủy. Mi mắt hơi thũng phồng lên như ngọa tàm (con tàm nằm), chứng thuộc về Thủy. Nước tiểu vàng đỏ, ưa nằm, là chứng hoàng đản. Ăn rồi mà bụng vẫn như đói, là chứng Vị đản. Mặt sưng phù ra, là chứng phong. Bọng chân sưng nặng là chứng Thủy,. Lòng trắng mắt vàng… cũng là chứng hoàng đản.

Đàn bà, mạch thuộc kinh Thái âm động nhiều, là có thai (4).

Mạch có khí hoặc thuận hoặc nghịch với bốn mùa. Dù chưa hiện mạch của bản Tàng, Xuân Hạ mà mạch lại xấu (giống như tế), Thu Đông mà mạch lại phù đại… như thế là nghịch với bốn mùa.

Chứng phong nhiệt mà mạch lại Tĩnh (nên phù động), chứng tiết và thoát huyết mà mạch lại thực (nên hư tán), bệnh ở trong mà mạch lại hư (nên trầm thực), bệnh ở ngoài mà mạch lại kiên sắc (nên thăng phù)… đều khó chữa, vì trái với bốn mùa.

Con người lấy thủy cốc làm gốc, nếu tuyệt thủy cốc thời tất phải chết. Mạch không có Vị khí (tức khí của thủy cốc) cũng chết. Phàm gọi là không có Vị khí, là chỉ thấy có chính mạch của chân Tàng mà không có vẻ hòa hoãn là Vị khí xen vào. Không những thế, mà Can không huyền, Thận không Thạch v.v… cũng là không được Vị khí.

Mạch ở kinh Thái dương đến, hồng đại mà trường; mạch ở kinh Thiếu dương đến, lúc sác, lúc sơ, lúc đoản, lúc trường; mạch ở kinh Dương minh đến, Phù đại mà đoản.

Tâm vô bệnh, mạch hiện ra: lườn lượt không đứt như chuỗi ngọc, như dây chuyền… Thuộc về mùa Hạ, lấy Vị khí làm gốc. Nếu có bệnh, mạch khớp khớp chấp nối, có lúc hơi cong. Nếu trước cong mà sau không động, như cầm lưỡi câu… Như thế là Tâm chết.

Phế vô bệnh, mạch hiện ra êm đềm như chiếc lá rơi… Thuộc mùa Thu, lấy Vị khí làm gốc.

Nếu có bệnh, không lên không xuống, như phẩy lông gà… Nếu lại như vật nổi lềnh bềnh, không gốc không rễ, như gió thổi chiếc lông, trống không tán loạn… như thế là Phế chết.

Can vô bệnh, mạch hiện ra mềm mại dịu dàng như vuốt ngọn tràng (tràng, tre dài dùng làm tràng, trên đầu nhỏ và lướt mềm). Thuộc mùa Xuân, lấy Vị khí làm gốc. Nếu có bệnh, đầy đặc mà hoạt, như nắm trường Can (trường Can tức là “tràng”, nhưng đây nắm vào thân chứ không vuốt ngọn, có vẻ cứng rắn hơn)… Nếu lại cấp mà cứng, như giương dây cung (huyền), như thế là Can chết.

Tỳ vô bệnh, mạch hiện ra hòa nhu mà tương ly, bước đi như gà (trong hòa nhu mà có vẻ cách nhau không liền). Thuộc mùa Trưởng hạ, lấy Vị khí làm gốc. Nếu có bệnh, đầy đặc mà vững chắc, không có hòa nhu, chuyển Du kém sức (tức Tỳ khí không tán bố ra các Tàng  khác). Nếu lại cứng và sắc như đầu mỏ quạ, như móng chân chim, thánh thót như nhà dột, cuồn cuộn như nước trôi, như thế là Tỳ chết.

Thận vô bệnh, mạch hiện ra chìm nặng mà linh động như nổi mà trong không, án nặng tay thời kiên. Thuộc mùa Đông, lấy Vị khí làm gốc. Nếu có bệnh, như lôi dây sắn, càng án mà càng kiên; nếu lại giằng mạnh như giật dây, trình trịch như ném đá… như thế là Thận chết.


 (1) Cứ lẽ một hô hai lần động, một hấp hai lần động, cộng lại chỉ có bốn lần. Nhưng còn cái lúc ngừng lại hô hấp nọ tiếp với hô hấp kia, trong khoảng xen nhau đó, cũng lại có một động. Một động đó không ở vào hô hấp chính, nên gọi là “nhuận” và tính là năm động, chữ “động” cũng gọi là chí.

 (2) Về câu này, ý nói: Can Tàng vốn có chân khí, nhưng chỉ về mùa xuân mới phát hiện ra ở Can. Can có chứa các khí ở cân, mạch, cho nên chủ về Mộc; Mộc chủ về xuân. Can chủ về cân, nên căn bệnh phát hiện về mùa xuân, mà mạch huyền.

 (3) Gián là xen, cách; Gián Tàng là do tương sinh mà truyền cho nhau; Không gián Tàng là do tương khắc mà truyền cho nhau. Tỷ như: Cái tà ngoại dâm, bắt đầu phạm vào bì mao, thì bên trong hợp với Phế; Phế muốn truyền cho Can, mà Thận xen (gián) vào; Thận muốn truyền cho Tâm, mà Can xen vào; Can muốn truyền cho Tỳ, mà Tâm xen vào; Tâm muốn truyền cho Phế; mà Tỳ xen vào; Tỳ muốn truyền cho Thận, mà Phế xen vào v.v…

 (4) Chẩn ở Xích bộ của đàn bà, nếu Thiếu âm Thận mạch ở tay trái động nhiều, là có thai con trai.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mạch mùa xuân như huyền… thế nào gọi là huyền?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch mùa Xuân tức là Can mạch, thuộc Đông phương Mộc, muôn vật bắt đầu sinh ra từ đó, cho nên mạch khí hiện ra: nhuyễn, nhược, khinh, hư mà hoạt, ngay thẳng mà dài, nên gọi là huyền. Nếu mạch tượng trái thế sẽ mắc bệnh.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Thế nào là trái?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch khí lúc lại thực mà cường là thái quá, bệnh sẽ phát ở bên ngoài; mạch khí lúc lại không thực mà “vi” là bất cập, bệnh sẽ phát ở bên trong.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mạch mùa Xuân, thái quá và bất cập, phát ra chứng hậu thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Thái quá thời khiến người hay quên, choáng váng chóng mặt và đau ở đầu. Nếu là bất cập thời đau ở hung xuất sang lưng, xuống cả hai bên sườn, tức đầy khó chịu.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mạch mùa Hạ như câu… thế nào gọi là câu?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch mùa Hạ, tức là mạch của Tâm, thuộc Nam phương Hỏa, muôn vật nhờ đó để thịnh trưởng. Cho nên mạch khí lúc lại thịnh lúc đi suy, nên mới gọi là câu. Nếu mạch tượng trái thế, sẽ mấc bệnh.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Thế nào là trái?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Thái quá thời khiến người mình nóng và đau ở ngoài da, hoặc sinh chứng lở lói; bất cập thời khiến người tâm phiền; ở bộ phận trên thời phát chứng ho và nhổ; ở bộ phận dưới thời phát chứng khí tiết.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mạch mùa Thu như  phù… Thế nào gọi là phù?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch mùa Thu tức là mạch của Phế, thuộc Tây phương Kim, muôn vật nhờ đó tới thời kỳ “thâu thành”. Cho nên mạch khí lúc lại, khinh hư mà phù, lúc lại thời cấp, lúc đi thời tán, nên gọi là phù. Nếu mạch tượng trái thế, sẽ mắc bệnh.

Hoàng Đế hỏi rằng:

- Thế nào là trái?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch khí lúc lại như mao, ở giữa kiên, hai bên hư là thái quá, bệnh sẽ phát ở bên ngoài; mạch khí lúc lại như mao mà vi là bất cập, bệnh sẽ phát ở bên trong.

Hoàng Đế hỏi:

- Mạch mùa Thu, thái quá và bất cập, chứng hậu phát ra thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Thái quá thời khiến người khí nghịch, lưng đau và bực tức khó chịu; bất cập thời khiến người suyễn, hô hấp mệt mỏi mà ho, ở bộ phận trên đôi khi thấy có máu, có khi khí hạ nghịch, là rên kêu ầm ỹ.

Hoàng Đế hỏi:

- Mạch mùa Đông như doanh… Thế nào gọi là doanh? (Ở yên lặng, chìm xuống, tức là thạch).

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch mùa Đông, tức là mạch của Thận, thuộc Bắc phương Thủy. Muôn vật nhờ đó mà bế tàng, cho nên mạch khí lúc lại trầm mà bác (bật mạnh lên), nên gọi là doanh. Nếu mạch tượng trái thế, sẽ mắc bệnh.

Hoàng Đế hỏi:

- Thế nào là trái?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch khí lúc lại như vụt vào đá (đàn thạch) là thái quá, bệnh sẽ phát ở bên ngoài; đến lúc đi lại chậm rãi như đếm là bất cập.

Hoàng Đế hỏi:

- Mạch mùa Đông thái quá và bất cập, chứng hậu phát ra như thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Thái quá thời khiến người trễ nải, đường xương sống đau, thiểu khí, không muốn nói; bất cập thời khiến người trong lòng bào hao như đói, phía dưới chỗ xương sườn cụt giá lạnh, trong xương sống đau, Thiếu phúc đầy, tiểu tiện đổi sắc.

Hoàng Đế hỏi:

- Theo thứ tự của bốn mùa, các Tàng đều có sự thuận nghịch khác nhau… Còn Tỳ, thời chủ về gì?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Tỳ mạch thuộc Thổ, nó là cô Tàng (đứng riêng một mình) để thấm nhuần ra bốn bên.

Hoàng Đế hỏi:

- Nếu vậy thời sự “thiện” hay “ác” của Tỳ có thể biết được chăng?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Cái thiện không thể thấy (1) chỉ cái ác có thể thấy.

Hoàng Đế hỏi:

- Thấy cái ác như thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Mạch khí lúc lại như nước chảy dồn là thái quá, bệnh sẽ phát ở bên ngoài; nếu chỉ như chim mổ, lúc có lúc ngừng là bất cập, bệnh sẽ phát ở trong.

Hoàng Đế hỏi:

- Mạch của Tỳ, thái quá và bất cập, chứng hậu phát ra thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

- Thái quá thời khiến người tứ chi không cử động được; bất cập thời khiến người chín khiếu không thông, gọi là trùng cường.


 - Năm Tàng, thụ khí ở cái “sở sinh”, lại truyền cho cái “sở bất thắng” (đã chua nghĩa ở trên). Khí ký túc ở cái nơi “sở sinh”, mà bị chết ở cái nơi “sở bất thắng”, bấy giờ mới chết. Đó là vì khí nghịch hành (đi ngược) nên mới chết.

 Can thụ bệnh khí ở Tâm, truyền đi đến Tỳ, khí ấy ký túc ở Thận, đến Phế thời chết. Tâm thụ bệnh khí ở Tỳ, truyền đi đến Phế, khí ấy ký túc ở Can, đến Thận thời chết. Tỳ thụ bệnh khí ở Phế, truyền đi đến Thận, khí ấy ký túc ở Tâm, đến Can thời chết. Phế thụ bệnh khí ở Thận, truyền đi đến Can, khí ấy ký túc ở Tỳ, đến Tâm thời chết. Thận thụ bệnh khí ở Can, truyền đi đến Tâm, khí ấy ký túc ở Phế, đến Tỳ thời chết… Đó đều là nghịch. Suốt một ngày một đêm, chia làm năm Tàng… Để đoán biết sống hay chết, sớm hay muộn…

Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Năm Tàng cùng thông nhau, truyền đều có thứ tự; năm Tàng có bệnh, thời đều truyền tới cái “sở thắng”. Nếu không điều trị theo phép, hoặc ba tháng, hoặc sáu tháng, hoặc ba ngày, hoặc sáu ngày… Truyền khắp năm Tàng thời sẽ chết. Đó là cái thứ tự thuận truyền cho cái “sở thắng”.

 Cho nên nói rằng: Phân biệt được Dương tàng sẽ biết được bệnh nó từ đâu lại, Phân biệt được Âm tàng sẽ biết được cái thời kỳ sống hay chết.


 Phong là một thứ đứng đầu của trăm bệnh. Giờ phong hàn phạm vào người, khiến người hào mao đều đứng thẳng, bì phu bị vít lại mà thành chứng nhiệt (sốt nóng). Gặp trường hợp đó, nên dùng làm phát hãn để phong tà tiết ra ngoài.

 Hoặc tý, bất nhân (ngoài da tê dại cấu không biết đau), sưng đau… Gặp trường hợp đó, nên dùng nước nóng để chườm, hoặc dùng lửa cứu, hoặc dùng châm thích cho tiết bỏ huyết độc.

 Nếu không chữa bệnh, tà sẽ phạm vào Phế mà thành chứng Phế tỳ, nên gây thái thấu và thượng khí.

 Nếu không chữa, Phế sẽ truyền mà lấn sang Can thành chứng Can tý, một tên là Quyết sẽ đau ở sườn và thổ. Gặp bệnh đó nên dùng phép “án” và thích.

 Nếu không chữa, Can sẽ truyền sang Tỳ, thành chứng Tỳ phong gây nên bệnh Đản (hỏa đản), trong bụng nóng, tâm phiền, da vàng. Gặp bệnh đó, nên dùng phép “án”, dùng thuốc hoặc dùng phép tắm.

 Nếu không chữa Tỳ sẽ truyền sang Thận thành chứng Sán, Giả, trong Thiếu phúc nóng nảy và đau, tiểu ra trắng như nước vo gạo. Lại một tên là Cổ. Gặp bệnh đó nên dùng phép “án” và thuốc uống.

 Nếu không chữa, Thận sẽ truyền sang Tâm thành chứng gân mạch co rút, mà đau. Gọi là khiết. Gặp bệnh đó nên dùng phép cứu hoặc thuốc uống. Nếu không chữa, trong vòng mười ngày sẽ chết.

 Thận hoặc truyền lên Tâm, Tâm liền quay trở lại mà truyền lên Phế, phát chứng hàn nhiệt. Theo phép, ba năm sẽ chết. Đó là thứ tự của bệnh (1).


 Nhưng nếu là bệnh “thốt phát” (bỗng dưng phát ra rất chóng), không cần phải theo phép tương truyền để điều trị.

 Hoặc có khi truyền hóa không theo thứ tự, như ưu, khủng, bi, hỷ, nộ… Vì nó truyền không có thứ tự, nên thường gây nên bệnh lớn.

Tỷ như hỷ quá thời Tâm hư, Thận khí sẽ thừa cơ mà lấn, nộ quá thời Can hư, Phế khí sẽ thừa cơ mà lấn. Tư quá thời Tỳ hư, Can khí sẽ thừa cơ mà lấn; khủng quá thời Thận hư, Tỳ khí sẽ thừa cơ mà lấn. Ưu quá thời Phế hư, Tâm khí thừa cơ mà lấn…Như một Tàng hư mà bị lấn, thời sẽ truyền qua cả năm Tàng. Cho nên bệnh có năm thứ, mà năm Tàng có năm lần biến… Vậy năm lần biến sẽ thành 25. Vậy sự truyền hóa của năm Tàng đó, cũng đều là lấn cái “sở thắng” vậy.

 Đại cốt (tức xương tay, xương đầu) khô đét, đại nhục (tức hai mông) rúm lại, trong hung khí nghẽn, hơi thở khó khăn, mỗi khi thở phải so vai rụt cổ… chỉ sáu tháng sẽ chết. Thấy mạch của chân Tàng hiện ra, mới có thể hẹn đúng ngày nào (như bệnh ở Tâm, sẽ tính đến ngày Nhâm, Quý thì chết v.v… Tức là ngày tương khắc).

 Đại cốt khô đét, đại nhục rúm lại, trong hung khí nghẽn, hơi thở khó khăn. Đau ở trong rút lên vai cổ. Chỉ trong một tháng sẽ chết. Thấy mạch của chân Tàng hiện ra, mới có thể hẹn đúng ngày nào (tức ngày Canh, Tân).

 Đại cốt khô đét, đại nhục rúm lại, trong hung khí nghẽn, đau ở trong rút lên vai cổ, mình nóng, thịt tiêu mòn hết. Thấy mạch của chân Tàng hiện ra chỉ trong vòng mười ngày sẽ chết (đoạn này nói bệnh ở Phế, truyền sang Tâm thời chết).

 Đại cốt khô đét, đại nhục rúm lại, trong hung khí nghẽn, xương tủy hao mòn, cử động càng suy. Thấy mạch của chân Tàng hiện ra, trong vòng một năm sẽ chết và mới cũng có thể định được hẳn là ngày nào (như chết về ngày Giáp, Ất).

 Đại cốt khô đét, đại nhục rúm lại, trong hung khí nghẽn, trong bụng đau, trong Tâm khó chịu, lưng, cổ và mình nóng, thịt tiêu mòn hết, mắt lõm trông không rõ… Chết ngay. Nếu còn trông thấy, tới ngày “sở bất thắng” sẽ chết (1).

 Thân thể đã hư quá, tà khí vụt đến, năm Tàng vít lấp, mạch đạo không thông, khí không đi lại, như người chết đuối, không thể hẹn ngày.

 Nếu mạch tuyệt không lại, hoặc một “tức” mà năm sáu chí, dù hình nhục không thoát, chân Tàng không hiện cũng chết.

 Chân Can mạch hiện ra, trong ngoài đều “nhăng” như lăn tay trên lưỡi dao, “lăn lẳn” như để lên trên dây đàn, sắc mặt trắng xanh không bóng, lông tóc rơi rụng… Đó là bệnh chết.

 Chân Tâm mạch hiện ra, cứng mà bật lên tay, như lăn tay lên chuỗi hạt châu; sắc mặt tía đen không bóng, lông, tóc rơi rụng… Đó là chứng chết.

 Chân Phế mạch hiện ra, đại mà hư, như cầm lông chim phớt quệt vào da, sắc mặt trắng, đỏ không bóng, lông, tóc rơi rụng… Đó là bệnh chết.

 Chân Thận mạch hiện ra, bật mạnh lên lại đứt, như vút que vào đá rắn chắc không trùng… Sắc mặt đen vàng không bóng, lông, tóc rơi rụng… Đó là chứng chết.

 Chân Tỳ mạch hiện ra, nhược mà lúc sác, lúc xơ, sắc mặt vàng xanh không bóng, lông, tóc rơi rụng… Đó là chứng chết.

 Phàm chân Tàng mạch hiện ra, phần nhiều chết, không chữa được.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

- Thấy chân Tàng mạch hiện ra, mà nhận là chứng chết, là cớ sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

- Năm Tàng đều nhờ khí ở Vị. Vậy Vị là gốc của năm Tàng. Tàng khí không thể tự mình dẫn đến Thái âm, phải nhờ có Vị khí mới đến được. Năm Tàng lại phải nhờ Vị khí mới hiện ra được cái mạch tượng theo đúng với mùa mà dẫn đến Thái âm. Cho nên, mỗi khi tà khí mà thắng được, tức là tinh khí đã bị suy trước. Người mắc bệnh nặng, Vị khí không thể cùng dẫn đến Thái âm, nên chân Tàng mới một mình hiện ra (tức trong mạch không có Vị khí). Sở dĩ như vậy là do bệnh khí nó thắng. Nên mới là chứng chết.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

- Phàm trị bệnh phải xét hình, khí, sắc có bóng hay không bóng, mạch thịnh hay suy, bệnh mới hay cũ… bấy giờ sẽ chữa, đừng để lỡ thời.

 Hình với khí hợp nhau, có thể chữa; sắc bóng và nổi ở ngoài da, có thể chữa; mạch thuận với bốn mùa, có thể chữa; mạch nhược mà hoạt là có Vị khí, có thể chữa… Nên theo mùa mà dùng phép thích.

 Hình với khí trái nhau, khó chữa; sắc nhợt không bóng, khó chữa; mạch thực mà kiên, khó chữa; mạch trái bốn mùa, khó chữa. Phải xét những nỗi khó đó, để bảo rõ bệnh nhân.

 Phàm nói về trái với bốn mùa, tỷ như: Mùa Xuân thấy mạch của Phế, mùa Hạ thấy mạch của Thận, mùa Thu thấy mạch của Tâm, mùa Đông thấy mạch của Tỳ… Khi mạch hiện ra đều trầm, sắc, không chút Vị khí… thì đều là trái bốn mùa.

 Chưa thấy mạch hình của Tàng, về mùa Xuân, mùa Hạ mà mạch trầm, sắc; về mùa Thu mùa Đông mà mạch phù, đại… cũng là trái với bốn mùa.

 Bệnh nhiệt mà mạch tĩnh, bệnh tiết mà mạch đại, thoát huyết mà mạch thực, bệnh ở bộ phận trong mà mạch thực và kiên, bệnh ở bộ phận ngoài mà mạch lại không thực và kiên… đều khó chữa.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

- Tôi nghe nhận mạch hư thực để quyết bệnh sống hay chết…Xin cho biết rõ nguyên nhân…

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Bị năm “thực” hoặc năm “hư”, đều chết.

 Hoàng Đế hỏi:

- Năm thực, năm hư là thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Mạch thịnh, da nóng, phúc trướng, đại tiểu tiện không thông, mắt mờ… Đó là năm thực (tức tà khí thực).

 Mạch tế, da lạnh, thiểu khí, tiền hậu đều tiết và lợi, không uống ăn được… Đó là năm “hư” (tức chính khí hư).

 Hoàng Đế hỏi rằng:

- Mắc chứng như thế mà đôi khi cũng có người sống, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

- Nếu nước cháo có thể nuốt được vào Vị, tiết và lợi đều ngừng… Thời dù gặp “hư”cũng sống. Nếu mồ hôi ra được và tiểu tiện lợi… thời dù gặp “thực” cũng sống.


 (1) Tỳ thấm nhuần ra bốn Tàng. Bốn Tàng nhờ cái khí của Tỳ để thực hiện được cái công năng của mình. Vậy cái thiện của Tỳ chỉ phát hiện ra ở bốn Tàng, mà chính ở mình thì không thấy.

 (2) Tỳ không hòa đã là cường rồi; chín khiếu không thông, tà khí đương thịnh cũng là cường, nên gọi là “trùng cường” –  tức cả hai đều cường.

 (3) Phế tý: Tức là Phế bị vít nghẽn. Đản: Tức Hoàng đản. Sán: Đau ở bụng dưới, đau rút xuống Thận hoàn. Giả: Nổi hòn ở trong bụng, nhưng án tay vào lại tan. Khiết: Chân tay có rút.

 (4) Đây là Thận bệnh truyền đến Tỳ thì chết. Bản kinh nói: Bệnh ở Thận, đại tiểu phúc đều đau; Thận truyền lên Tâm, cho nên trong Tâm khó chịu; Tâm lại truyền sang Phế, Phế lại truyền sang Can, cho nên vai, cổ và mình nóng. Can lại truyền Tỳ, nên mắt lõm.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe về cửu châm, ứng với trời đất, ứng với Âm Dương, hợp với bốn mùa và năm hành... Đường lối như thế nào, xin cho biết.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chí số của trời đất, bắt đầu từ số một (1), cuối cùng là số chín (2). Một là trời, hai là đất, ba là người. Vậy ba lần ba là chín, để ứng với chín "dã".

 Ở con người chia làm ba bộ, mỗi bộ có ba hậu, để quyết sống chết, để trị trăm bệnh, để điều hư thực mà trừ tà tật.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Ba bộ là gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Có hạ bộ, có trung bộ, có thượng bộ. Mỗi bộ có ba hậu, tức là trời, đất và người.

 Thượng bộ về trời, ứng vào động mạch ở hai trán; thượng bộ về đất, ứng vào động mạch ở hai má; thượng bộ về người, ứng vào động mạch ở hai bên tai.

 Trung bộ về trời thuộc thủ Thái âm; trung bộ về đất thuộc thủ Dương minh; trung bộ về người thuộc thủ Thiếu âm..

 Hạ bộ về trời thuộc túc Quyết âm; hạ bộ về đất  thuộc túc Thiếu âm; hạ bộ về người thuộc túc Thái âm.

 Cho nên hạ bộ về trời để hậu (nghe mạch) cái khí của Can; đất để hậu cái khí của Thận; người để hậu cái khí của Tỳ vị.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về sự "hậu" của trung bộ như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cũng có trời, đất, người khác nhau. Trời để hậu Phế, đất để hậu khí ở trong Hung, người để hậu Tâm.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về sự "hậu" của thượng bộ như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cũng có trời, đất, người khác nhau. Trời để hậu khí ở đầu, đất để hậu khí ở miệng và răng, người để hậu khí ở tai và mắt.

 Trong ba bộ, đều có trời đất người. Do ba mà thành trời, do ba mà thành đất, do ba mà thành người (tức ở trong chín hậu, mỗi hậu đều có ba).

 Ba nhân với ba thành chín. Số chín đó chia làm chín dã; chín dã lại hợp với chín Tàng.

 Về thần tàng có năm (1), về hình Tàng có bốn (2), hợp lại thành chín Tàng.


 Năm Tàng đến lúc bại, sắc tất bợt ra. Bợt ra thì hẳn chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về phép "hậu" như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Trước phải nhận xem người gầy hay béo, để xét xem khí hư hay thực. Thực thì tả, hư thì bổ. Phải trừ bỏ tà khí trong huyết mạch rồi mới có thể điều hòa. Không cứ gì bệnh khó hay dễ, cốt làm cho khí được quân bình.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Quyết chết sống như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Hình thịnh, mạch tế, hơi ít như không đủ để thở, là bệnh nguy. Hình gầy, mạch đại, trong hung hơi nghẽn, là bệnh nguy.

 Lúc đại, lúc tiểu, lúc tật, lúc từ... mạch đi không đều... là bệnh nguy.

 Ba bộ, chín hậu, mạch đều trái nhau, sẽ chết.

 Mạch ở trên, dưới, tả, hữu cứ so le không khớp với nhau, là bệnh nặng.

 Mạch ở trên, dưới, tả, hữu đều trái nhau, không còn nhận được bao nhiêu "chí", là bệnh chết.

 Mạch ở trung bộ, hậu dù có đều, nhưng lại trái hẳn với các Tàng khác... là bệnh chết.

 Mạch ở trung bộ, hậu rất mỏng manh, là bệnh chết.

 Mắt lõm xuống, là bệnh chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Sao biết được bệnh ở đâu?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Xét ở chín hậu, mạch nếu: thiên về tiểu, thiên về đại mà mắc bệnh; thiên về tật, thiên về trì, thiên về nhiệt, thiên về hàn, hoặc thiên về hãm, hạ... đều là mắc bệnh.

 Dùng tay tả của mình, án lên chân bệnh nhân, cách xương "khoai" năm tấc, rồi tay hữu của mình gõ lên xương "khoai" của bệnh nhân. Nếu mạch ứng lên quá năm tấc, có vẻ hơi bật bật đều đều, thế là vô bệnh; nếu ứng lên tay nhanh, có vẻ tuồn tuột... là mắc bệnh; hoặc lại chậm chạp bợt bạc... cũng là mắc bệnh.

 Nếu mạch ứng lên, trên không tới được năm tấc (tấc ở đây, thuộc về quan xích đời xưa), dù có gõ lên xương cũng không thấy, bệnh sẽ chết.
 
 Bệnh nhân thịt tiêu mòn hết, sẽ chết.

 Mạch ở trung bộ, lúc xơ, lúc sác sẽ chết.

 Nếu mạch hiện ra đại mà câu, là bệnh tại lạc.

 Chín hậu cùng ứng, hợp nhau như một, không được so le. Nếu một "hậu" chậm lại sau, là mắc bệnh; hai "hậu" chậm lại sau, là bệnh nặng; ba "hậu" chậm lại sau, là bệnh nguy. Nói "chậm lại sau" tức là mạch ứng không đều.

 Xét ở Phủ Tàng, để đoán biết cái thời kỳ sống chết.

 Phải trước biết kinh mạch, rồi sau mới biết được bệnh mạch. Mỗi khi mạch của chân Tàng hiện ra, gặp cái ngày "thắng" (khắc), sẽ chết.

 Kinh túc Thái dương khí tuyệt bệnh nhân chân không thể co duỗi; khi chết tất trợn mắt.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Mùa đông thuộc âm, mùa hạ thuộc dương, ứng với người thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch của chín hậu đều trầm, tế cách tuyệt nhau thế là âm, thuộc đông, nên chết về khoảng nửa đêm; nếu mạch thịnh, táo, sác và suyễn. Thế là dương, thuộc hạ, nên chết về đúng trưa. Phàm bệnh hàn nhiệt, thường chết về lúc sáng rõ; chứng nhiệt trung với bệnh nhiệt cũng chết về lúc đúng trưa; bệnh phong, chết về lúc mặt trời lặn; bệnh thủy chết về nửa đêm; mạch lúc xơ, lúc sác, lúc tật, lúc trì... tới ngày tứ quý sẽ chết.

 Thịt ở thân thể tiêu mòn hết, chín hậu dù đều, cũng chết.

 Bảy phép chẩn dù có đủ (3), nhưng chín hậu đều thuận, không chết.


 Hoàng Đế hỏi:

 - Như thế nào, có thể chữa được?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh về kinh mạch thì trị kinh mạch, bệnh về tôn lạc thì trị tôn lạc. Huyết bệnh mà mình có đau, thì trị ở kinh lạc. Nếu phạm phải kỳ tà (tức là khí lạ lùng, ít khi có), xét luồng mạch kỳ tà để thích. Bệnh đã lâu ngày, tụ ở khớp xương, nên thích ngay ở khớp xương. Nếu trên thực dưới hư, huyết mạch không thông, nên tìm chỗ kết ở lạc mạch mà thích cho thấy có máu (4).

 Đồng tử đột cao lên, do khí ở Thái dương bất túc. Mắt trợn lên, do khí ở Thái dương đã tuyệt. Đó là cái cốt yếu để quyết sinh tử, phải xét kỹ mới được.


 (1)Tâm tàng thần, Can tàng hồn, Phế tàng phách, Tỳ tàng ý, Thận tàng chí.

 (2) “Hình tàng”, tức là chứa những vật có hình. Như Vị, Đại trường, Tiểu trường, Bàng quang.

 (3) Bảy phép chẩn như: Trầm, tế, huyền tuyệt; thịnh táo suyễn sác; hàn nhiệt; nhiệt trung; bệnh phong; bệnh thủy và thổ tuyệt ở tứ quý v.v…

 Sở dĩ nói không chết, vì các bệnh thuộc về phong khí, hoặc thuộc về kinh nguyệt, trạng thái như bệnh về bảy phép chẩn, mà không phải, nên không chết.

 Nếu có các chứng trạng thuộc về bảy phép chẩn, mà chẩn hậu cũng bại, tất phải chết. Khi chết tất sinh chứng “nấc”.

 Phải hỏi kỹ lúc mới phát bệnh thế nào và hiện đương là bệnh gì, rồi sau sẽ “thiết” đến mạch, xét về kinh, lạc trầm, phù và trên, dưới, thuận, nghịch thế nào… Nếu mạch “tật” là tà chỉ phạm vào kinh mạch, mà không mắc những bệnh “thất chẩn” (bảy phép chẩn); nếu mạch “trì” là bệnh thuộc “thất chẩn”; luồng mạch không còn đi lại, sẽ chết, bì phu dính vào xương không còn chút thịt, cũng chết.

 (4) Những phép thích này, đều nói rõ ở Linh khu, đây xin miễn giải.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Người ta: động, tĩnh, dũng, khiếp... mạch có biến đổi không?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phàm người, gặp những sự kinh, khủng, nộ, động, tĩnh v.v... mạch cũng đều biến. Vì vậy, đi đêm thì hơi thở phát ra ở Thận, khí bốc lên gây bệnh cho Phế. Có sự vấp ngã mà sợ, hơi thở phát ra ở Can, khí bốc lên làm hại Tỳ. Có sự sợ hãi, hơi thở phát ra ở Phế, khí bốc lên làm hại Tâm. Lội nước, lăn ngã, hơi thở phát ra ở Thận và xương. Gặp trường hợp đó, người dũng, khí hành được thì vô sự; nếu là người khiếp, khí ngừng lại, sẽ mắc bệnh.

 Cho nên, về phép chẩn mạch, xem người dũng hay khiếp và nhận cả ở cốt, nhục, bì, phu... sẽ hiểu được bệnh tình, để giúp thêm về phép chẩn.
 
 Uống ăn no quá, hãn phát ra ở Vị; sợ quá mất tinh thần, hãn phát ra ở Tâm; mang nặng đi xa, hãn phát ra ở Thận; chạy vội, sợ hãi, hãn phát ra ở Can; làm lụng vất vả, hãn phát ra ở Tỳ.

 Cho nên Xuân, Thu, Đông, Hạ bốn mùa, Âm Dương đều không làm hại người. Sở dĩ sinh bệnh, chỉ vì quá độ, trái mất lẽ thường.

 Khí vị của thức ăn, sau khi vào Vị, tán "tinh" vào Can, tràn khí vào cân.

 Khí vị của thức ăn, sau khi vào Vị, các khí "trọc" dẫn lên Tâm, tràn chất "tinh" vào mạch.

 Mạch dẫn theo kinh. Kinh khí dẫn lên Phế. Phế tổng hợp trăm luồng mạch, du chuyển tinh khí ra bì mao. Mao (khí) với mạch (huyết) hợp tinh, dẫn khí về Phủ (Phủ thuộc dương, khí là dương); Phủ chứa thần minh, để giúp ích cho bốn Tàng.

 Khí cốt ở quân bình; sự quân bình hiện lên khí khẩu, nhờ đó để quyết tử sinh.

 Thức uống sau khi vào Vị bao chất tinh khí tràn lan ra, du chuyển sang Tỳ; Tỳ lại lọc những chất tinh túy hơn, để du chuyển lên Phế; nhờ đó làm cho thủy đạo được thông lợi, du chuyển xuống Bàng quang, tức thì thủy tinh tán bố năm kinh đều đi khắp. Đó là hợp với bốn mùa, năm Tàng Âm Dương quỹ độ. Tức là lẽ thường của mạch.

 Khí ở Thái dương đến một mình, gây nên chứng quyết, suyễn, hư, khí nghịch. Đó là do Âm bất túc, Dương hữu dư, cả biểu, lý đều nên tả, thích ở huyệt Hạ du.

 Khí ở Thiếu dương đến một mình, quyết khí, mạch kiên về phía trước bỗng biến thành đại. Nên thích ở huyệt Hạ du. Thiếu dương đến một mình như vậy là do khí Nhất dương thái quá.

 Mạch ở Thái âm bựt mạnh, phải xét ở chân Tàng; mạch của năm Tàng đều thiếu khí. Vị khí không quân bình... đó thuộc về Tam âm. Nên thích ở huyệt Hạ du, bổ dương tả âm.

 Nếu Nhất dương một mình nghịch lên, thành chứng Thiếu dương quyết.

 Dương dồn lên cả bộ phận trên, mạch của bốn Tàng khác đều mạnh, khí trở về Thận, nên trị ở kinh lạc, tả dương bổ âm.

 Mạch của Nhất âm một mình đến, tức chủ trị do Quyết âm, vì chân Tàng hư nên trong Tâm đau ê ẩm; quyết khí bức bách, khiến toát mồ hôi. Nên điều độ uống ăn, hòa hợp được vị và thích ở Hạ du.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tàng tượng của các Tàng thế nào?

Kỳ Bá thưa rằng:

 Thái dương Tàng, tượng Tam dương mà phù; Thiếu dương Tàng, tượng Nhất dương, hoạt mà không thực; Dương minh Tàng, tượng Nhị dương mà phù đại. Thái âm Tàng, mạch bật lên như phục cổ; Nhị âm bật đến, dù là Thận, chỉ trầm mà không phù (1).


 (1) Đại ý thiên này, muốn biết bệnh mạch, trước phải biết kinh mạch. Nhưng muốn biết kinh mạch, nên chia rõ kinh với khí khác nhau như thế nào.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Hợp thân hình con người, bắt chước bốn mùa, năm hành để điều trị... Thế nào là thuận, thế nào là nghịch, thế nào là đắc, thế nào là thất...? xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 Năm hành là Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Thay nhau quý tiện để biết chết sống, để quyết thành bại và định cái khí của năm Tàng, cùng cái lúc hơi bớt cái lúc nặng thêm... Rồi do đó dự tính khi chết và sống.

 Hoàng Đế nói:

 - Xin cho biết rõ căn nguyên...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Can chủ về mùa Xuân, kinh khí do Túc quyết âm Thiếu dương chủ trị, ứng với hai ngày Giáp, Ất. Can khổ về sự cấp (tức thái quá), kíp ăn vị cam để cho hoãn lại.

 Tâm chủ về mùa Hạ, kinh khí do Thủ thiếu âm Thái dương chủ trị, ứng với ngày Bính, Đinh. Tâm khổ về sự hoãn (chậm chạp tán mạn), kíp ăn vị toan để cho hậu lại.

 Tỳ chủ về Trưởng hạ, kinh khí do túc Thái âm Dương minh chủ trị, ứng với hai ngày Mậu, Kỷ. Tỳ khổ về sự thấp, kíp ăn vị khổ để cho ráo lại.

 Phế chủ về mùa Thu, kinh khí do thủ Thái âm Dương minh chủ trị, ứng với hai ngày Canh, Tân. Phế khổ vì khí nghịch lên, kíp ăn vị khổ để cho tiết đi.

 Thận chủ về mùa Đông, kinh khí do túc Thiếu âm Thái dương chủ trị, ứng với hai ngày Nhâm, Quý. Thận khổ về sự táo (ráo), kíp ăn vị tân để cho nhuận, do đó khai được tấu lý, sinh ra tân dịch và thông khí...

 - Bệnh ở Can, khỏi về mùa Hạ; mùa Hạ không khỏi tới mùa Thu sẽ nặng thêm. Nếu mùa Thu không chết, sẽ đứng bệnh về mùa Xuân và khỏi hẳn về mùa Xuân. Cấm hóng gió (theo nghĩa đoạn trên này và cả dưới đây, chuyên nói về sinh khắc, duyệt giả chú ý).

 Bệnh ở Can, khỏi ngày Bính, Đinh; ngày Bính, Đinh không khỏi, sẽ nặng thêm ở ngày Canh, Tân. Nếu ngày Canh, Tân không chết  sẽ đứng bệnh ở ngày Nhâm, Quý và khỏi hẳn ở ngày Giáp, Ất.

 Bệnh ở Can, sáng sớm tỉnh táo, chập tối nặng, nửa đêm yên.

 Can khí muốn sơ tán, kíp ăn vị tân để cho tán; dùng vị tân để bổ, vị toan để tả.

 - Bệnh ở Tâm, khỏi ở mùa Trưởng hạ; mùa Trưởng hạ không khỏi, sẽ nặng ở mùa Đông. Nếu mùa Đông không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa Xuân, khỏi hẳn ở mùa Hạ.

 Cấm ăn thức nóng mặc áo nóng.

 Bệnh ở Tâm khỏi ở ngày Mậu, Kỷ; ngày Mậu, Kỷ không khỏi, nặng ở ngày Nhâm, Quý. Nếu ngày Nhâm, Quý không chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Giáp, Ất khỏi hẳn ở ngày Bính, Đinh.

 Bệnh về Tâm, đúng trưa tỉnh táo, nửa đêm nặng, sáng sớm yên.

 Tâm muốn nhuyễn (mềm mại), kíp ăn vị hàm để cho nhuyễn; dùng vị hàm để bổ, vị cam để tả.

 - Bệnh về Tỳ, khỏi ở mùa Thu; mùa Thu không khỏi, sẽ nặng ở mùa Xuân. Nếu mùa Xuân không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa Hạ, khỏi ở mùa Trưởng hạ.

 Cấm ăn thức có tính ấm, ăn no và ở nơi ẩm, mặc áo ướt.

 Bệnh về Tỳ, khỏi ở ngày Canh, Tân; ngày Canh, Tân không khỏi sẽ nặng ở ngày Giáp, Ất. Nếu ngày Giáp, Ất không chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Bính, Đinh, khỏi hẳn ở ngày Mậu, Kỷ...

 Bệnh về Tỳ, lúc xế chiều tỉnh táo, lúc mặt trời mọc nặng, chập tối yên.

 Tỳ muốn được thư hoãn, kíp ăn vị cam để cho thư hoãn; dùng vị khổ để tả, vị cam để bổ.

 - Bệnh về Phế, khỏi ở mùa Đông; mùa Đông không khỏi, nặng ở mùa Hạ. Nếu mùa Hạ không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa Trưởng hạ, khỏi hẳn về mùa Thu.

 Cấm ăn uống thức lạnh và mặc áo lạnh.

 Bệnh về Phế, khỏi ở ngày Nhâm, Quý; ngày Nhâm, Quý không khỏi, sẽ nặng ở ngày Bính, Đinh. Nếu ngày Bính, Đinh không chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Mậu, Kỷ, khỏi hẳn ở ngày Canh, Tân.

 Bệnh về Phế, chập tối tỉnh táo, đúng trưa nặng, nửa đêm yên.

 Phế muốn thâu liễm, kíp ăn vị toan cho thâu liễm; dùng vị toan để bổ, vị tân để tả.

 - Bệnh về Thận, khỏi ở mùa Xuân; mùa Xuân không khỏi, sẽ nặng ở mùa Trưởng hạ. Nếu mùa Trưởng hạ không chết, sẽ đứng bệnh ở mùa Thu, khỏi hẳn ở mùa Đông.

 Cấm ăn các thức xào, nướng có tính nóng và mặc áo hơ (là) nóng.

 Bệnh về Thận khỏi ngày Giáp, Ất; ngày Giáp, Ất không khỏi, sẽ nặng ở ngày Mậu, Kỷ. Nếu ngày Mậu, Kỷ không chết, sẽ đứng bệnh ở ngày Canh, Tân, khỏi hẳn ở ngày Nhâm, Quý.

 Bệnh về Thận, nửa đêm tỉnh táo, gặp giờ tứ quý (Thìn, Tuất, Sửu, Mùi) nặng, xế chiều yên.

 Thận muốn kiên, kịp ăn vị khổ để cho kiên; dùng vị khổ để bổ, vị hàm để tả.


 Phàm tà khí phạm vào người, lấy cái "thắng" để cùng thêm lên (như Can bệnh, thêm lên về Canh, Tân v.v...); gặp cái "sở bất thắng" thì càng nặng, gặp cái "sở sinh" thì đứng bệnh; gặp đúng vào bản vị của mình sẽ khỏi. Tất phải hiểu thấu cái mạch của năm Tàng, mới có thể nói được lúc nhẹ, lúc nặng và dự đoán được cái thời kỳ sinh tử.


 - Bệnh về Can, đau ở hai bên sườn, dẫn xuống Thiếu phúc khiến người hay nộ. Can hư thì mắt lờ mờ trông không rõ, tai nghe không tỏ, hay sợ như sắp bị người bắt. Nên lấy ở hai kinh mạch Quyết âm và Thiếu dương.

 Khí nghịch thì đầu nhức, tai điếc, mà sưng, nên bớt huyết đi (hoặc tả bớt).

 - Bệnh về Tâm, trong hung đau; chi lạc ở hiếp đầy, dưới hiếp đau; khắp khoảng xương ở vai, lưng đều đau, hai cánh tay cũng đau.

 Tâm hư thì hung phúc to ra, dưới hiếp và yêu cũng rút mà đau.

 Lấy ở hai kinh mạch Thiếu âm, Thái dương và trích huyết dưới lưỡi.

 Nếu bệnh biến, lại phải thích thêm huyệt Âm khích cho ra huyết.

 - Bệnh về Tỳ, mình nặng, cơ nhục nhão nát tê dại, chân không co lại được; lúc đi, đau trong xương, dưới chân cũng đau.

 Tỳ hư thì bụng đầy, ruột sôi, xôn tiết, thức ăn không tiêu. Nên lấy huyết ở các kinh mạch Thái âm, Dương minh và Thiếu âm.

 - Bệnh về Phế, suyễn, khái, nghịch khí; vai, lưng đau, hãn ra; cầu âm (xương khu), vế, đầu gối, xương ống đều đau.

 Phế hư thì không thở được dài, tai điếc, cuống họng khô.

 Lấy huyết ở ngoài kinh mạch Thái âm, túc Thái dương và bên trong Quyết âm.

 - Bệnh  về Thận, bụng to, ống chân sưng, suyễn và khái, mình nặng; lúc ngủ toát mồ hôi, ghê gió.

 Thận hư thì trong bụng đau, đại phúc, tiểu phúc đều đau; quyết lãnh; ý tứ không vui.

 Nên lấy huyết ở kinh mạch Thiếu âm và Thái âm.

 Can sắc xanh, nên ăn vị ngọt; ngạnh mễ, thịt bò, quả táo quỳ... đều thuộc vị ngọt.

 Tâm sắc xích, nên ăn vị toan; tiểu đậu, thịt chó, quả mận, rau cửu... đều thuộc vị toan.

 Phế sắc bạch , nên ăn vị khổ; lúa mạch, thịt dê, quả hạnh, rau giới (củ kiệu), đều thuộc về vị khổ.

 Tỳ sắc vàng, nên ăn vị hàm; đại đậu, thịt lợn, quả lật, rau hoắc... đều thuộc vị hàm.

 Thận sắc hắc, nên ăn vị tân; hoàng thử, thịt gà, quả đào, củ hành... đều thuộc vị tân.

 - Vị tân thì tán, vị toan thì thâu, vị cam thì hoãn, vị khổ thì kiên, vị hàm thì nhuyễn.

 Các thứ thuốc có tính chất độc công trị bệnh tà. Năm giống lúa để chuyên về sự nuôi năm Tàng; năm thứ quả để giúp cho sự nuôi; năm loài súc để giúp sự bổ ích; năm thứ rau để cho đầy đủ thêm. Khí với vị hợp lại để ăn và uống, sẽ bổ tinh và ích khí.

 Vậy năm vị tân, toan, cam, khổ, hàm... đó đều có sự lợi ích, hoặc tán, hoặc thâu, hoặc cấp, hoặc kiên, hoặc nhuyễn v.v... Bốn mùa năm Tàng mắc bệnh, đều theo sự cân dùng thích nghi của năm Tàng.

 Sự dẫn vào các Tàng của năm vị: Toan vào Can, Tân vào Phế, Khổ vào Tâm, Hàm vào Thận, Cam vào Tỳ.

 Năm khí gây nên bệnh: Tâm phát ra chứng nấc; Phế phát ra chứng khái; Can phát ra chứng nộ, muốn nói luôn; Tỳ phát ra chứng miệng thường phải nuốt nước miếng; Thận phát ra chứng hay vươn vai và hắt hơi; Vị phát ra chứng khí nghịch, chứng ọe (ợ) và chứng khủng (sợ); Đại trường, Tiểu trường phát ra chứng tiết (tả); Hạ tiêu ràn thành chứng thủy; Bàng quang không lợi thành chứng long (tiểu tiện vít, đau), hoặc bất cước (tức tiểu tiện bất cấm) và di niệu (són đái); Đởm phát ra chứng nộ. Đó là năm bệnh của năm Tàng, hợp với khí hậu của năm hành.


 Tinh khí của năm Tàng cùng dồn lại, sẽ phát ra các chứng: Tinh khí dồn lên Tâm thì thành chứng hay hỷ; dồn lên Phế thì thành chứng hay bi; dồn lên Tỳ thì thành chứng hay úy; dồn xuống Thận thì thành chứng hay khủng. Năm chứng "dồn" đó, bởi vì hư mới có thể dồn.

 Năm sự ghét của năm Tàng: Tâm ghét nhiệt; Phế ghét hàn; Can ghét phong; Tỳ ghét thấp; Thận ghét táo.

 Năm Tàng hóa ra chất lỏng: Tâm hóa ra hãn; Phế hóa ra thế (nước mũi); Can hóa ra lệ (nước mắt); Tỳ hóa ra diên (nước dãi); Thận hóa ra thóa (nước miếng).

 Sự cấm kỵ của năm vị: vị tân dẫn vào khí, khí mắc bệnh không nên ăn nhiều vị tân; vị hàm dẫn vào huyết, huyết mắc bệnh không nên ăn nhiều vị hàm; vị khổ dẫn vào xương, xương mắc bệnh không nên ăn nhiều vị khổ; vị cam dẫn ra thịt, thịt mắc bệnh không nên ăn nhiều vị cam; vị toan dẫn vào cân, cân mắc bệnh không nên ăn nhiều vị toan.

 Các chứng bệnh phát ra ở năm Tàng: Thận âm mắc bệnh phát ra ở cốt; Tâm dương mắc bệnh phát ra ở huyết; Tỳ âm mắc bệnh phát ra ở nhục; Can dương mắc bệnh phát về mùa đông; Phế âm mắc bệnh phát về mùa hạ.

 Năm sự rối loạn phát sinh bởi tà khí: Tà lấn vào dương thì phát bệnh cuồng; Tà lấn vào âm thì phát bệnh tý; Dương khí dồn lên thì phát bệnh đau ở đầu; Âm khí dồn lên thành chứng không nói được; tà ở dương phận lấn vào âm thì bệnh nhân yên tĩnh; tà ở âm phận lấn vào dương thì bệnh nhân hay nộ.

 Năm tà khí hiện ra mạch: Mùa xuân hiện mạch của mùa thu, mùa hạ hiện mạch của mùa đông, mùa trưởng hạ hiện mạch của mùa xuân, mùa thu hiện mạch của mùa hạ, mùa đông hiện mạch của mùa trưởng hạ... Đó gọi là từ âm phận hiên ra dương phận đều là tà khí thắng, khó chữa.

 Các thứ "tàng" của năm Tàng: Tâm tàng thần, Phế tàng phách, Can tàng hồn, Tỳ tàng ý, Thận tàng chí.

 Các thứ sở chủ do năm Tàng: Tâm chủ về mạch, Phế chủ về bì (da), Can chủ về cân, Tỳ chủ về nhục, Thận chủ về cốt.

 Năm sự thái quá (lao, nhọc) làm thương đến năm Tàng. Trông lâu là thương đến huyết; nằm lâu làm thương đến khí; ngồi lâu làm thương đến nhục; đứng lâu làm thương đến cốt; đi lâu làm thương đến cân.

 Năm mạch ứng với bốn mùa: Mạch của Can huyền, mạch của Tâm câu, mạch của Phế mao, mạch của Tỳ đại, mạch của Thận thạch.

 Cái số thường ở con người: Kinh Thái dương thường nhiều huyết, ít khí; kinh Thiếu dương thường ít huyết, nhiều khí; kinh Dương minh thường nhiều khí, nhiều huyết; kinh Thiếu âm thường ít huyết, nhiều khí; kinh Quyết âm thường nhiều huyết, ít khí; kinh Thái âm thường ít huyết, nhiều khí.

 Túc Thái dương với Thiếu âm làm biểu, lý; Thiếu dương với Quyết âm làm biểu, lý; Dương minh với Thái âm làm biểu, lý... đó là những kinh thuộc về túc.

 Thủ Thái dương với Thiếu âm làm biểu, lý; Thiếu dương với Tâm chủ (tức bào lạc) làm biểu, lý; Dương minh với Thái âm làm biểu, lý (1). Đó là những kinh thuộc về thủ.


 Muốn biết huyệt Phế du, lấy một cái dây, đo từ đầu vú bên nọ sang đầu vú bên kia rồi gấp đôi lại, lại lấy một đoạn khác, cắt bằng cái dây gấp đôi nọ. Tức là có ba đoạn bằng nhau. Rồi đem ra sau lưng, để một đầu vào giữa xương Đại chùy (tức huyệt Bạch lao, một cục xương nó liền với cổ), buông đầu kia xuống dọc đường xương sống, còn hai đầu dây kia chẽ ra hai bên. (Đầu dây nọ cách đầu dây kia ba tấc, tức từ đường xương sống ra đến đầu dây kia, mỗi bên một tấc năm phân). Tại nơi đầu dây hai bên đó, là huyệt Phế du. Cứ để in đầu dây giữa thế, quặt xuống đo một lần nữa, chỗ chỉ của hai đầu dây hai bên sẽ là Tâm du; lại đo xuống lần nữa, tại hai đầu dây hai bên, bên tả là Can du, bên hữu là Tỳ du; lại đo quặt xuống một lần nữa, tại hai đầu dây hai bên là Thận du. Đó là du huyệt của năm Tàng, muốn dùng phương pháp "cứu, thích" phải theo phương pháp đo thế.

 Hình vui, chí khổ, bệnh đó sinh ra bởi mạch, nên dùng cứu, thích để điều trị.

 Hình vui, chí vui, bệnh đó sinh ra bởi nhục, nên dùng châm, thạch để điều trị.

 Hình khổ, chí vui, bệnh đó sinh ra bởi cân, nên dùng phép úy (chườm) dẫn để điều trị.

 Hình khổ, chí khổ, bệnh đó sinh ra bởi cuống họng, nên dùng thứ thuốc có vị ngọt để điều trị.

 Thường bị kinh khủng, kinh lạc không thông, bệnh đó sinh ra bởi "bất nhân" (da thịt tê dại không biết gì), nên dùng phép nặn, bóp và rượu thuốc để điều trị.


 Thích ở huyệt kinh Dương minh, cho tiết bớt khí huyết, thích ở huyệt kinh Thái dương, cho tiết bớt huyết, không nên để cho tiết khí; thích huyệt ở kinh Thiếu dương cho tiết bớt khí, không nên để cho tiết huyết; thích huyệt ở kinh Thái âm cho tiết bớt khí, không nên để cho tiết huyết; thích huyệt ở kinh Thiếu âm cho tiết bớt khí, không nên để cho tiết huyết; thích ở huyệt kinh Quyết âm cho tiết bớt huyết, không nên để cho tiết khí.


 (1) Những biểu, lý nói đây, tức là chỉ về sự liên lạc giao thông, có quan hệ mật thiết với nhau.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Trời che đất chở, muôn vật đều đủ, không gì quý bằng người; người nhờ cái khí của trời đất để sinh và cái tiết của bốn mùa để thành. Trên từ quân vương, dưới đến chúng thứ, ai cũng muốn giữ cho được toàn vẹn thân hình. Nhưng đã có hình thì phải có bệnh, nếu không kịp chữa, bệnh sẽ sâu vào xương tủy. Ta lấy làm lo, muốn dùng châm để trừ tật bệnh. Vậy phương pháp nên như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Nghĩ như muối, vì vị nó mặn, nên khí của nó thường ẩm ướt ra ngoài; dây đàn sắp đứt, tiếng nó phải rè; cây đến mùa thu, lá nó phải úa. Có ở bên trong, tất phải hiện ra bên ngoài. Ở con người cũng vậy, bệnh đã quá sâu, sẽ phát chứng nấc (ọe), tức là sáu Phủ đã bị hoại, bì nhục bị thương, huyết khí hóa đen... Đến lúc đó, dù có độc dược, uống vào vô ích; dù có đoản châm, thích cũng không được.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Ta nghĩ đến mà đau lòng, trong tâm bối rối lại quá nhiều người mắc bệnh. Vậy làm thế nào cho khỏi nỗi đau đớn ấy.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người sinh ra ở đất, gửi mệnh ở trời: Trời đất hợp khí, nên gọi là người. Người theo đúng được bốn mùa, trời đất sẽ như cha mẹ; người thấu hiểu được muôn vật, sẽ cũng như là con trời. Trời có hai khí Âm Dương, người có mười hai tiết (tức mười hai kinh mạch); trời có hàn thử, người có hư thực; nếu kinh lý được sự biến hóa của âm dương, không trái với bốn mùa và biết rõ sự lưu hành vận chuyển của mười hai tiết... Sẽ là bực thánh trí, còn ai lừa dối được nữa. Nếu nhận rõ được sự biến của tám gió, sự "thắng" của năm hành, và xuất được cái số hư thực, để xuất, nhập, bổ, tả, thì dù hơi thở hút rất nhỏ, cũng có thể như trông thấy ở trước mắt.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Người sinh ra có hình, không lìa khỏi âm dương. Trời đất hợp khí, chia làm chín dã, tách làm bốn mùa. Nguyệt có thiếu thừa, Nhật có dài ngắn; muôn vật đều đến, tính không thể siết; hư, thực, thở, hút, điều trị nhường nào? Xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mộc khi gặp Kim sẽ héo, Hỏa gặp Thủy sẽ diệt, Thổ gặp mộc sẽ đạt (điều đạt, sơ tiết), Kim gặp Hỏa sẽ khuyết, Thủy gặp Thổ sẽ tuyệt. Muôn vật đều thế, nói không thể hết.

 Về phép châm, có thể nêu rõ cho ai nấy đều biết là có năm phép chính:

 - Một là trị thần (tức là bảo thủ tinh thần).

 - Hai là dưỡng thân (tức là bảo thủ thân hình).

 - Ba là biết rõ cái chân giả của độc dược.

 - Bốn là phép chế châm thạch nhỏ hay lớn.

 - Năm là biết rõ Phủ, Tàng, khí, huyết.

 Năm phép trên này lập ra, có thứ nên trước, có thứ nên sau. Về đời này chỉ biết hư thì làm cho thực, mãn thì làm cho tiết, thế mà thôi. Nếu biết bắt chước trời đất, theo ứng rồi sẽ động, thì sẽ chóng như vang theo tiếng, như bóng theo hình, độc vãng, độc lai, quỷ thần không lường.

 Hoàng Đế nói:

 - Xin cho biết phương pháp.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phàm phép thích, phải trị thần trước. Năm Tàng đã định rõ chín hậu đã đầy đủ... Bấy giờ mới dùng đến châm. Trong khi dùng châm, phải hết sức tồn thần, không nên quá lạm, không nên vội vàng; Trong Tàng Phủ ngoài cân mạch, phải ứng khớp với nhau, đừng chú trọng về hình. Có như thế mới có thể dùng châm để thích cho người.

 Người có "hư, thực" năm chứng "hư" chớ gần, năm chứng "thực" chớ xa; đến lúc nên thích, phải nhanh như như không kịp chớp mắt. Cầm châm phải vững, cất tay phải đều. Yên tĩnh, chú ý vào châm. Chờ xem khí đến thế nào; lúc sắp dùng châm vững như giương nỏ, lúc châm kim xuống nhanh như phóng tên.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thế nào là hư? Thế nào là thực?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thích vào người khí hư, phải đợi cho khí đến thực (khí có thực rồi mới có thể thích); thích vào tà khí thực, phải đợi cho khí tiết ra thành hư.

 Khi kinh khí đã dẫn đến, phải giữ ngay chớ bỏ lỡ; dù sâu, dù nông, chí phải chuyên nhất, tuyệt nhất không động cập đến một vật gì ở bên ngoài; phải chú ý, đừng sơ suất.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về việc dùng châm phải có phương pháp và chuẩn tắc, xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về phương pháp thích, phải chờ ở nhật, nguyệt, tinh, thần và cái khí "bát chính" (tức gió của tám phương). Khi khí định rồi sẽ thích. Gặp những ngày ấm áp sáng sủa, thì huyết dịch điều hòa mà vệ khí nổi ra bên ngoài, thì huyết dễ tả mà khí dễ hành; nếu khí trời giá lạnh và u ám thì huyết ngừng trệ mà vệ khí chìm vào bên trong. Khi nguyệt mới sinh (trăng non) thì huyết khí mới tinh (khiết) vệ khí mới hành. Khi nguyệt đầy, huyết khí thực, cơ nhục bền chặt; khi nguyệt khuyết, thì cơ nhục giảm sút, kinh lạc hư, vệ khí tán, chỉ còn hình ở lại. Đó là nhân thiên thời để điều hòa khí huyết.

 Bởi vậy, trời rét đừng thích, trời ấm khí huyết không ngưng trệ; lúc trăng non chớ tả; lúc trăng đầy chớ bổ; lúc trăng khuyết chớ trị. Cần phải theo đúng thiên thời để điều khí huyết.

 Nhận thứ tự của trời và cái thời hư, thực để thi hành việc thích. Cho nên nói: lúc trăng non chở tả, e âm khí của Tàng sẽ bị hư; lúc trăng đầy chớ bổ, e huyết khí càng thêm đầy ràn; nếu để cho "lạc" còn có huyết ứ lại, đó là thực lại làm cho thêm thực, tức là "trùng thực". Lúc trăng khuyết mà trị, đó là làm loạn kinh mạch, âm dương lẫn lộn, chân với tà không phân biệt, chìm lặn và ngưng trệ, ngoài hư trong loạn, bệnh tà do đó càng tăng tiến.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tinh thần bát chính để "hậu" gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tinh thần cốt để ghi sự vận hành của nhật, nguyệt; Bát chính cốt để "hậu" cái hư tà của tám phương; Bốn mùa cốt để chia cái khí của xuân, hạ, thu, đông, để điều hòa cho nó quân bình và xa lánh cái hư tà bát chính đừng để mắc phải.

 Đương lúc khí ở con người hư, lại gặp hư tà của trời, hai "hư" cùng "cảm" lẫn nhau, sẽ suốt tới xương và làm thương tới năm Tàng... Lương công cứu ngay, đừng để cho bị thương. Cho nên nói: những ngày "thiên kỵ" cần phải biết rõ (1).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết thế nào là "bắt chước đời xưa"?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bắt chước đời xưa, tức là bắt chước ở châm kinh. Ngoài đó lại còn phải nghiệm về sau này, biết ngày nào hàn hay ôn, nguyệt bao giờ hư thịnh, để "hậu" xem khí phù, trầm thế nào, rồi mới thi hành phép điều trị, sẽ được hiệu nghiệm ngay. Vì thế nên lương công khác hẳn mọi người, trông rõ từ vô hình, nghe tỏ từ vô thanh, thật là thần tình, ít ai bì kịp.

 Hư tà tức là cái khí của "bát chính". Chính tà là do sự nhọc mệt, mình thoát mồ hôi, tấu lý mở rộng, gặp phải hư phong, nó phạm vào người nhẹ nhàng... Những trường hợp đó, người ta chỉ có thể biết được tính, nào ai còn trông thấy hình.

 Bậc thượng công chữa bệnh ngay từ lúc mới nảy mầm, trước phải biết cái khí của ba bộ, chín hậu, để điều hòa cho khỏi gây thành bệnh lớn.

 Còn kẻ hạ công thì chỉ cứu chữa khi bệnh đã thành, khi thế đã bại, có hiểu biết gì đến sự trái ngược của ba bộ chín hậu đâu.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết rõ phương pháp bổ, tả...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tà phải dùng "phương" (tức là đương), dùng ngay vào lúc khí "đương thịnh", lúc nguyệt đương đầy, lúc nhật đương ôn và lúc khí ở con người đương thịnh, đúng vào lúc hơi đương hút vào, liền cắm châm, chờ lúc thở ra từ từ rút châm... Có như thế, khí mới thịnh mà dẫn hành được.

 Bổ phải dùng "viên" (2), viên tức là chuyển di là lưu hành. Thích đã trúng vào vinh, lại phải chờ lúc hút để xoay chuyển mũi châm.

 Cho nên muốn nuôi thần khí tất phải biết rõ thân hình con người gầy hay béo, vinh vệ khí huyết thịnh hay suy. Mới có thể dùng châm được trúng.


 (1) Ngày thiên kỵ: Tức như đương lúc khi ở mình hư, lại gặp hư tà tặc phong, hai hư cùng gặp nhau, sẽ gây bệnh lớn. Vậy những ngày đó là ngày thiên đạo rất kỵ, nên gọi là “Thiên kỵ”.

 (2) Về văn pháp chữ Hán, dùng chữ “phương” trên kia để chọi với chữ “viên” ở đây, chính nghĩa hai chữ đó là “vuông, tròn”. Ở đây trái lại, chỉ cần cái tiếng “chọi” nhau mà nghĩa lại khác.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết tà khí ở kinh gây nên bệnh thế nào và nên thích ra sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thánh nhân đặt ra độ số, tất ứng với trời đất. Trời có tú độ (độ đi của sao), đất có kinh thủy (các dòng sông), người có kinh mạch.

 Trời đất yên hòa thì kinh thủy yên tĩnh; trời rét đất nứt thì kinh thủy ngừng trệ; trời thử đất nhiệt thì kinh thủy tràn lan; gió bão bốc to thì sóng nước dồn cao…

 Tà khí phạm vào mạch ở con người cũng vậy. Hàn thì huyết ngừng trệ, thử thì khí lỏng loãng. Tà nhân hư mà phạm vào, cũng như kinh thủy bị gió thổi dạt. Động mạch của kinh, lúc đến cũng cồn lên; khi đi ở trong mạch thì đều đều trôi chảy. Khí dẫn đến thốn khẩu, lúc đại, lúc tiểu; đại là tà khí đến, tiểu thì vô sự.

 Lúc lưu hành không có nơi nhất định, lúc ở âm, lúc ở dương, không thể chia rõ độ số.

 Theo tà ở bộ phận nào để nhận xét, ba bộ, chín hậu cho đúng; nếu vụt thấy tà khí ở bộ phận nào, kíp chặn ngay đi, đừng để lây láng.

 Lúc hút vào thì dùng châm, đừng để khí nghịch.

 Yên lặng để châm thong thả, đừng để tà khí tán bố. Tới khi một hút vào nữa, lại xoay chuyển châm, đó là muốn chờ được khí.

 Chờ lúc thở ra, sẽ rút châm; thở ra hết, châm rút ra hết, tà khí ra hết, nên gọi là tả.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bất túc thì bổ, bổ như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Trước phải dùng tay vuốt lên huyệt định châm, miết mạnh tay xuống cho khí tan ra, đẩy lên đẩy xuống cho huyết lưu thông, đập mạnh lên cho bệnh nhân chú ý, rồi “bấu” (cấu) lấy da lôi cao lên, tức thời hạ châm… Sau khi hạ châm, để yên cho khí lưu thông… Khi khí đã đến, đừng để biến chuyển. Chờ hút dẫn châm, khí không tiết ra; rút châm vít huyệt, để khí khỏi kiệt. Như thế gọi là bổ.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phép hậu khí như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khi tà khí lìa khỏi lạc để vào kinh, ký túc ở trong huyết mạch, khí hàn ôn chưa hợp nhau, lúc đó tà khí sẽ cuộn lên, lúc lại lúc đi, nên không có nơi nhất định. Cho nên cần phải ngay từ lúc tà khí nó mới lại án cho nó ngưng lại, rồi thừa thế mà thích ngay. Đừng đón tả vào lúc tà khí đương thịnh.

 Chân khí tức là kinh khí, khi kinh khí đã quá hư, thời cũng không nên tả bỏ tà khí lúc đương thịnh.

 Nếu “hậu” tà khí không tinh, khi đại khí quá rồi mới tả, thời chân khí sẽ thoát, thoát thời không thể hồi phục, do đó tà khí lại đến, bệnh càng tăng tiến

 Vậy cần phải tả ngay lúc tà khí mới đến. Nếu hoặc sớm quá, hoặc muộn quá, thời khí huyết đã đến hết, bệnh ấy không thể hạ được nữa.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bổ với tả, nên dùng phép nào trước?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về phép công tà, thích bớt bỏ huyết cho tà khí tiết ra, rồi sau mới bổ chân khí. Nhưng đó thuộc về tân tà, nên mới thích như vậy, bệnh sẽ khỏi ngay.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Nếu chân khí với tà khí đã trộn lẫn, không còn nổi cuộn lên nữa, thời làm thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phải xét rõ thịnh suy của ba bộ, chín hậu, để điều hòa cho quân bình; xét rõ sự “tương thất, tương giảm” của tả, hữu, trên, dưới và bệnh ở Tàng nào, để định đoạt sự sống chết.

 Nếu không biết được ba bộ, thời không biết được âm dương, không phân biệt được trời đất. Phải lấy đất để “hậu” đất, trời để “hậu” trời, người để “hậu” người. Rồi điều hòa trung Phủ (vị) để ấn định ba bộ.

 Vậy nếu thích mà không biết  bệnh mạch ba bộ, chín hậu ở nơi nào, dù có sự thái quá hay bất cập cũng không sao ngăn ngừa được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Sao gọi là hư thực?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tà thịnh gọi là thực, tinh khí đoạt gọi là hư.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bệnh tình hư thực như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khí hư tức là Phế hư. Phàm khí nghịch thời chân lạnh. Nếu gặp thời sinh vượng của nó thời sống, đúng vào thời khắc của nó thời chết. Các Tàng khác đều theo một thông lệ như vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Sao gọi là trùng thực?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tỷ như bệnh đại nhiệt, khí nhiệt, mạch mãn, gọi là trùng thực.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Kinh, lạc đều thực điều trị như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Kinh, lạc đều thực, tức là thốn mạch cấp mà xích mạch hoãn. Đều nên dùng châm để thích. Vậy hoạt là thuận, mà sắc là nghịch.

 Phàm hư thực đều theo vật loại trước. Cho nên hễ năm Tàng, xương thịt đều hoạt lợi, thời có thể sống lâu.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Lạc khí bất túc, kinh khí hữu dư, thời như thế nào?
 
 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Nếu lạc khí bất túc, kinh khí hữu dư, thời thốn khẩu nhiệt mà xích hàn. Thu, đông là thuận, xuân, hạ là nghịch, nên theo kinh để điều trị.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Kinh hư, lạc mãn thời như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Kinh hư, lạc mãn thời xích bộ nhiệt mãn mà thốn khẩu hàn sắc.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Trị chứng ấy thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Lạc mãn, kinh hư thời cứu ở âm mà thích ở dương; Kinh mãn, lạc hư thời thích ở âm mà cứu ở dương.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thế nào là trùng hư?

Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch khí, thốn hư, xích hư thời gọi là trùng hư.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Nên điều trị như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh thuộc khí hư, nói năng bợt bạt. Nếu xích hư, thời bước đi lò dò.

 Phàm mạch hư, không giống với mạch âm hư. Vậy nếu hoạt thời sống, sắc thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Hàn khí bốc lên mạnh, mạch mãn mà thực, thời như sao?

Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thực mà hoạt, thời sống; thực mà nghịch, thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Mạch thực và mãn, tay chân lạnh, đầu nóng, thời như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Gặp mùa xuân mùa thu, thời sống, gặp mùa đông mùa hạ, thời chết. Nếu mạch phù sác, mà mình lại nhiệt, sẽ chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thân hình đều mãn (phù thũng), thời như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thân hình đều mãn, mạch cấp, đại và kiên, xích bộ lại sắc không tương ứng. Như vậy thuận thời sống, nghịch thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Như thế nào?

 Kỳ Bá nói:

 - Tay chân ấm là thuận, tay chân lạnh là nghịch.

 Hoàng đế hỏi:

 - Đàn bà nuôi con, mắc bệnh nhiệt, mạch lại "tiểu" thời thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tay chân nóng, thời sống, lạnh thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Đàn bà nuôi con, trúng phong nhiệt, thở suyễn, rụt vai, mạch như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thở suyễn, rụt vai, mạch sẽ đại thực. Nếu hoãn thời sống, cấp thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Trường tích (đại tiện nát), tiện ra huyết, như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mình nóng thời chết, mát thời sống.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Trường tích ra lẫn bọt trắng, như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch trầm thời sống, phù thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Trường tích mà ra lẫn mủ và máu thời thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch tuyệt thời chết, hoạt đại thời sống.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng trường tích, mình không nóng, mạch không tuyệt, thời như sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Nếu mạch hoạt, đại thời sống, sắc thời chết. Nên theo từng Tàng để dự đoán ngày chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Mạch "điên tật" (bệnh điên, tựa kinh giản) như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch bật lên đại và hoạt, lâu ngày tự khỏi, nếu mạch tiểu, kiên và cấp, sẽ chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Điên tật, mạch hư, thực thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Hư, thời có thể chữa khỏi, thực thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng "tiểu đản" (mình nóng mà thân thể hao mòn), hư thực thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mạch thực và đại, bệnh dù lâu, có thể chữa; nếu tiểu viêm và kiên, dù lâu cũng không thể chữa.

 Hoàng Đế nói:

 - Mùa xuân nên kíp trị kinh lạc, mùa hạ nên kíp trị kinh du, mùa thu nên kíp trị sáu Phủ, mùa đông thuộc về thời bế tắc, nên dùng thuốc uống mà ít dùng châm thạch. Duy đối với chứng ung thư (mụn, nhọt) thời bất cứ mùa nào, phải dùng châm thạch ngay.

 Về chứng ung thư thuộc khí phận chưa định rõ nơi nào, mạch lúc lại lúc thôi, nên thích huyệt tam hối thuộc kinh với huyệt anh mạch, mỗi huyệt hai lần.

 Ung phát ra gần nách, thích kinh túc Thiếu dương, năm lần thích mà nhiệt không dứt, thích huyệt Thủ tâm chủ ba lần, và thích ở kinh lạc thuộc thủ Thái âm, nơi giáp giới đại cốt ba lần.

 Ung phát ra quá chóng, cân nhuyễn, đau ran ở trong bắp thịt; mồ hôi ở Phế toát ra không dứt, bào khí kém sút, nên thích kinh du.

 Về phúc bộ bạo mãn, án tay vào không dằn được xuống, nên thích ở kinh, lạc thủ Thái dương nơi đó thuộc về Vị mạc. Huyệt Thiếu âm du, cách đường xương sống ba tấc rưỡi, dùng châm tròn và sắc.

 Về bệnh hoắc loạn, thích huyệt Du bàng năm lần, thích túc Dương minh thượng bàng ba lần.

 Về bệnh giản, kinh, thích năm mạch; châm thủ Thái âm năm lần, Thái dương kinh ba lần, thích cạnh kinh lạc thủ Thiếu âm một lần, túc Dương minh một lần; cách trên "xương khoai" năm tấc ba châm.

 Phàm trị các chứng tiêu đản, bị ngã hoặc bị đánh; thiên khô, nuy quyết, khí mãn, phát nghịch. Những chứng đó, phần nhiều do hạng người giầu sang, béo tốt, ăn nhiều chất cao lương mà sinh ra. Nếu gặp chứng cách tắc bế tuyệt, trên dưới không thông, là do bạo ưu mà gây nên. Nếu bạo quyết mà điếc, thiên tắc không thông, do khí ở bên trong "bách" mà gây nên. Nếu không do các bệnh ở trong ngoài hoặc trúng phong, mà gầy còm yếu ớt, đó là do khí huyết không lưu thông. Nếu chân đi khó khăn, là do phong thấp gây nên.

 Các chứng hoàng đản, bạo thống, điên, quyết, cuồng... do khí "nghịch" đã lâu mà sinh ra; năm Tàng không quân bình do sáu Phủ vít lấp mà sinh ra; đầu nhức, tai ù, chín khiếu không lợi... do Trường vị sinh ra.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thái âm, Dương minh làm biểu, lý, cùng là mạch của Tỳ, Vị. Đến lúc sinh bệnh lại khác nhau, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Âm dương khác vị, thay đổi nhau thực hư, thay đổi nhau thuận nghịch; hoặc do bên trong phát ra, hoặc do bên ngoài phạm vào... Nơi phát sinh khác nhau nên bệnh danh cũng khác.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết cái chỗ khác thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương thuộc thiên khí, chủ về bên ngoài; âm thuộc địa khí chủ về bên trong. Dương đạo thời thực, âm đạo thời hư. Nếu do tặc phong hư tà phạm vào, thời dương chịu đựng; nếu do ăn uống không chừng mực, khởi cư không điều độ, thời âm chịu đựng. Dương chịu đựng thời vào sáu Phủ, âm chịu đựng thời vào năm Tàng.

 Vào sáu Phủ thời mình nóng, thường không thể nằm, hơi thở gấp và khó khăn.

 Vào năm Tàng thời đầy nghẽn, bế tắc, ở dưới thành chứng xôn tiết, lâu thành trường tích.

 "Hầu" chủ thiên khí "Yết" chủ địa khí.

 Dương chịu đựng phong khí, âm chịu đựng thấp khí.

 Âm khí do từ chân dẫn lên đến đầu, rồi quay xuống theo cánh tay đến đầu ngón tay. Dương khí do từ tay dẫn lên đến đầu, rồi quay xuống đến chân. Cho nên nói: bệnh thuộc dương, dẫn lên bộ phận trên, lâu rồi quay trở xuống; bệnh thuộc âm, dẫn xuống bộ phận dưới, lâu rồi quặt trở lên.

 Cho nên, bị thương về phong, bộ phận trên mắc trước; bị thương vì thấp, bộ phận dưới mắc trước.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tỳ mắc bệnh mà tứ chi không cử động được, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tứ chi đều nhờ khí ở Vị, mà không thể tự dẫn đến kinh, phải nhờ Tỳ mới dẫn đến được. Giờ Tỳ mắc bệnh, không thể vì Vị dẫn tân dịch, tứ chi không được nhờ khí của thủy cốc, khí do đó kém sút, đường mạch không thông, cân, cốt, cơ, nhục đều không có khí để thấm nhuần, nên không cử động được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tỳ không chủ về mùa nào, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tỳ thuộc thổ, chủ về trung ương, thường do bốn mùa để phân tưởng về bốn Tàng, mỗi Tàng đều ký trị mười tám ngày, nên không riêng chủ về mùa nào.

 Tỳ thường được tiếp xúc trước cái tinh khí của Vị, thổ sinh ra muôn vật mà bắt chước sự biến hóa của trời đất, nên trên dưới tưới khắp cả đầu và chân, mà không chuyên chủ một mùa nào.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tỳ với Vị, chỉ nhờ lượt da vàng (mạc) để cùng liền với nhau, thế mà lại vì Vị dẫn hành được tân dịch, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Túc Thái âm thuộc về Tam âm, mạch của nó suốt từ Vị, liền sang Tỳ, chằng lên họng (ách), cho nên Thái âm mới hành khí tới cả Tam âm (1).

 Dương minh thuộc biểu, nó là cái bể của năm Tàng sáu Phủ, cũng gọi là Tam dương, Tàng và Phủ đều nhận kinh mạch của mình để tiếp thụ khí ở Dương minh, vì thế nên mới có thể vì Vị dẫn hành tân dịch.


 (1) Quyết âm: Nhất âm

 Thiếu âm: Nhị âm

 Thái âm: Tam âm

 - Là Vị, Tam âm, Tỳ hành khí của Vị đến Tam âm chuyển vận khí của Dương minh, nhập vào chủ dương.

 - Là Tỳ  hành khí ở Tam dương, vận khí của Thái âm, nhập vào chủ dương.

Thái dương: Tam dương

Dương minh: Nhị dương

Thiếu dương: Nhất dương.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Túc Dương minh mạch mắc bệnh, ghét người và lửa, nghe tiếng gỗ thời giật mình sợ hãi... Chuông trống không sợ, mà lại sợ tiếng gỗ, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương minh tức là Vị mạch. Vị thuộc thổ, nghe tiếng gỗ thời sợ hãi đó là vì thổ ghét mộc.

 - Sao lại ghét lửa?

 - Dương minh chủ về nhục; mạch của nó huyết khí đều thịnh, tà khí phạm vào thời nhiệt, nhiệt quá nên ghét lửa.

 - Sao lại ghét người?

 - Dương minh quyết thời suyễn mà uất, vì uất nên ghét người.

 - Hoặc có người suyễn mà chết, lại có người suyễn mà sống, là vì sao?

 - Quyết nghịch, chứng liền với Tàng thời chết, liền với kinh thời chết (mạch của Thái âm, vòng quanh Vị, lạc của Dương minh thông với Tâm. Như nhiệt tà quyết nghịch ở trên, phạm vào kinh mạch của Tâm, Phế, gây nên chứng suyễn, uất thời sống; nếu phạm thẳng vào Tâm, Phế thời chết).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có chứng bệnh nặng, cởi bỏ áo mà chạy, trèo lên nơi cao mà hát, hoặc có khi không ăn tới vài ngày, lại trèo qua tường, leo lên nóc nhà. Những nơi leo trèo đó, đều không phải những nơi lúc vô bệnh có thể lên được. Thế mà giờ ốm, lại lên được, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tứ chi là cái gốc của mọi dương khí. Dương khí thịnh thời tứ chi "thực", vì "thực nên mới lên được nơi cao".

 - Cởi bỏ áo là vì sao?

 - Nhiệt quá ở mình, nên mới cởi bỏ áo để chạy.

 - Nói càn chửi bậy, không kể gì thân sơ, là vì sao?

 - Vì dương thịnh nên sinh ra nói bậy chửi càn, không kể thân sơ, mà không muốn ăn; vì không muốn ăn nên chạy càn (1).


 (1) Vị lạc trên thông lên Tâm; Dương thịnh thì tâm thần hỗn loạn, khiến người ta nói càn chửi bậy. Không biết người thân kẻ sơ. Nhiệt thịnh ở Vị nên không muốn ăn, mà lại muốn chạy càn, vì bốn chân tay bẩm khí ở Vị (tứ chi thuộc Tỳ Vị). Vị nhiệt nên tay chân nóng cuồng muốn leo trèo chạy càn.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phàm nhiệt bệnh, phần nhiều cùng một loại với thương hàn hoặc có người khỏi, hoặc có người chết; người chết phần nhiều ở trong vòng 6, 7 ngày; người khỏi đều từ 10 ngày trở lên, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:
 
 - Cự dương (tức Thái dương Bàng quang) là nơi tụ hội của mọi khí dương. Mạch của nó liền với Phong phủ, cho nên nó chủ khí cho Chư dương. Người ta phạm phải hàn tà, sẽ phát bệnh nhiệt. Nhiệt dù nặng, cũng không chết. Nếu "lưỡng cảm" về hàn mà mắc bệnh, thời khó sống.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết rõ ràng...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thương hàn, ngày thứ nhất, Cự dương phải chịu. Cho nên gây chứng đầu và cổ nhức đau, yêu tích (ngang lưng và đường xương sống) cứng đờ.

 Sang ngày thứ hai, kinh Dương minh phải chịu. Dương minh chủ về nhục; mạch của nó qua mũi chằng lên mắt, cho nên gây nên chứng mình nóng, mắt đau và mũi khô, không năm được.

 Sang ngày thứ ba, kinh Thiếu dương phải chịu. Thiếu dương chủ về Đởm; mạch của nó vòng qua sườn, chằng lên tai, nên chứng hung hiếp đau mà tai điếc.

 Vì kinh, lạc của ba kinh dương đều mắc bệnh, mà chưa phạm vào tới Tàng, nên có thể phát hãn cho khỏi.

 Sang ngày thứ tư, kinh Thái âm phải chịu. Mạch của kinh này truyền khắp trong Vị, chằng lên cuống họng, cho nên gây nên chứng bụng đầy mà cổ khô.

 Sang ngày thứ năm, kinh Thiếu âm phải chịu. Mạch của kinh này suốt Thận chằng lên Phế, buộc vào cuống lưỡi. Cho nên gây chứng miệng ráo, lưỡi khô mà khát.
 
 Sang ngày thứ sáu, kinh Quyết âm phải chịu. Mạch của kinh này vòng qua âm khí, mà chằng lên Can, cho nên gây nên chứng phiền mãn và nang xúc (thận nang co rúm lại).

 Tam âm, tam dương, năm Tàng, sáu Phủ đều mắc bệnh, vinh, vệ không lưu hành, năm Tàng không giao thông, thời sẽ chết.

 Nếu không "lưỡng cảm" vì hàn, qua ngày thứ bảy, bệnh ở Cự dương sẽ giảm, chứng nhức đầu hơi bớt qua ngày thứ tám, bệnh ở Dương minh sẽ giảm, mình nóng hơi bớt; qua ngày thứ chín, bệnh ở kinh Thiếu dương giảm, tai điếc hơi nghe tiếng; qua ngày thứ mười, bệnh ở kinh Thái âm giảm, bụng xẹp xuống như cũ, nên đã nghĩ đến sự uống ăn; qua ngày thứ mười một, bệnh ở kinh Thiếu âm giảm, chứng khát khỏi và bụng khỏi đầy; qua ngày thứ mười hai, bệnh ở kinh Quyết âm giảm, Thận nang nở ra, Thiếu phúc lép lại, đại khí tiết ra hết, rồi các chứng khỏi dần.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về phương pháp điều trị, nên thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về phép điều trị, cần phải làm cho Tàng mạch lưu thông, bệnh sẽ bớt dần.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chứng nhiệt đã khỏi, mà có khi lại còn sót, không dứt hẳn, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Sở dĩ còn sót, không dứt hẳn, đó là vì lúc đương nóng nhiều, mà cố gượng ăn uống, nên mới sót lại như vậy. Vì lúc bệnh đã giảm, nhiệt chưa dứt hẳn, nhân cốc khí áp bách, hai thứ "nhiệt" hợp lại, nên mới phát bệnh.

 - Nên điều trị thế nào?

 - Xét rõ hư thực, điều hòa sự thuận nghịch, sẽ khiến cho khỏi được.

 - Nhiệt bệnh nên kiêng cấm gì?

 - Nhiệt bệnh mới khỏi, ăn thịt thời bệnh lại hồi phục. Do đó phải cấm.

 Về bệnh "lưỡng cảm", vì hàn, mạch, ứng với bệnh hình như thế nào?

 Sở dĩ gọi là "lưỡng cảm", ngày thứ nhất, Thái dương với Thiếu âm đều mắc bệnh, thời có những chứng đầu nhức, miệng khô và phiền, mãn. Ngày thứ hai, Dương minh với Thái âm đều mắc bệnh, thời có những chứng bụng đầy, mình nóng, không muốn ăn, nói mê lảm nhảm.

 Ngày thứ ba, Thiếu dương với Quyết âm đều mắc bệnh, thời có những chứng: Tai điếc, nang xúc mà quyết, không thể nhỏ một giọt nước vào miệng, bất tỉnh nhân sự... Tới ngày thứ sáu sẽ chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Năm Tàng đã thương, sáu Phủ không thông, vinh vệ không dẫn hành... Bệnh  như vậy, ba ngày đã chết, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương minh là một thứ mạch đứng đầu của mười hai kinh, huyết khí đều thịnh; giờ Vị khí tuyệt, nên bất tỉnh nhân sự và chết.

 Phàm mắc bệnh thương hàn mà lại xoay sang "bệnh ôn", đó là bệnh phát sinh trước ngày Hạ chí, thời là bệnh ôn; nếu bệnh phát sinh sau ngày Hạ chí, là bệnh thử. Bệnh thử nên để cho có mồ hôi, thử tà sẽ cùng mồ hôi mà tiết ra, đừng hãm mồ hôi lại.

 - Can mắc bệnh nhiệt, tiểu tiện vàng trước, bụng đau, hay nằm, mình nóng. Nhiệt tranh với hàn, thời nói cuồng và kinh, "hiếp" mãn và đau; tay chân vật vã (táo), không thể nằm yên. Gặp ngày Canh, Tân nặng thêm, gặp ngày Giáp, Ất mồ hôi ra nhiều. Nếu khí nghịch thì chết ngay từ ngày Canh, Tân.

 Nên thích ở kinh Túc Quyết âm và Thiếu dương. Nếu khí nghịch thời đầu nhức choáng váng, vì mạch xung lên đầu.

 - Tâm mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên có ý như không vui, vài ngày sau mới phát nhiệt. Nếu hàn tranh với nhiệt, thời bỗng Tâm thống, phiền, muộn, hay ọe, đầu nhức, mặt đỏ, không có mồ hôi. Gặp ngày Nhâm, Quý nặng thêm, gặp ngày Bính, Đinh thời mồ hôi toát ra nhiều. Nếu khí nghịch thời chết ngay từ ngày Nhâm, Quý.

 Nên thích ở kinh thủ Thiếu âm và Thái dương.

 - Tỳ mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên đầu nặng, dưới má đau. Tâm phiền, sắc mặt xanh muốn ọe, mình nóng. Nếu hàn với nhiệt tranh thời yếu đau không thể cúi ngửa, phúc mãn và tiết tả, hai quai hàm đau. Gặp ngày Giáp, Ất nặng thêm; ngày Mậu, Kỷ mồ hôi toát ra nhiều. Nếu khí nghịch thời chết ngay từ ngày Giáp, Ất.

 Thích ở kinh túc Thái âm và Dương minh.

 - Phế mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên ngoài da ghê rợn và quyết, đứng các chân lông; ghét phong hàn, lưỡi vàng, mình nóng. Hàn với nhiêt tranh thời thở suyễn và ho, đau chạy khắp hung và lưng, khó thở, đầu nhức không thể chịu được, mồ hôi toát ra rồi lại rét. Gặp ngày Bính, Đinh nặng thêm; gặp ngày Canh, Tân, mồ hôi ra nhiều. Nếu khí nghịch thời chết ngay từ ngày Bính, Đinh.

 Thích ở kinh thủ Thái âm, Dương minh, huyết ra bằng hạt đậu, khỏi ngay.

 - Thận mắc bệnh nhiệt, thoạt tiên yếu đau, xương ống chân mỏi nhức, khát nhiều, uống nước luôn, mình nhiệt. Hàn với nhiệt tranh thời cổ đau mà cứng; xương ống chân lạnh và mỏi nhức; dưới bàn chân nóng, không muốn nói. Nếu khí nghịch thời cổ đau, đầu nhức ê ẩm. Gặp ngày Mậu, Kỷ nặng thêm; Gặp ngày Nhâm, Quý thoát nhiều mồ hôi. Nếu khí nghịch, sẽ chết từ ngày Mậu, Kỷ

 Thích ở kinh túc Thiếu âm, Thái dương.

 - Phàm gặp ngày "sở thắng" thời mồ hôi ra (ngày bản khí vượng, gọi là sở thắng).

 Can mắc bênh nhiệt, má bên tả đỏ trước; Tâm mắc bệnh nhiệt, sắc mặt đỏ trước; Phế mắc bệnh nhiệt, má bên hữu đỏ trước; Thận mắc bệnh nhiệt, mép đỏ trước. Khi bệnh chưa phát, thấy hiện sắc đỏ thời thích ngay, thế gọi là trị vị bệnh.

 Bệnh nhiệt phát ra ở bộ vị (mặt), đến kỳ thời khơi (như Can bệnh nhiệt, má bên tả đỏ trước, gặp ngày Giáp, Ất, mồ hôi ra nhiều mà khỏi...).

 - Nếu thích để cho bệnh khí quay nghịch lại thuận, ba lần "chu" (tức qua ba lượt) sẽ khỏi. Nếu lại nghịch, tức "trùng nghịch" sẽ chết.

 - Phàm các chứng nên ra mồ hôi, gặp ngày "sở thắng" mồ hôi sẽ ra nhiều.

 - Phàm chữa bệnh nhiệt, trước cho uống nước lạnh, rồi mới thích; lại phải cho mặc áo lạnh, ở nơi lạnh, toàn thân lạnh rồi mới thôi.

 - Phàm bệnh nhiệt, trước hung, hiếp đau; tay chân vật vã, thích túc Thiếu dương, bổ túc Thái âm. Nếu bệnh nặng, phải thích 59 huyệt.

 - Bệnh nhiệt, thoạt tiên đau ở cánh tay, thích thủ Dương minh, Thái âm, mồ hôi ra sẽ thôi.

 - Bệnh nhiệt, thoạt tiên phát ở đầu, thích huyệt Thái dương ở cổ, mồ hôi ra sẽ thôi.

 - Bệnh nhiệt, thoạt tiên phát ra ở ống chân, thích túc Dương minh, mồ hôi ra sẽ thôi.

 - Bênh nhiệt, thoạt tiên mình nặng, xương đau, tai điếc, hay nhắm mắt, thích túc Thiếu âm; nếu bệnh nặng, phải thích 59 huyệt.

 - Bệnh nhiệt, thoạt tiên chóng mặt mà nhiệt, hung, hiếp mãn, thích túc Thiếu âm, Thiếu dương.

 Mạch sắc của kinh Thái dương "vinh" lên xương gò má, đó là bệnh nhiệt. Nếu chưa kịp lan sang bộ khác, hãy nói: "hãy để cho có mồ hôi", đợi đến ngày "sở thắng" sẽ khỏi. Nếu cùng với mạch sắc của Quyết âm cùng phát hiện, chẳng qua ba ngày sẽ chết.

 Mạch sắc của Thiếu dương "vinh" lên trước má đó là bệnh nhiệt. Nếu chưa kịp lan sang bộ khác hãy nói: "hãy để cho có mồ hôi", đợi đến ngày "sở thắng" sẽ khỏi. Nếu cùng với mạch sắc của Thiếu âm cùng phát hiện, chẳng qua ba ngày sẽ chết.

 Khí huyệt của nhiệt bệnh, khoảng dưới xương sống đốt thứ ba, chủ về Hung trung nhiệt, khoảng đốt thứ tư, chủ về Cách trung nhiệt, khoảng đốt thứ sáu, chủ về Tỳ nhiệt, khoảng đốt thứ bảy, chủ về Thận nhiệt.

 Nếu muốn lấy vinh, nên lấy ở trên đốt thứ mười bốn, tức Câu cốt, và chỗ lõm ở đốt thứ ba trên xương cổ.

 Sắc hiện ở dưới má, ngược lên gò má, là chứng tiết tả, ngày xuống dưới Nha sa là chứng phúc mãn, lan ra xương gò má là chứng hiếp thống, nếu đau ở má là đau ở cách...

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh ôn, mồ hôi ra rồi, lại phát nhiệt mà mạch "táo, tật", không vì mồ hôi dã ra rồi mà giảm bớt, nói cuồng, không ăn được... Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó tên là "Âm, Dương giao". Giao như thế sẽ chết (vì chính không thắng tà).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết rõ nguyên nhân.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người ta sở dĩ có mồ hôi, đều sinh ra ở cốc khí; cốc khí sở dĩ sinh ra được là nhờ ở tinh khí. Giờ tà khí với chính khí giao tranh ở nơi xương thịt, nên mới có mồ hôi. Sở dĩ có mồ hôi là tà bại mà tinh thắng; tinh đã thắng thời nên ăn được và không còn nóng nữa. Vì làm nên nhiệt là tà khí, làm ra mồ hôi là tinh khí. Giờ mồ hôi ra rồi mà lại nóng, thế là tà thắng; không ăn được thời tinh không sinh ra được nữa. Bệnh sẽ cứ lưu mãi, mà tính mệnh cũng khôn toàn. Và ở nhiệt luận đã nói: "Mồ hôi đã ra mà mạch còn táo thịnh, thời chết"... Giờ mạch không cùng mồ hôi ứng nhau, thế là không thắng được bệnh còn sống sao được. Nói cuồng là mất trí, mất trĩ cũng chết. Giờ thấy ba triệu chứng chết, không một triệu chứng nào sống... Bệnh dù có bớt sau rồi tất cũng chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh mình nóng, mồ hôi ra mà phiền, mãn; chứng phiền, mãn không vì hãn ra mà giải... Như thế gọi là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Hãn ra mà mình nhiệt là phong; hãn ra mà phiền, mãn vẫn không giải là quyết. Bệnh đó gọi là phong quyết.

Hoàng Đế hỏi:

 - Nguyên nhân vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cự dương chủ về khí, cho nên bị tà trước. Thiếu âm với Cự dương cũng là biểu, lý. Gặp nhiệt thời ngược theo lên, vì theo lên nên thành quyết.

 - Điều trị thế nào?

 - "Biểu, lý" đều thích và cho uống thêm thuốc nước.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bệnh "lao phong" như thế nào? (làm lụng khó nhọc, hãn ra, gặp gió mà phát bệnh, gọi là lao phong).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng lao phong phát sinh từ dưới Phế, chứng trạng của nó cổ cứng, đau và mắt mờ. Nước miếng nhỏ ra như nước mũi, ố phong và rét run...

 - Điều trị thế nào?

 - Vì thủy tà ràn lên, không cúi ngửa được. Phải làm cho thông lợi tiểu tiện, để sự cúi ngửa được dễ dàng. Người khí ở Cự dương mạnh, ba ngày khỏi; người trung niên năm ngày khỏi; người già bảy ngày khỏi (ba, năm, bảy... đều thuộc về dương số). Nếu ho ra như nước mũi sắc xanh vàng, tựa như mủ, hoặc tròn như viên đạn, khạc ở trong miệng ra... hoặc ra cả ở mũi. Những cái đó không ra được, sẽ làm thương Phế, thương Phế thời chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng Thận phong, mặt và "xương khoai" chân sưng ụ lên, nó làm nghẽn ở cổ, nói ra cũng khó. Có nên thích chăng?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người khí hư không nên thích. Không nên thích mà cứ thích, sau năm ngày, khí tất lại nghịch.

 - Điều trị như thế nào?

 - Tà khí đến, tất chính khí ít, thỉnh thoảng nhiệt. Thỉnh thoảng nhiệt từ trong hung, bối dẫn lên đầu, hãn ra, tay nhiệt, miệng khô, khát quá, tiểu tiện vàng, dưới mắt sưng, trong bụng sôi, mình nặng nề, đi lại khó khăn, nguyệt sự không xuống, phiền mà không ăn được, không thể nằm ngửa, nằm ngửa thời ho. Bệnh đó gọi là phong thủy. Đã bàn rõ ở trong Thích pháp (tức thủy huyệt luận).

 - Xin cho biết rõ manh mối.

 - Tà phạm tới được, tất bởi chính hư. Âm hư, dương tất phạm tới... Cho nên "thiểu khí, thỉnh thoảng nóng và hãn ra, tiểu tiện vàng" do thiếu phúc có nhiệt "không thể nằm ngửa", do trong vị không hòa, "nằm ngửa thời ho", vì thủy nghịch bách lên Phế; phàm các chứng thuộc về thủy, thời thũng ở dưới mắt trước...

 - Vì sao?

 - Thủy thuộc âm, phía dưới mặt cũng thuộc âm. "Phúc" (bụng) là nơi chính cư của Chí âm. Vì thủy ở trong phúc, nên phía dưới mắt thũng; vì chân khí nghịch lên, nên miệng đắng, lưỡi khô, nằm không thể nằm, nếu nằm ngửa thời ho ra nước trong. Các bệnh thuộc về thủy cũng không thể nằm, vì nằm thời kinh và khái; trong bụng sôi vì gốc bệnh do tự vị; bách lên Tỳ thời phiền và không ăn được, vì nó bị nghẽn cách ở vị quản, mình nặng nề và thũng khó đi lại, vì mạch của vị dẫn xuống cả chân; nguyệt thủy không xuống, và bào mạch bị vít; bào mạch thuộc Tâm mà chằng vào trong bào, giờ chân khí phách lên Phế, khiến Tâm khí không thông xuống được, mới gây nên chứng trạng như vậy.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Thân thể con người, không phải lúc nào cũng có ôn ở biểu và có nhiệt ở lý. Vậy sở dĩ gây neencasc chứng nhiệt mà phiền mãn, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Âm khí ít mà Dương khí thắng, cho nên nhiệt mà phiền mãn.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thân thể con người, không phải lúc nào cũng có hàn ở biểu và ở lý, vậy sao lại có hàn từ trong sinh ra?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bởi người đó nhiều Tỳ khí (khí bị vít nghẽn). Dương khí ít, Âm khí nhiều, cho nên mình lạnh như người mới lội nước lên.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người tứ chi nhiệt, gặp phong hàn mà vẫn nóng như đốt, như lửa, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người đó, Âm khí hư, Dương khí thịnh. Tứ chi thuộc về dương, hai dương cùng xung đột nhau, mà Âm khí hư ít, "nước ít không thể làm tắt được lửa nhiều", khiến cho dương một mình chuyên trị. Nhưng chẳng qua nó chỉ là "độc thắng" đấy thôi, không sao sinh trưởng được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có hạng người, thân thể giá lạnh, nước lửa không thể làm cho nhiệt, áo dầy không thể làm cho ấm... Vậy mà người ấy không rét, không run... Như thế là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Người ấy, vốn Thận khí thắng, lấy thủy làm chủ. Thái dương khí suy, Thận chi (chất mỡ ở trong Thận)  khô kiệt, do đó ột thủy không thể thắng được hai Hỏa. Thận thuộc Thủy, mà sinh ra xương, nếu Thận không sinh, thời tủy không được đầy đủ... Nên hàn quá vào tới xương. Nhưng sở dĩ không rét run là vì: Can là Nhất dương, Tâm là Nhị dương, Thận là cô Tàng. Một Thủy không thể thắng được hai Hỏa, cho nên không rét run. Bệnh đó gọi là cốt tý. Rồi sau tất sẽ co quắp tay chân.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng nhục a (da thịt tê dạ,i đau đớn không biết gì), dù mặc áo bông, vẫn tê dại, đau đớn như thường. Như thế là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là do Vinh khí hư, vệ khí thực. Vinh khí hư thời bất nhân (tê dại không biết gì), vệ khí hư thời bất dụng (không cử động được). Vinh, vệ đều hư thời vừa bất nhân, vừa bất dụng, mà coi thịt thời vẫn như thường.

 Nếu người đó, thần với chí không tương ứng với nhau, sẽ chết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người bị nghịch khí không thể nằm, hơi thở khò khè thành tiếng; lại có người dù không nằm được mà thở không thành tiếng; lại có người nằm dậy như thường, mà thở lại thành tiếng; lại có người nằm được, mà lại suyễn hổn hển, lại có người không nằm không đi được, mà suyễn hổn hển, lại có người không nừm được, nằm xuống thì suyễn hổn hển. Vì Tàng nào gây nên chứng trạng như vậy?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Không nằm được mà thở thành tiếng, đó là do sự nghịch của Dương minh. Túc Tam dương vốn dẫn đi trở xuống, giờ lại nghịch trở lên, nên thở thành tiếng. Dương minh là vị mạch. Vị là bể của sáu Phủ, khí của nó cũng dẫn trở xuống. Do Dương minh nghịch, không đi theo được đường chính của nó, nên không thể nằm. Đến như nằm dậy như thường, mà hơi thở thành tiếng, đó là do lạc mạch của Phế nghịch. Lạc mạch không theo được với kinh mạch để lên xuống, cho nên lưu trệ ở kinh mà không đi. Lạc mạch gây nên bệnh nhẹ, nên nằm dậy như thường mà hơi thở thành tiếng. Đến như không nằm được, hễ nằm thời suyễn, đó là do Thủy gây nên. Thủy theo với tân dịch mà lưu hành; Thận là thủy Tàng, chủ về tân dịch. Giờ khách thủy phạm vào Thận, nên nằm thời suyễn (1).


(1) Án: ở trên, Hoàng Đế hỏi sáu câu, mà đây Kỳ Bá trả lời có ba câu, e có sự thiếu sót rách mất. Ngu không tự lượng, xin bổ túc ba câu như dưới:

a) Không nằm được mà thở không thành tiếng, đó là vì: Vị không hòa mà khí không nghịch quá.

b) Nằm được, đi được mà suyễn... Đó là Vị không mắc bệnh mà Phế, Thận mắc bệnh. Phế chủ khí, nên Phế mắc bệnh thì suyễn, Thận chủ cốt, nên đi thì Thận nhọc mà thành suyễn.

c) Không nằm, không đi được mà suyễn... Đó là cả Vị, Thận, Phế đều mắc bệnh. Đi và nằm đều khó, suyễn thì lại nặng hơn, thở thành tiếng... Có lẽ bệnh tà lại sâu hơn chăng?

 Hoàng Đế hỏi:

 - "Hài, ngược" đều sinh ra bởi phong. Lúc phát lúc không, không có kỳ hạn, là vì sao? (Hài cũng là ngược, nhưng chứng phát về đêm gọi là hài, phát về ngày gọi là ngược).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khí ngược mới phát, trước khởi sự từ các chân lông (ghê, rợn), vươn vai và ngáp, rồi mới phát... Rét run lập cập, yêu tích đều đau; sau khi lạnh rét thời trong ngoài đều nóng, đầu nhức như muốn vỡ, khát muốn uống nước lạnh...

 - Vì khí gì gây nên thế?

 - Âm dương, trên dưới tranh giành lẫn nhau; hư, thực lần lượt thay đổi; âm dương lần lượt chuyển đi. Dương dồn vào âm, thời âm thực mà dương hư. Dương minh hư thời rét run cầm cập; Cự dương hư thời đầu, cổ, yêu, tích đều đau; Tam dương đều hư thời âm khí thắng; Âm khí thắng thời xương lạnh mà đau; Hàn sinh ra từ bên trong, cho nên trong ngoài đều hàn. Dương thịnh thời ngoại nhiệt, âm hư thời nội nhiệt. Ngoại nội đều nhiệt thời suyễn mà khát, nên muốn uống nước lạnh. Bệnh đó gây nên, đều bởi mùa hạ bị thương vì khí thử, nhiệt khí chưa nhiều ở bên trong bì phu, bên ngoài Trường, Vị và tà khí luôn luôn ký túc ở nơi vinh. Nhân đó khiến người dễ ra mồ hôi, tấu lý rỗng mở... Nhân gặp thu khí, mồ hôi ra lại gặp gió, hoặc do khi tắm, thủy khí cũng ký túc ở khoảng bì phu, cũng ở chen với vị khí. Vệ khí, ban ngày dẫn hành ở dương phận, đêm dẫn hành ở âm phận. Khí đó gặp dương thời tiết ra ngoài, gặp âm thời bách vào trong, trong ngoài cùng bách lẫn nhau, nên hằng ngày bệnh phát.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có chứng, cách ngày mới phát là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khí đó ký túc ở nơi sâu, bên trong bách vào khí âm; Dương khí một mình phát ra, Âm tà bám ở bên trong. Âm với dương tranh giành nhau, không thể ra được, nên cách một ngày bệnh mới phát.
 
 - Bệnh phát có khi muộn, có khi sớm, khí nào làm nên thế?

 - Tà khí ký túc ở phong Phủ, theo thăn thịt mà dẫn xuống. Vệ khí một ngày một đêm đại hội ở phong Phủ. Đến ngày hôm sau, tức là qua một ngày, mới xuống được một đốt (đốt xương sống), nên bệnh phát muộn. Đó là do tà khí ký túc ở tích bối, nên mới khiến như vậy. Mỗi khi dẫn đến phong Phủ, thời tấu lý mở; tấu lý mở thời tà khí vào; tà khí vào thời bệnh phát. Vì cớ đó, nên cứ mỗi ngày mỗi lui muộn dần. Do phát ra từ phong Phủ, mỗi ngày xuống thấp một đốt, qua hai mươi mốt ngày, tới cầu cốt (xương khu); hai mươi ngày vào trong xương sống, lẩn vào mạch phục lữ; chân khí dẫn lên, qua chín ngày, lên tới huyệt Khuyết bồn, khí đó càng ngày càng cao cho nên bệnh phát càng ngày càng sớm.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phu Tử nói: Vệ khí mỗi khi đi đến phong Phủ, tấu lý mới mở; mở thời tà khí lọt vào; lọt vào thời phát bệnh. Giờ vệ khí mỗi ngày đi xuống một đốt, khí của nó phát ra, không đúng phong Phủ. Vậy mà hàng ngày phát bệnh, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là do tà khí ký túc ở đầu, cổ, theo thăn thịt mà dẫn xuống, hư thực không giống nhau, tà trúng không nhất định một chỗ, nên không thể đúng với phong Phủ. Tà trúng ở đầu và cổ, khí đến đầu và cổ thời bệnh phát; tà trúng ở lưng, khí đến lưng thời bệnh phát; tà trúng ở tay chân, khí đến tay chân thì bệnh phát.

 Vệ khí ở vào nơi nào, với tà khí tương hợp thời bệnh phát. Cho nên phong không nhất định lấy đâu làm "Phủ", theo khí phát ở nơi nào, tất mở cả tấu lý... Vậy cái nơi mà tà khí hợp nơi đó là Phủ.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phong với ngược, tựa như cùng một loài. Vậy mà bệnh phong không thay đổi; đến bệnh ngược, có lúc phát, có lúc không, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phong khí thường lưu ở một nơi, nên bệnh không thay đổi; ngược khí theo kinh lạc, chìm bách vào bên trong, nên khi nào gặp vệ khí mới phát

 - Bệnh ngược mà trước hàn sau nhiệt, là vì sao?

 - Mùa hạ bị thương về đại thử (nắng quá), hãn ra quá nhiều, tấu lý khai phát; nhân lại gặp cái khí hàn thủy lạnh lẽo của mùa hạ, chứa ở bên trong tấu lý bì phu, tới mùa thu lại bị thương về phong, do đó gây nên bệnh.

 Hàn là Âm khi, phong là Dương khí. Trước bị thương về hàn, sau bị thương về phong, nên bệnh phát trước, trước hàn mà sau nhiệt và bệnh phát có từng lúc, gọi là hàn ngược.

 - Trước nhiệt mà sau hàn, là vì sao?

 - Đó là do trước bị thương vì phong, sau mới bị thương vì hàn, nên trước nhiệt mà sau hàn. Bệnh đó cũng phát có từng lúc, gọi là ôn ngược.

 Nếu chỉ nhiệt mà không hàn, là Âm khí tuyệt trước, Dương khí phát ra một mình. Do đó mới có chứng thiểu khí, phiền oan, tay chân nóng mà muốn ọe. Bệnh đó gọi là đan ngược.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Kinh nói: "Hữu dư thời tả, bất túc thời bổ", giờ nhiệt là hữu dư, hàn là bất túc. Ngẫm như chứng hàn của bệnh ngược, nước nóng lửa đốt không thể làm cho ấm, đến khí nhiệt thời dù nước băng cũng không thể làm cho hàn. Nó đều thuộc về cái loại "hữu dư, bất túc". Gặp trường hợp đó, dù lương công cũng đành chịu bó tay, phải đợi bệnh khí tự suy giảm, rồi mới thích, là vì cớ sao? Xin cho biết rõ...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Kinh nói: "Đừng thích lúc nhiệt đang bừng bừng, mạch đương cuồn cuộn và hãn đương đầm đìa...". Vì lúc đó, tà khí đương mạnh, chính khí đương nghịch, nên không thể thích. Ngẫm như chứng ngược khi mới phát, dương khí dồn vào âm, đương lúc dó âm hư mà dương thịnh, bên ngoài không dương khí, nên rét run trước. Âm khí đã nghịch đến cực điểm rồi, thời lại quày ra với dương. Dương với âm lại dồn cả bên ngoài, thời âm hư mà dương thực, cho nên trước nhiệt mà khát. Ngẫm như ngược khí, dồn về dương thời dương thắng, dồn về âm thời âm thắng, dương thắng thời nhiệt. Ngược phát sinh do sự bất thường của khí phong hàn; khí nó phát tới cực điểm thời khí kia đến. Lúc bệnh phát như lửa bốc cháy, như mưa sa gió táp không thể ngăn cản. Cho nên kinh nói: "Bệnh lúc đương hăng, chính khí đương bị suy tổn, phải đợi lúc tà khí giảm, sẽ thích, mới được an toàn..." tức là nghĩa đó.

 Ngược, lúc chưa phát, âm chưa dồn vào dương, dương chưa dồn vào âm, nhân lúc đó, thừa cơ mà làm cho điều hòa, chân khí được yên, tà khí sẽ hết. Cho nên không trị giữa lúc bệnh đã phát, vì phong nghịch khí vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Dùng phép "công" thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng ngược lúc sắp phát, âm dương lúc sắp di dịch, tất từ "tứ mạt" trước. Dương đã thương, âm sẽ theo, nên trước khi đó, buộc chặt nơi đó cho tà khí không dẫn vào, Âm khí không thể ra, xét rõ các tôn lạc thấy nó có vẻ "thịnh kiên", thì thích ngay, đó là làm cho nó không kịp dồn vào nhau.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Lúc ngược chưa phát, mạch ứng thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Ngược khí tất có lúc thịnh, lúc hư... Bệnh tại dương, thời nhiệt mà mạch táo; bệnh tại âm, thời hàn mà mạch tĩnh. Đến thời kỳ cùng cực thời âm dương đều suy. Lúc vệ khí rời xa thời bệnh được bớt, vệ khí họp lại thời bệnh lại phát.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có khi cách hai ngày hoặc ba ngày bệnh mới phát. Lúc bệnh phát, có người khát, có người không khát, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cách ngày bệnh phát là do tà khí với vệ khí ký túc ở sáu Phủ, có lúc tương thất, không được tương đắc... Cho nên khỏi vài ngày rồi mới lại phát.

 Bệnh ngược, do âm dương thay đổi về sự "thắng", hoặc thắng nhiều hoặc thắng ít, nên mới có khát với không khát, khác nhau.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Ở luận nói: "Mùa hạ thương vì thử, thời mùa thu tất phát bệnh ngược...". Giờ xem như chứng ngược, lại không đúng thế, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là theo về bốn mùa. Đến các chứng trạng khác, lại là trái với bốn mùa. Nếu phát về mua thu thời rét nhiều, phát về mùa đông thời rét ít, phát về mùa xuân thời ố phong, phát về mùa hạ thời nhiều hãn.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Ôn ngược với hàn ngược, tà khí đều có nơi ký túc, vậy ký túc ở Tàng nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Ôn ngược gây nên bởi mùa đông trúng phải phong, hàn khí tiềm tàng ở trong cốt tủy. Đến mùa xuân thời dương khí phát ra mạnh, tà khí không thể tự tiết ra, nhân gặp đại thử, não tủy hun nóng; cơ nhục tiêu mòn, tấu lý phát tiết, hoặc vì sự nhọc mệt, tà khí theo với hãn cùng tiết ra... Đó là bệnh khí tiềm tàng ở Thận... Rồi do từ trong mà tiết ra ngoài. Như thế thời âm hư mà dương thịnh, dương thịnh thời sẽ phát nhiệt. Đến lúc khí đã suy thời quay trở vào trong, do đó dương sẽ lại hư, dương hư thời lại hàn... Cho nên trước nhiệt mà sau hàn, gọi là ôn ngược.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Đan ngược như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Về đan ngược, do Phế vốn có nhiệt, khí thịnh ở mình, quyết nghịch xung lên; trung khí thực mà không tiết ra ngoài, vì có sự nhọc mệt, tấu lý mở ra, phong hàn ký túc ở trong bì phu và khoảng phận nhục, thừa cơ phát ra; lúc phát ra thời dương khí thịnh. Dương khí thịnh mà không suy thời sẽ thành bệnh. Khí đó không trở vào với âm, cho nên nhiệt mà không hàn. Nhiệt khí đó, bên trong thời tàng ở Tâm, bên ngoài  thời ký túc ở khoảng phận nhục, khiến bệnh nhân cơ nhục tiêu mòn, nên gọi là đan ngược.

 1. Chứng ngược phát từ kinh túc Thái dương, khiến người yếu đau, đầu nặng, rét từ phía lưng phát sinh, trước hàn sau nhiệt, hơi nóng bừng bừng ngùn ngụt... Lúc nhiệt, mồ hôi toát ra mà bệnh vẫn không dứt. Thích ở huyệt Ủy trung cho ra huyết.

 2. Bệnh phát từ mạch túc Thiếu dương, khiến người thân thể mỏi mệt; không hàn lắm, không nhiệt lắm, ghét thấy người; thấy người phấp phỏng sợ hãi... Nhiệt nhiều, hãn ra nhiều... Nên thích ở huyệt túc Thiếu dương, Hiệp khê.

 3. Bệnh ngược phát từ túc Dương minh, khiến người trước rờn rợn ghê rét... Dần dần lâu mới nhiệt; đến lúc nhiệt giảm, hãn ra, thấy nhật nguyệt quang và hỏa khí, đều lấy làm thích... Thích huyệt túc Dương minh

 4. Bênh ngược phát ra từ túc Thái âm, khiến người không vui, thường thở dài; không thiết ăn, hàn nhiệt nhiều, một khi hãn ra thời bệnh lại phát, phát thời ọe; ọe khỏi thời bệnh lui. Nên thích ngay.

 5. Bệnh ngược phát ra từ túc Thiếu âm khiến người nôn thổ nhiều, nhiệt nhiều hàn ít, chỉ muốn đóng kín cửa lại để nằm... Bệnh này khó khỏi.

 6. Bệnh ngược phát ra từ túc Quyết âm, khiến người yếu đau, Thiếu phúc mãn, tiểu tiện không lợi, như long bế, mà không thật long bế, nhưng lại muốn tiểu luôn; ý chí như sợ sệt, khi bất túc, trong bụng thường áy náy khó chịu... Nên thích túc Quyết âm, Thái xung.

 7. Bệnh ngược phát ra từ Phế, khiến người Tâm hàn, hàn rồi lại nhiệt; nhiệt đỡ lại hay sợ, như trông thấy vật gì... Thích thủ Thái âm, Dương minh.

 8. Bệnh ngược phát ra từ Tâm, khiến người trong Tâm rất phiền, chỉ muốn uống nước mát, lại hàn nhiều nhiệt ít... Nên thích thủ Thiếu âm, Thần môn.

 9. Bệnh ngược phát ra từ Can, khiến người sắc mặt tái xanh, hay thở dài, như người sắp chết... Nên thích túc Quyết âm cho ra máu: Trung phong.

 10. Bệnh ngược phát ra từ Tỳ, khiến người hàn, trong bụng đầy, nhiệt thời ruột sôi; sôi rồi hãn ra. Nên thích túc Thái âm.

 11. Bệnh ngược phát ra từ Thận, khiến người nhờn nhờn ghét, yêu tích đau, phải uốn éo luôn, đại tiện khó, mắt trông trơ tráo mà không tỏ, tay chân lạnh... Thích túc Thái dương, Thiếu âm.

 12. Bệnh ngược phát ra từ Vị, khiến người hay đói mà không ăn được; ăn vào lại đầy nghẽn, bụng to; thích hoành mạch ở túc Thái âm cho ra huyết.

 Bệnh ngược phát rồi mình mới nóng, thích động mạch ở trên xương khoai, lay châm cho rộng, chờ cho ra huyết, sẽ mát ngay.

 Bệnh ngược đương lúc muốn hàn, thích thủ Dương minh, Thái âm, túc Dương minh, Thái âm.

 a. Ngược mạch mãn và đại cấp dùng "trung châm", thích Bối du và bên năm Khư du, mỗi huyệt một châm, theo đúng người béo gầy, chờ cho ra huyết.

 Ngược mạch tiểu, thực và cấp, "cứu" huyệt Thiếu âm ở ống chân, thích huyệt Chỉ tỉnh (là tỉnh huyệt).

 b. Ngược mạch mãn, đại và cấp, thích Bối du, năm Khư du, mỗi nơi một lần, chỉ để vừa hành huyết thời thôi.

 Ngược mạch hoãn và quá hư, nên dùng thuốc uống, không nên dùng châm.

 Phàm trị bệnh ngược, trước khi phát bệnh bằng một bữa ăn (ước nửa giờ đồng hồ) mới có thể chữa. Nếu quá lúc đó, sẽ lỡ, không nên chữa.

 Các bệnh ngược, nếu không thấy biểu hiện ra ở mạch, thích mười đầu ngón tay cho ra huyết, huyết ra tất khỏi. Lại xem ở mình có những nốt đỏ và nhỏ như hạt đậu, cũng thích cả đi.

 c. Mười hai chứng ngược, lúc phát ra không giống nhau và cùng một lúc, phải nên xem xét bệnh hình, để biết thuộc về Tàng nào...

 Biết lúc phát bệnh, trước một lát bằng bữa ăn cơm, sẽ thích. Một lần thích thời tà khí suy, hai lần thích thời bệnh bớt, ba lần thích thời khỏi. Nếu chưa khỏi, thích hai mạch ở dưới lưỡi cho ra huyết; nếu vẫn không khỏi, thích huyệt Ủy trung cho ra huyết; lại thích luôn cả Khư du và Bối du, tất khỏi. Hai mạch dưới lưỡi, tức là Liêm tuyền.

 Thích bệnh ngược, phải thích vào khoảng giữa nơi bệnh sẽ phát. Nếu trước nhức đầu và chân đi khó khăn, nên thích trên đầu với hai bên trán, khoảng giữa hai lông mày trước, cho ra huyết. Nếu cổ và lưng đau trước, cũng thích trước ở các huyệt đó. Nếu yêu tích đau trước, thích huyệt Ủy trung cho ra huyết. Nếu tay và cánh tay đau trước, trước thích ở huyệt thủ Thiếu âm, Dương minh. Nếu ống chân đau nhức trước, thích mười ngón chân thuộc túc Dương minh trước, cho ra huyết.

 Về chứng phong ngược, khi bệnh phát thời hãn ra và ố phong. Thích bỏ huyết ở Tam dương kinh và Bối du.

 Ống chân đau quá, bóp mãi không khỏi, gọi là "Phụ tủy bệnh" dùng "Xàm châm" thích sâu vào xương, huyết ra, khỏi ngay.

 Thân thể hơi đau thích Chí âm.

 Các tỉnh huyệt thuộc âm kinh, chưa ra huyết, nên cách ngày thích một lần.

 Ngược không khát, cách ngày bệnh phát, thích túc Thái dương; khát mà cách ngày bệnh phát, thích túc Thiếu dương.

 Ôn ngược, hãn không ra được, nên thích năm mươi chín huyệt.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Năm Tàng, sáu Phủ hàn nhiệt cùng chuyển di như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thận di hàn tới Tỳ, gây nên chứng ung, thũng, thiểu khí. Tỳ di hàn tới Can, gây nên chứng ung thũng, co gân. Can di hàn tới Tâm, gây nên chứng cuồng và cách trung. Tâm di hàn tới Phế, gây nên chứng Phế tiêu; Phế tiêu là chứng uống vào một phần, đi tiểu ra hai phần không thể chữa được. Phế di hàn tới Thận, gây nên chứng dũng thủy; "dũng thủy" là một chứng án vào phúc bộ không kiên, thủy khí ký túc ở Đại trường, đi nhanh thời bụng kêu óc ách, như túi chứa nước. Hoàn toàn là thủy bệnh.
 
 Tỳ di nhiệt tới Can, thời gây nên chứng kinh và nục. Can di nhiệt tới Tâm thì chết, gây nên chứng cách tiêu.

 Phế di nhiệt tới Thận, gây nên chứng nhu chí. Thận di nhiệt tới Tỳ, gây nên chứng hư và trường tiết, khó chữa.

 Bào di nhiệt tới Bàng quang, gây nên chứng "long" và tiểu ra huyết. Bàng quang di nhiệt tới Tiểu trường, cách trường không thấm xuống được, gây nên chứng lở nát trong miệng. Tiểu trường di nhiệt tới Đại trường, gây nên chứng phục giả, chứng trĩ. Đại trường di nhiệt tới Vị, ăn nhiều mà gầy mòn, gọi là chứng thực diệc. Vị di nhiệt tới Đởm cũng gọi là thực diệc. Đởm di nhiệt tới não, thời đau nhức ở trán và Tỵ uyên, rồi lại thêm cả chứng nục và mờ mắt. Đó, đều gây nên bởi khí quyết.


(1) Đoạn này tổng kết cái nghĩa, Tàng, Phủ hàn nhiệt cùng chuyển di đều ở khí mà không ở kinh, nên mới gọi là khí quyết. Nghĩ như: nhiệt khí bốc lên, phạm vào lạc mạch thì gây nên chứng nục (đổ máu cam); thấm nhuần ra huyết ở bì mao, không thể hóa thành chất loãng để làm mồ hôi, thì gây nên chứng nhiệt (mồ hôi như máu); tà nhiệt làm thương khí nên dương khí hư, gây thành chứng mắt mờ... Đó đều là tại khí mà không tại kinh, nên bài này mới gọi là Khí quyết luận.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bệnh ở Phế, mà thành chứng ho, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng sáu Phủ, đều gây nên chứng "khái" không riêng gì một Phế,

 - Xin cho biết chứng trạng...

 - Bì mao, gốc sinh ra tự Phế. Bì mao mắc phải tà khí trước, tà khí liền theo với chỗ gốc sinh ra nó.

 Các thức uống ăn có tính lạnh lọt vào vị theo Phế mạch dẫn lên Phế, thời Phế hàn. Phế hàn thời trong ngoài đều có tà, tà ký luôn ở đó, liền gây nên chứng Phế khái.

 Năm Tàng đều theo về từng mùa, để mắc bệnh, nếu không phải mùa, sẽ truyền lẫn cho nhau. Người với trời đất "tương tham", cho nên năm Tàng đều theo từng mùa để chủ trị. Cảm vì hàn thời mắc bệnh, nhẹ thời gây nên chứng khái, nặng thời gây nên chứng tiết, chứng thống (đau). Gặp mùa thu thì Phế bị tà trước, gặp mùa xuân thì Can bị tà trước, gặp mùa hạ thì Tâm bị tà trước, gặp chí âm thì Tỳ bị tà trước, gặp mùa đông thì Thận bị tà trước.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chứng trạng khác nhau thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng trạng của Phế khái, khái mà thở suyễn thành tiếng, quá lắm thời nhổ ra huyết. Chứng trạng của Tâm khái, khái thời Tâm thống, trong cuống họng vướng mắc như nghẹn, quá lắm thời yết thũng, hầu tý. Chứng trạng của Can khái, khái thời hai hiếp đau, quá lắm thời không thể trở mình, trở mình thời dưới khư (dưới hiếp, tức lá lách) đầy. Chứng trạng của Tỳ khái, khái thời hữu hiếp đau, đau âm ỷ lên cả vai và lưng, quá lắm thời không thể cử động, cử động thời khái. Chứng trạng của Thận khái, khái thời đau nhức cả vai lưng, quá lắm thời khái ra dãi dây.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chứng trạng của khái do sáu Phủ, thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng mắc khái lâu, sẽ đi sang sáu Phủ. Tỳ khái không dứt, thời di sang Vị. Chứng trạng của Vị khái, lúc khái thường nôn, quá lắm nôn cả ra giun. Can khái không dứt, thời di sang Đởm. Chứng trạng của Đởm khái, lúc khái nôn cả đởm chấp (chua, đắng). Tâm khái không dứt, thời di xuống Tiểu trường. Chứng trạng của Tiểu trường khái, lúc khái thời thất khí (trung tiện), khí với khái đều mất. Thận khái không dứt, di sang Bàng quang. Chứng trang của Bàng quang khái, lúc khái thời di niệu (són đái). Khái lâu không dứt thới di tới Tam tiêu. Chứng trạng của Tam tiêu khái, lúc khái thời phúc mãn, không muốn uống ăn. Chứng đó đều tụ ở Vị, liên quan lên Phế, khiến bệnh nhân sinh nhiều nước mũi, nước dãi, mặt phù thũng, do khí nghịch gây nên...

 - Phương pháp trị liệu thế nào?

 - Trị Tàng thời trị ở Du, trị Phủ thời trị ở Hợp, nếu phù thũng thời trị ở Kinh (1).


 (1) Khái do năm Tàng, đều trị ở Du. Du của năm Tàng đều ở lưng, có phép đo đã nói trước. "Hợp" để trị nội Phủ. Cho nên khái do sáu Phủ thì trị ở hợp. Như vị hợp với Tam lý (tên huyệt, dưới cũng vậy); Đại trường hợp với Cự hư, Thượng liêm; Tiểu trường hợp với Cự hư, Hạ liêm; Tam tiêu hợp với Ủy dương; Bàng quang hợp với Ủy trung; Đởm hợp với Dương lăng tuyền. Còn phù thũng thì thích ở kinh mạch thuộc Phế Vị.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi nghe người khéo nói đạo trời, tất có nghiệm ở người; khéo nói việc cổ, tất có hợp với kim; khéo nói việc người, tất có đầy đủ ở mình... Có như thế mới khỏi nhầm lẫn và có thể gọi là minh. Giờ tôi xin hỏi Phu tử, làm sao mà nói có thể biết, trông mà có thể thấy, sờ mó mà có thể biết được... khiến cho có thể nghiệm ở mình, để khỏi có sự nhầm lẫn, có thể được chăng?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Xin cho biết rõ muốn biết điều gì?

 Hoàng Đế nói:

 - Xin cho biết năm Tàng bị "thốt thống" (vụt đau), do khí gì gây nên?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Kinh mạch lúc nào cũng lưu hành không ngừng, vòng quanh không nghỉ. Nếu hàn khí vào kinh mà ngưng trệ, dịt lại không dẫn đi được, ký túc ở ngoài mạch thời huyết ít, ký túc ở trong mạch thời khí không thông, nên "thốt nhiên" mà đau.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Chứng đau có khi thốt nhiên khỏi, có khi đau quá không lúc nào dứt, có khi đau quá không thể đấm bóp, có khi đấm bóp mà đỡ đau, có khi dù đấm bóp cũng vô ích, có khi suyễn quá mạch bật lên tay, có khi Tâm với bối cùng rút mà đau; có khi hiệp lặc với Thiếu phúc cùng rút mà đau; có khi phúc thống đau xuống âm cổ, có khi đau mãi mà thành tích, có khi "thốt nhiên" đau quá mà chết ngất đi, một lát lại sống, có khi đau mà nôn, có khi trước phúc thống mà sau tiết tả,có khi đau mà vít không thông đại và tiểu... đều không giống nhau, phân biệt thế nào cho được rành mạch?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Hàn khí ký túc ở ngoài mạch thời mạch hàn, mạch hàn thời co quắp, co quắp thời cân cấp, do đó bên ngoài dẫn tới các tiểu lạc, cho nên thốt nhiên đau. Được hơi nóng thời đau khỏi ngay. Nếu lại phạm thêm khí hàn, thời chứng đau sẽ phải lâu.

 Hàn khí ký túc ở trong kinh mạch, cùng khí nóng xung đột lẫn nhau, khiến cho mạch đầy ràn. Vì đầy ràn nên đau không thể đấm bóp.

 Hàn khí ngưng trệ, khí nóng ngược lên, do đó mạch đầy lớn mà khí huyết loạn, cho nên đau không thể đấm bóp.

 Hàn khí ký túc ở khoảng Trường vị, phía dưới mạch nguyên, huyết không dẫn đi được, các tiểu lạc co rút, cho nên đau, đấm bóp thời khí huyết tan rã đi, nên đỡ đau.

 Hàn khí ký túc ấy ở mạch xương sống, cho nên án mạnh tay xuống cũng không tới, nên dù có đấm bóp cũng vô ích.

 Hàn khí ký túc ở Xung mạch, Xung mạch khởi Quan nguyên, theo "phúc bộ" dẫn lên. Hàn khí ký túc thời mạch không thông, mạch không thông khiến cho khí nghẽn lên ở hung nên suyễn và mạch động bật lên tay.

 Hàn khí ký túc ở mạch Bối du, khiến cho mạch xáp (dịt), mạch xáp thời huyết hư, huyết hư thời đau. Du đó rót vào Tâm, cho nên cùng rút mà đau. Đấm bóp thời hơi nóng dẫn được đến, nên khỏi đau.

 Hàn khí ký túc ở mạch Quyết âm. Mạch Quyết âm chằng xuống âm khí, buộc lên bào. Về hàn khí ký túc ở trong mạch, nên huyết xáp, mạch cấp, do đó gây nên chứng hiệp lạc với Thiếu phúc rút nhau mà đau.

 Hàn khí ký túc ở âm cổ, mạch âm cổ dẫn lên Thiếu phúc, huyết bị xáp lại ở dưới rút lên, nên phúc thống thì đau rút xuống cả âm cổ.

 Hàn khí ký túc ở khoảng Tiểu trường Mạc nguyên và ở bên trong Lạc huyết. Huyết bị xáp không chảy được tới đại kinh, huyết với khí ngừng trệ không dẫn đi được, cho nên dần dà thành tích...

 Hàn khí ký túc ở năm Tàng, quyết nghịch tiết trở lên, âm khí kiệt, dưỡng khí không lọt vào được cho nên thốt nhiên đau chết ngất đi... đến khi dương khí lọt vào được thời sống lại.

 Hàn khí ký túc ở Trường vị, quyết nghich ngược lên, cho nên đau mà nôn.

 Hàn khí ký túc ở Tiểu trường, tại đó không thể gây thành chứng tụ, cho nên sau khi đau thời tiết hạ.

 Nhiệt khí lưu ở Tiểu trường, trong Tiểu trường đau, nóng nhiều và tiêu khát... Khí nóng làm tiêu khô các vật cặn bã trong Tiểu trường, nên đau mà ví không thông.

 Hoàng Đế hỏi:

 - "Nói mà có thể biết, trông mà có thể thấy" là thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng, sáu Phủ đều có bộ Vị ở mặt. Trước hãy xem ở sắc: Hoàng, xích là nhiệt; bạch là hàn; thanh và hắc là thống... Đó là trông mà có thể thấy.

 - Sờ mó mà biết được, là như thế nào?

 - Trông cái mạch của chủ bệnh "kiên" mà đầy huyết, với lúc ấn tay lõm xuống... Đó đều do sờ mó mà biết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi biết trăm bệnh, phần nhiều sinh ra bởi khí. Nộ thời khí thượng (ngược lên), hỷ thời khí hoãn, bi thời khí tiêu, khủng thời khí hạ (dẫn xuống), hàn thời khí thâu, thử thời khí tiết, kinh thời khí loạn, lao thời khí háo (hao mòn), tư (nghĩ ngợi) thời khí kết... Chín thứ khí không giống nhau, vậy chứng hậu như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Nộ thời khí nghịch, quá lắm thì nôn ra máu, hoặc thành chứng xôn, tiết.

 Hỷ thì khí hòa, chí đạt, vinh, vệ thông lợi, nên khí hoãn.

 Bi thì Tâm hệ co rút. Phế xòe rộng ra, khiến cho thượng tiêu không thông, vinh, vệ, không bổ tán, nhiệt khí lưu lại bên trong, nên khí tiêu.

 Khủng thì tinh bị sụt xuống, khiến cho thượng tiêu bị vít; vít thì khí lại phải quay trở xuống, khiến cho Hạ tiêu phát trướng. Cho nên khí không lưu hành.

 Hàn thì tấu lý bị vít, khí không dẫn hành được, nên phải thâu liễm lại.

 Thử thì tấu lý giãn ra, vinh, vệ thông, hãn ra nhiều, nên khí tiết.

 Kinh thì Tâm không tựa vào đâu, thần không nhờ vào đâu, cho nên khí loạn

 Lao thì suyễn và hãn đều tiết ra, trong ngoài đều háo tán, nên khí háo.

 Tư thì Tâm buộc vào một nơi, thần chú vào một việc, khiến cho chính khí lưu trệ không lưu thông, nên mới thành khí kết.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh tâm phúc mãn, sớm ăn thời chiều không thể ăn... Bệnh đó tên là gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó có tên là cổ trướng.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Điều trị thế nào?

 Kỳ Bá đáp:

 - Dùng kê thi lễ. Một liều bớt, hai liều khỏi.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có khi lại phục phát là vì sao?

 Kỳ Bá đáp:

 - Đó là do sự uống ăn không giữ gìn, nên mới gây nên sự "ngã lại" như vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng "đầy ách" ở hung hiếp và chi lặc, không ăn được. Mỗi khi bệnh sắp phát, thời như ngửi thấy mùi tanh hôi, nước mũi chảy ra, nhổ ra huyết, tứ chi lạnh, mắt hoa, thường thường đại, tiểu tiện cũng ra huyết... Đó là bệnh gì? Vì sao mà mắc phải?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó gọi là huyết khô. Nguyên nhân do lúc ít tuổi, có sự gì thoát mất nhiều huyết, hoặc nhân lúc say rượu mà nhập phòng, trung khí kiệt, Can thương; ở con giai thời tinh khí bị khô kiệt, ở con gái thời nguyệt cự không xuống được.

 - Điều trị dùng phương pháp nào?

- Dùng bốn phần Ô tặc cốt, một phần Lự nhự. Hai vị hợp lại dùng trứng chim sẻ luyện làm hoàn, viên bằng hạt đỗ nhỏ. Mỗi lần dùng năm viên sau khi ăn cơm, tiêu với nước bào ngư... Thuốc đó làm cho lợi trường và chữa đau gan.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng Thiếu phúc to phình lên, trên dưới tả hữu như có quầng gốc... Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó tên là Phục lương.

 - Vì sao mắc chứng ấy?

 - Có một túi bọc máu và mủ đặc ở ngoài Trường vị... Rất khó chữa. Mỗi khi ấn mạnh tay vào chỗ đó, thời đau điếng người đi.

 - Vì sao mắc bệnh ấy?

 - Đó vì: Ở dưới thời liền với Tam âm, tất lúc cũng "hạ" ra đôi ít nùng huyết; ở trên thời bách liên với vị quản, tất có mọc "ung" ở trong vị quản... Tất phải trải qua lâu ngày lắm mới gây nên bệnh ấy. Rất khó chữa. Nếu ở phía trên rốn là nghịch, ở phía dưới rốn là thuận. Đừng động đến nó và cố chữa khỏi ngay. Về phép điều trị, đã bàn rõ ở thiên Thích pháp.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người suốt cả thân thể, đùi, vế, chân đều thống, lại đau ở xung quanh rốn... là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó cũng gọi là phục lương, tức là phong căn (gốc của chứng phong. Cái khí phong tà, tràn ra ở Đại trường, mà bám vào hoang. Mà cái gốc của hoang lại ở dưới rốn, nên mới đau ở xung quanh rốn. Không nên vọng động vào nó. Nếu động vào nó sẽ gây nên chứng niệu xáp (tiểu tiện buốt, nhỏ giọt, không ra được)).

Hoàng Đế hỏi:

 - Phu Tử thường nói chứng Nhiệt trung, Tiêu trung không nên dùng các thứ cao lương, phương thảo, thạch dược... Nếu dùng thạch dược sẽ phát điên, dùng phương thảo sẽ phát cuồng... Nghĩ như chứng Nhiệt trung, Tiêu trung, phần nhiều chỉ hạng người phú quý hay mắc. Giờ cần dùng thức cao lương, thế là không hợp với lòng họ, cấm dùng phương thảo, thạch dược thì bệnh không sao khỏi được... Vậy xin cho biết phải trị liệu thế nào bệnh đó.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Cái khí của phương thảo tốt, cái khí của thạch dược hãn (dữ tợn, độc). Hai thứ khí ấy đều có cái tính "cấp, tật, kiên, kính...". Cho nên,  nếu không phải là người tâm tính hòa hoãn không uống được nó. Phàm nhiệt khí thời lật hãn (dữ tợn), dược khí cũng vậy, hai thứ khí ấy gặp nhau sẽ gây nên sự xung đột, e làm thương đến Tỳ. Tỳ thuộc thổ mà ghét mộc. Nếu uống thứ thuốc ấy, đến ngày Gáp Ất sẽ nguy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng: Ung thũng, cảnh thống, hung mãn và phúc trướng. Đó là bệnh gì? Vì sao mắc phải?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là bệnh quyết nghịch.

 - Điều trị thế nào?

 - Nếu dùng phép cứu thời Ấm (câm không nói được), dùng phép thích thời phát cuồng... Đợi đến lúc huyết khí cùng hợp lại với nhau, mới có thể chữa.

 - Vì sao?

 - Dương khí đã bốc nhiều lên trên, tức là ở trên hữu dư, nếu cứu thời dương khí sẽ thụt vào âm, vào âm thời thành ấm; nếu thích thời dương khí hư, hư thời sẽ phát cuồng. Vậy phải đợi lúc huyết khí cùng hợp với nhau sẽ chữa, mới mong toàn vẹn được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Sao biết đàn bà có thai?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Vì là người có bệnh (như nôn ọe, mỏi mệt, không muốn ăn v.v...), mà chẩn mạch thời mạch không có bệnh.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Người mắc bệnh nhiệt, mà có đau là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh nhiệt đó thuộc về dương mạch thịnh. Dương mạch thịnh là do khí của Tam dương động. Nhân một thịnh thuộc Thiếu dương, hai thịnh thuộc Thái dương, ba thịnh thuộc Dương minh, rồi mới vào các kinh âm. Vì Dương minh lấn vào âm, nên mới mắc bệnh ở đầu với phúc. Do đó mới sinh ra sân trướng và đầu thống.

 Túc Thái dương mạch khiến người yêu thống (đau ngang chỗ thắt lưng), đau rút suốt xương sống lên cổ, dưới xuống tới xương khu... Lưng như mang vật gì nặng. Thích Ủy trung thuộc chính kinh Thái dương cho ra huyết. Mùa xuân đừng để thấy huyết.

 Mạch kinh Thiếu dương khiến người yêu thống, như người lấy kim đâm vào trong da cứ co ro, không thể cúi ngửa, không thể ngảnh đi ngảnh lại... Thích vào đầu thành cốt thuộc kinh Thiếu dương cho ra huyết. Mùa hạ đừng để cho thấy huyết.

 Mạch kinh Dương minh khiến người yêu thống, không thể ngảnh đi ngảnh lại... Nếu ngảnh lại hoảng hốt như trông thấy gì lạ... thích ba nốt tại trước ống chân thuộc kinh Dương minh, để cho trên dưới điều hòa và ra huyết. Mùa thu đừng để cho thấy huyết.

 Mạch kinh túc Thiếu âm khiến người yêu thống, đau suốt xương sống và cổ "nội liêm". Thích hai nốt tại phía trong xương khoai thuộc kinh Thiếu âm. Mùa xuân đừng để cho thấy huyết. Nếu ra huyết quá nhiều sẽ khó hồi phục.

 Mạch kinh Quyết âm khiến người yêu thống, trong "yêu" cứng đờ như giương dây cung nỏ... Thích ở mạch Quyết âm, mạch đó ở sau trong bọng chân, rờ tay vào thấy chỗ nào xúc xỉu tức là mạch, sẽ thích. Bệnh này khiến người hay nói, nhưng lại nói dớ dẩn, nên thích ba nốt.

 Bệnh ở giải mạch khiến người yêu thống, đau rút lên vai, mắt trông mập mờ, thỉnh thoảng lại di niệu. Thích giải mạch tại chỗ bên ngoài khe khớp xương đầu gối, thích hoành mạch ở đó cho ra huyết, mủ trông thấy sắc huyết đổi khác thì thôi. Bệnh ở giải mạch khiến người yêu thống như buộc chắc dây lưng, thường như muốn gãy, lại hay sợ. Mạch này tại Ủy trung, có kết lạc nổi lên như hạt gạo, thích vào đấy sẽ bắn máu ra. Thấy máu biến sắc đen thì thôi.

 Bệnh tại mạch Đồng âm khiến người yêu thống, tại yêu nổi lên như cái dùi nhỏ, sưng và đau. thích mạch Đồng âm tại đầu, Tuyệt cốt phía trên xương khoai thích ba nốt.

 Bệnh ở Dương duy khiến người yêu thống, đau mà nổi cồn lên như thũng. Mạch này cùng với mạch Thái dương hợp, cách xương khoai bảy tấc, cách đất một thước (tức huyệt Thừa sơn).

 Bệnh ở mạch Hành lạc khiến người yêu thống, không thể cúi ngửa. Nếu ngửa lên thời như muốn ngã. Bệnh này gây nên bởi mang vật nặng làm thương đến yêu, ác huyết tụ lại đó. Thích ở khoảng gần Khích dương hai nốt cho ra huyết (ở giữa Ân môn và Ủy trung).

 Bệnh ở mạch Hội âm khiến người yêu thống, lúc đau mồ hôi ra đầm đìa, tới khi mồ hôi ráo đi, khiến người khát muốn uống nước, lúc uống nước rồi lại muốn chạy. Thích mạch trước dương. Thích trên mạch trực dương ba nốt. Mạch này tại trên kiều dưới khích năm tấc, nó nằm ngang. Thấy mạch đó thịnh, phải để cho xuất huyết.

 Bệnh ở mạch Phi dương khiến người yêu thống, lúc đau tê tái ràu rĩ, quá lắm thời kiêm cả bi và khủng. Thích mạch Phi dương tại phía trong xương khoai năm tấc, trước mạch Thiếu âm, cùng hội với mạch Âm duy.

 Bệnh ở mạch Xung dương khiến người yêu thống, đau rút sang TTTg ngực, quá lắm lưng như gãy, mắt trông lòe loẹt, lưỡi cong lại không thể nói. Thích hai nốt ở Nội cân huyệt tại trước Đại cân phía trên xương khoai và dưới xương khoai sau huyệt Thái âm hai tấc.

 Bệnh ở Tán mạch khiến người yêu thống mà nhiệt, nhiệt quá sinh phiền. Trong yêu như có mảnh gỗ chắn ngang, quá lắm thời di niệu. Thích Tán mạch tại khe thịt trước xương gối, tức là Thúc mạch. Thích ba nốt.

 Bệnh ở mạch Nhục lý khiến người yêu thống đau không thể ho, ho thời gân rút gấp. Thích hai nốt ở mạch Nhục lý, huyệt tại bên ngoài huyệt Thái dương và phía sau Tuyệt cốt thuộc Thiếu dương.

 Yêu thống suốt lên xương sống, đau đến nỗi cổ chỉ hơi ngọ ngoạy được; mắt trông lòe loẹt, như muốn ngã. Thích ở huyệt Khích trung thuộc Thái dương cho ra huyết.

 Yêu thống mà bộ phận trên hàn, thích ở huyệt Thái dương, Dương minh. Bộ phận trên nhiệt, thích ở huyệt túc Quyết âm; đau không thể cúi ngửa, thích ở huyệt Thiếu dương, bên trong nóng mà suyễn, thích ở huyệt Thiếu âm và thích ở huyệt Ủy trung cho ra huyết.

 Yêu thống mà bộ phận trên hàn, đến không thể ngảnh đi, âm thụ ngảnh lại, thích ở huyệt túc Dương minh; nếu bộ phận trên nhiệt, thích ở huyệt túc Thái âm; nếu trung nhiệt mà suyễn, thích ở huyệt túc Thiếu âm.

 Đại tiện khó, thích ở huyệt túc Thiếu âm (Dũng tuyền).

 Thiếu phúc mãn, thích ở huyệt túc QUyết âm (Thái xung).

 Đau như gãy, không thể cúi ngửa, không thể cử động, thích huyệt túc Thái dương.

 Đau rút lên trong đường xương sống, thích ở huyệt túc Thiếu âm.

 Yêu thống rút xuống Thiếu phúc, không thể ngửa, thích ở huyệt yêu cầu giao hai bên, lấy số ngày "sinh, tử" của mặt trăng để định nốt thích (1), rút châm, khỏi ngay. Đau bên tả thích bên hữu; đau bên hữu thích bên tả.


 (1) "Nguyệt sinh" tức là từ ngày trăng mới mọc đến ngày mười lăm; "Nguyệt tử" tức là từ ngày mười sáu đến ngày ba mươi. Tính theo số ngày, như mồng một thích một châm, mồng hai thích hai châm v.v... cho đến ngày mười lăm thích 15 châm; từ ngày mười sáu trở đi, lại mỗi ngày rút đi một châm, theo sự khuyết của mặt trăng...

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phong nó làm thương người, hoặc phát chứng hàn nhiệt, hoặc là chứng nhiệt trung, hoặc là chứng hàn trung, hoặc là lệ phong, hoặc là thiên khô, hoặc là phong... Bệnh đã khác nhau, danh cũng không giống, hoặc phạm tới cả năm Tàng sáu Phủ... Không hiểu nguyên nhân ra sao, xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:
 
 - Phong khí tàng ở khoảng bì phu, trong không thể thông, ngoài không thể tiết... Nó "dẫn đi rất chóng mà biến đổi luôn"; làm tấu lý mở rỗng, thời ghê rợn mà rét; làm tấu lý vít lấp, thời nhiệt mà khó chịu. Nó hàn thời uống ăn sút kém, nó nhiệt thời cơ nhục hao mòn... Nếu làm cho người bợt bạt mà không ăn được thì gọi là hàn nhiệt.

 Phong khí với khí Dương minh dồn vào Vị, đi vòng lên đến phía đầu mắt, nếu là người béo thì phong khí không tiết ra ngoài được, sẽ gây nên chứng nhiệt trung mà mắt vàng; nếu là người gầy thời tiết ra ngoài mà hàn, sẽ gây nên chứng hàn trung và chảy cả nước mắt, nước mũi.

 Phong khí cùng vào với khí của Thái dương, dẫn đi ở mạch du, rải rác ở khoảng phận nhục, cùng xung đột với vệ khí, khiến cho mạch đạo không thông lợi, gây nên chứng cơ nhục sùi sưng thành mụn lở. Vệ khí có chỗ không dẫn hành được, sẽ gây nên chứng bất nhân.

 Về lệ phong, do vinh khí nhiệt tụ ở cơ nhục, khiến khí không trong mát, gây nên chứng dọc mũi toét nát mà sắc bại, bì phu lở nát. Phong hàn ký lục ở mạch mà không dẫn đi được, gọi là lệ phong, hoặc lại gọi là "hàn, nhiệt".

 Tiết lập xuân, ngày Giáp, Ất bị thương về phong, gọi là Can phong; mùa hạ ngày Bính, Đinh bị thương về phong, gọi là Tâm phong; mùa quý hạ ngày Mậu, Kỷ bị thương về phong, gọi là Tỳ phong; mùa thu, ngày Canh, Tân bị trúng về tà, gọi là Phế phong; mùa đông, ngày Nhâm, Quý bị trúng về tà gọi là Thận phong.

 Phong trúng du huyệt của năm Tàng sáu Phủ, cũng gọi là phong của Tàng, Phủ.

 Nếu trúng vào cửa ngõ của khí huyết, thì gọi là thiên phong.

 Phong khí theo Phủ mà dẫn lên, gọi là não phong.

 Phong khí phạm vào đầu hệ, thì gây nên chứng mục phong, nhãn hàn.

 Uống rượu mà trúng phong, thì là lậu phong.

 Nhập phòng, hãn ra mà trúng phong, thì gọi là nội phong.

 Mới gội đầu mà trúng phong, thì gọi là thủ phong.

 Phong phạm vào bộ phận trong đã lâu ngày, thì là chứng trường phong, xôn, tiết.

 Phong lưu ở ngoài tấu lý, thì gọi là tiết phong...

 Cho nên "phong là trưởng của trăm bệnh". Đến khi nó biến hóa để gây nên chứng bệnh khác thì không có phương hướng nhất định... Nhưng tóm lại thì lúc nào cũng do "phong khí" mà gây nên.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Năm Tàng bị phong, chứng trạng khác nhau thế nào và xin cho biết phép chẩn với bệnh nặng (sự biến chuyển của bệnh...).

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng trạng của Phế phong, nhiều hãn mà ố phong, thỉnh thoảng ho, hơi thở ngắn; ban ngày nhẹ, về đêm nặng. Chẩn ở phía trên lông mày, sắc trắng bợt.

 Chứng trạng của Tâm phong, nhiều hãn mà ố phong, môi khô rộp, hay giận dữ. Bệnh nặng thì nói ra khó khăn. Chẩn ở miệng, sắc đỏ.

 Chứng trạng của Can phong, nhiều hãn mà ố phong, hay bi (buồn, thương), họng khô, hay giận, có ý như ghét đàn bà. Chẩn ở dưới mắt, sắc mặt tái xanh.

 Chứng trạng của Tỳ phong, nhiều hãn mà ố phong, thân thể mỏi mệt, tứ chi không muốn cử động, không muốn ăn. Chẩn ở trên mũi, sắc vàng.

 Chứng trạng của Thận phong, nhiều hãn mà ố phong, mặt phù thũng, xương sống đau không đứng thẳng được, trong lòng có sự như không được toại ý. Chẩn ở ngoài da, sắc sạm đen.

 Chứng trạng của Vị phong, cổ nhiều hãn mà ố phong, uống ăn khó khăn, như có vướng mắc nuốt không trôi; phúc bộ hay đầy; nếu không đắp bụng thì hay trướng; ăn thức hàn thì sinh tiết tả. Chẩn thấy thân thể gày mà bụng to.

 Chứng trạng của Thủ phong, đầu và mặt nhiều hãn mà ố phong, trước chứng phong phát sinh một ngày thì bệnh nặng, đầu nhức đến nỗi không thể bước ra ngoài; đến ngày phong phát, thì bệnh lại hơi bớt.

 Chứng trạng của lậu phong, có nhiều hãn, thường không dám mặc áo đơn, đến bữa ăn thì hãn ra, có khi hãn nhiều mà thở suyễn, ghê gió, áo thường ẩm ướt vì hãn, miệng khô và khát, không làm được công việc nhọc mệt.

 Chứng trạng của Tiết phong, nhiều hãn, hãn ra ướt cả áo, trong miệng khô, không làm được việc nặng nhọc, toàn thân đều đau và rét... (rét vì ra nhiều hãn, thành vong dương).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bệnh tý (tê, đau) vì đâu sinh ra?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Ba khí "phong, hàn, thấp" lẫn lộn dồn đến, họp lại thành chứng tý. Trong ba khí đó, nếu phong khí thắng thì là hàn tý, hàn khí tháng thì là thống tý, thấp khí thắng thì là chước tý.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi nghe lại có năm chứng tý, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mắc bệnh về mùa đông, là cốt tý; mắc bệnh về mùa xuân là cân tý; mắc bệnh về mùa hạ gọi là mạch tý; mắc bệnh vào thời điểm về Chí âm gọi là cơ tý; mắc bệnh về mùa thu gọi là bì tý.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có khi ở bên trong, ký túc vào năm Tàng, vậy khí nào làm nên thế?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng đều có "hợp", bệnh mắc lâu không giải đi được sẽ ký túc vào nơi "hợp" đó. Cho nên, nếu cốt tý không dứt, lại cảm với tà, nó sẽ ký túc tại Thận; cân tý không dứt, lại cảm với tà, nó sẽ ký túc tại Can; mạch tý không dứt, lại cảm với tà, nó sẽ ký túc tại Tâm; cơ tý không dứt, lại cảm với tà, nó sẽ ký túc tại Tỳ; bì tý không dứt, lại cảm với tà, nó sẽ ký túc tại Phế... Vậy, phàm chứng tý, đều theo về từng mùa, rồi lại cảm thêm với khí phong, hàn, thấp... Mà gây nên.

 Phàm chứng tý ký túc ở năm Tàng, sinh ra các chứng trạng sau này:

 Phế tý thì phiền mãn, suyễn mà ẩu (ọe).

 Tâm tý thì huyết mạch không thông, vì tà bách dưới Tâm, dồn mạch phạm lên Tâm tàng, nên phiền, lại thêm chứng thượng khí mà suyễn, cuống họng khô, hay ợ, quyết khí ngược lên nên hay khủng.

 Can tý, đêm nằm hay giật mình, uống nước nhiều, tiểu tiện luôn, trong bụng anh ách, như đàn bà có thai.

 Thận tý hay trướng, xương khu dồ lên, xương sống gù xuống.

 Tỳ tý thì tứ chi mỏi mệt rã rời, hay lo, nôn ra nước dãi, trên hung bị nghẽn.

 Trường tý, uống nước luôn mà không tiểu tiện ra được, trung khí suyễn cấp, thỉnh thoảng lại thành chứng xôn tiết.

 Bào tý thì thuộc bộ phận thiếu phúc và Bàng quang, án mạnh tay thấy đau ở bên trong như dội nước nóng vào, tiểu tiện lại ít và hay chảy nước mũi trong.

 Phàm âm khí (tức Tàng khí) tĩnh thì tàng thần, táo thì tiêu vong, nếu uống ăn quá độ Trường vị sẽ bị thương (nếu bị thương, tà khí sẽ thừa cơ phạm vào mà gây nên chứng tý).

 Nếu thấy suyễn tức quá độ, thì biết chứng tý tụ ở Phế; thấy ưu tư quá độ, thì biết chứng tý tụ ở Tâm; thấy sự di niệu luôn luôn, thì biết chứng tý tụ ở Thận; thấy sự mỏi mệt quá độ, thì biết chứng tý tụ ở Can; thấy da dẻ khô khan xãm xĩnh, thì biết tý tụ ở Tỳ. Phàm chứng tý không khỏi, sẽ càng ngày càng nặng thêm. Duy có chứng thuộc về "phong khí thắng" thì dễ khỏi hơn.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng tý, có người bị chết, cũng có người lâu ngày mới khỏi, là vì cớ sao? Xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng tý phạm thẳng vào Tàng, sẽ chết; nếu lưu niên ở khoảng gân xương, thì lâu khỏi; nếu chỉ ở khoảng bì phu, thì chóng khỏi.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Nếu ký túc ở sáu Phủ thì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó cũng chỉ là do sự uống ăn, cư sử mà gây nên. Sáu Phủ cũng đều có Du, các khí "phong, hàn, thấp", trúng vào Du, nhân có sự uống ăn tiếp theo, do Du mà vào, rồi đến ký túc vào Phủ.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Dùng châm để điều trị, thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng có Du, sáu Phủ có Hợp, theo bộ phận của mạch, để tìm nơi mắc bệnh mà thích, sẽ khỏi.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Khí của doanh, vệ có gây nên bệnh tý chăng?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Vinh, là tinh khí của thủy cốc. Nó hòa điều ở năm Tàng, thấm nhuần ở sáu Phủ, rồi sau mới dẫn vào mạch. Mạch đó vòng khắp trên dưới, suốt qua năm Tàng và chằng vào sáu Phủ. Vệ, là một thứ hãn khí (mạnh, dữ) của thủy cốc. Cái tính của nó lật tật, hoạt lợi, không thể vào trong mạch, cho nên dẫn đi ở trong bì phu, khoảng phận nhục, hun lên "hoang mạc", tan ra "hung phúc". Trái khí đó thì sinh bệnh, thuận khí đó sẽ khỏi. Nó không hợp với các khí phong, hàn, thấp, nên không gây nên bệnh tý.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Bệnh tý có khi đau, có khi không đau, có khi bất nhân, có khi hàn, có khi nhiệt, có khi táo, có khi thấp... là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đau là do hàn khí nhiều. Còn như không đau và bất nhân, là vì bệnh lâu vào sâu. Doanh vệ dẫn đi bị rít, kinh lạc có lúc sơ rỗng, nên bất thông; bì phu không có huyết thấm nhuần, nên bất nhân. Đến như chứng hàn, do dương khí ít, âm khí nhiều, giúp thêm cho bệnh, nên mới hàn. Đến như nhiệt, do dương khí nhiều, âm khí ít, bệnh khí thắng, dương gặp âm, nên mới thành nhiệt tý. Như nhiều hãn đầm đìa, đó là vì gặp thấp nhiều. Dương khí ít, âm khí thịnh, hai khí cùng cảm nhau, nên hãn mới ra đầm đìa.

 - Lại có chứng tý, không đau là vì sao?

 - Tý mắc ở xương thì nặng, mắc vào mạch thì huyết đọng mà không chảy, mắc ở cân thì co vào mà không duỗi ra được, mắc ở thịt thì bất nhân, bì thì hàn... Gặp năm chứng đó nên không đau. Phàm bệnh tý, gặp hàn thì như kiến bò trong da, gặp nhiệt thì gân rã rời, không cử động được.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Năm Tàng, gây nên chứng nuy thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phế chủ bì mao, Tâm chủ về huyết, Can chủ về cân mạc, Tỳ chủ về cơ nhục, Thận chủ về cốt tủy. Phế nhiệt thì lá phổi khô, bì mao do đó hư nhược cấp bách, gây nên chứng nuy bịch. Tâm khí nhiệt thì mạch ở dưới quyết mà nghịch lên trên, do đó mạch ở dưới hư; vì hư sinh ra mạch nuy, ống chân rã rời không bước đi được. Can khí nhiệt thì Đởm ràn ra mà miệng đắng, cân mạc khô; vì khô nên cân cấp mà co rút, thành chứng cân nuy. Tỳ khí nhiệt thì Vị khô mà khát, cơ nhục bất nhân, thành chứng nhục nuy. Thận khí nhiệt nên "yêu, tích" không cất lên được, xương khô mà tủy vơi, thành chứng cốt nuy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết rõ nguyên nhân...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phế là một quan "trưởng" của các Tàng, nó như cái "lọng" che cho Tâm. Có sự gì bỏ mất, cầu không thể được, thì gây nên chứng Phế minh (kêu). Kêu thì Phế nhiệt mà Phế diệp khô đét đi... Nên mới nói: "Năm Tàng do Phế nhiệt, diệp tiêu", gây nên chứng nuy bịch (chân lỏng gân, không lê đi được).

 Bi ai quá độ thì Bào mạch tuyệt. Bào mạch tuyệt khiến cho dương khí phát động ở bên trong, do đó Tâm hạ huyết băng, thành chứng tiểu ra huyết. Cho nên ở bản kinh nói: "Đại kinh không hư, gây nên chứng cơ tý, truyền làm chứng mạch nuy".

 Nghĩ ngợi quá độ, không được toại nguyện, ý dâm ở bên ngoài, lại nhập phòng vô hạn, tông cân rã rời, thành chứng cân nuy và bạch dâm (tinh khí tự tiết ra). Cho nên kinh nói: "Chứng cân nuy sinh ra bởi Can, mà nguyên nhân là sự nhập phòng".
 
 Vì yêm lưu ở nơi ẩm thấp, khiến cho thấp khí thấm thía ở trong cơ nhục, thành "tý" mà bất nhân, do đó gây nên chứng nhục nuy. Cho nên Kinh nói: "Nhục nuy gây nên bởi thấp".
 
 Vì sự đi xa nhọc mệt, gặp đại nhiệt mà khát; vì khát nên dương khí bị suy sút ở bên trong, do đó nhiệt sẽ thừa cơ ký túc ở Thận. Thận là thủy Tàng. Giờ thủy không thắng được hỏa, thì xương khô mà tủy vơi, nên chân không thể đi xuống đất, gây nên chứng cốt nuy. Cho nên Kinh nói: "Chứng cốt nuy gây nên bởi đại nhiệt".

 Hoàng Đế hỏi:

 - Lấy gì để phân biệt?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phế nhiệt thì sắc mặt trắng bợt mà lông rụng. Tâm nhiệt thì sắc mặt đỏ mà lạc mạch ràn. Can nhiệt thì sắc mặt tái xanh mà móng tay khô. Tỳ nhiệt thì sắc mặt vàng mà thịt thường rung động. Thận nhiệt thì sắc mặt đen sạm mà răng se.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Vậy sao nói đến phương pháp trị chứng. Nay lại chuyên trách về Dương minh, là thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương minh là cái biểu của năm Tàng, sáu Phủ, chủ về làm nhuận cho tông cân; Tông cân chủ về  bó đàng ngoài xương, để cho các khớp được hoạt lợi. Xung mạch là biểu của kinh mạch. Chủ thấm nhuần cho các khê, cốc (các bắp thịt lớn, nhỏ), cùng với Dương minh hợp vào tông cân. Âm, dương bao trùm tất cả chỗ hội họp của tông cân để hội ở khí khái, mà Dương minh sẽ là trưởng, đều thuộc về Đái mạch, mà "lại" sang Đốc mạch. Cho nên hễ Dương minh bị hư thì Tông cân bị lỏng ra, Đái mạch không dẫn tới nữa, cho nên chân "nuy" không dùng được.

 - Điều trị thế nào?

 - Trước phải bổ vinh, rồi thông đến Du, làm cho những hư thực được quân bình, những nghịch thuận được điều hòa, cân mạch, cốt, nhục đều theo đúng vào mùa và tháng... Thì bệnh khỏi.


 (1) Đây nói về phương pháp trị nuy. Cân, mạch, cốt, nhục đều theo về từng mùa mà có tháng mắc bệnh. Như Can mắc bệnh về mùa xuân là cân nuy, Tâm mắc bệnh về mùa hạ là mạch nuy, Tỳ mắc bệnh về tháng chí âm là nhục nuy, Phế mắc bệnh về mùa thu là bì nuy, Thận mắc bệnh về mùa đông là cốt nuy... Giờ chuyên trách ở kinh Dương minh, lại phải lấy cả ở cái kinh mắc bệnh... Giả như trị chứng cân nuy, phải hợp cả Vị lẫn Can để điều trị, và bổ vinh huyệt, Nội đình của Dương minh, vinh huyệt là Hành gian của Can, du huyệt Hãm cốc của Vị, du huyệt Thái xung của Tỳ... Lại điều sự hư thực: hư thì bổ mà thực thì tả; hòa sự thuận nghịch; bổ thì nghịch thủ, tả thì thuận thủ v.v...

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng quyết (tay chân giá lạnh) chia ra hàn nhiệt, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương khí suy ở dưới thì thành chứng hàn quyết, Âm khí suy ở dưới thì thành chứng nhiệt quyết (1).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng nhiệt quyết, tức là dương quyết, vậy tại sao lại khởi từ túc Tâm (lòng bàn chân, thuộc âm)?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Dương khí phát khởi từ ngoài năm đầu ngón chân. Phàm âm mạch hợp ở dưới chân mà tụ ở túc Tâm. Vì Dương khí thắng, nê túc Tâm nhiệt.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng hàn quyết, tức là âm quyết, vậy sao lại khởi từ năm đầu ngón tay, rồi lan đến gối?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Âm khí phát ra khởi từ phía trong năm ngón tay, hợp ở dưới gối, mà tụ ở trên gối. Vì Âm khí thắng, nên từ năm ngón tay đến trên gối hàn. Chứng hàn đó, không phát sinh từ bên ngoài mà là từ bên trong.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng hàn quyết, do Tàng nào bị khiếm khuyết mà gây nên?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tiền âm là nơi tụ họp của tông cân và là chỗ "hợp" của Thái âm, Dương minh. Về hai mùa xuân, hạ thì Dương nhiều mà Âm khí ít; về hai mùa thu, đông thì Âm khí thịnh mà Dương khí suy. Giờ người mắc bệnh đó, vì sức khỏe, về hai mùa thu, đông làm lụng quá độ, khí ở dưới cố dẫn lên, không thể quay trở xuống... Do đó, tinh khí cũng bị ràn ra ở dưới. Cái tà âm hàn liền thừa cơ mà sấn lên.

 Phàm khí, đều phải nhờ ở trung tiêu. Giờ Dương khí suy, không thể thấm nhuần ra kinh, lạc; Dương khí càng ngày sút dần, Âm khí càng ngày thịnh lên... Vì vậy tay chân hàn.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng nhiệt quyết, do Tàng nào khiếm khuyết mà gây nên?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Rượu uống vào Vị, thì lạc mạch "mãn" mà kinh mạch "hư". Tỳ là một cơ quan Du chuyển tân dịch cho Vị. Âm khí đã hư, thì Dương khí sẽ lấn vào, do đó Vị thành ra không hòa. Vì Vị không hòa, nên tinh khí bị kiệt, không thể thấm nuôi ra tứ chi... Vậy người mắc bệnh đó, tất do sự uống say, ăn no mà nhập phòng, khí tụ ở Tỳ, không tán đi được. Tửu khí với cốc khí cùng xung đột nhau, nhiệt thịnh ở bên trong, cho nên khắp mình đều nhiệt, mà nước tiểu cũng đỏ. Ngẫm như: Rượu, khí của nó thịnh mà tật hãn, nó làm cho Thận hàng ngày suy sút, Dương khí hàng ngày tăng lên, vì vậy nên thủ túc mới nhiệt.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về chứng quyết, có khi khiến người phúc mãn, có khi khiến người đột nhiên bất tri nhân (không biết người, tức bất tỉnh...), có người đến nửa ngày, hoặc suốt ngày, rồi mới tri nhân, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Âm khí thịnh ở trên thì dưới hư; Vì dưới hư nên thành chứng phúc trướng mãn... Dương khí thịnh ở trên, thì khí ở dưới cũng theo lên, do đó tà khí cũng ngược lên; tà khí đã ngược lên thì Dương khí loạn; Dương khí loạn nên bất tri nhân.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết chứng quyết của sáu kinh mạch như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chứng quyết thuộc kinh Cự dương thì đầu nhức và nặng, chân đi khó khăn, có khi chóng mặt mà ngã.

  Chứng quyết thuộc kinh Dương minh thì phát điên, chỉ muốn chạy ra kêu to, phúc mãn không thể nằm, mặt đỏ mà nóng, thấy bậy nói càn.

 Chứng quyết thuộc kinh Thiếu dương, bỗng dưng tai điếc, quai hàm sưng mà nhiệt, sườn đau, xương đầu gối không cử động được.

 Chứng quyết thuộc kinh Thái âm thì phúc mãn mà trướng vượt lên, đại tiện khó, không muốn ăn, ăn vào thì nôn, không nằm được.

 Chứng quyết thuộc kinh Thiếu âm thì miệng khô, nước tiểu đỏ, phúc mãn và Tâm thống.

 Chứng quyết thuộc kinh Quyết âm thì Thiếu phúc sưng và đau, phúc trướng, tiểu tiện không lợi, hay nằm co đầu gối, âm hành rụt lại hoặc sưng, trong bọng chân nóng.

 Thịnh thì nên tả, hư thì nên bổ. Không thịnh không hư, nên thích ở bản kinh.

 Chứng quyết nghịch ở Thái âm, ống chân đau rút, Tâm thống dẫn xuống phúc. Nên trị nơi chủ bệnh (tức Tỳ, vì Tỳ chủ về khí ở kinh này) (2).


 Chứng quyết nghịch của Thiếu âm, hư mãn và ẩu nghịch, đi tả ra nước trong, nên trị nơi chủ bệnh của nó.

 Chứng quyết nghịch của Quyết âm, vòng ngang lưng đau, hư mãn và tiểu tiện bị vít, nói mê lảm nhảm... nên trị nơi chủ bệnh.

 Ba kinh âm đều nghịch, đại tiểu đều bị vít, khiến bệnh nhân tay chân giá lạnh, trong vòng ba ngày sẽ chết (3).


 Chứng quyết nghịch của Thái dương, ngã lăn, ẩu huyết, hay nục (đổ máu đằng mũi), nên trị nơi chủ bệnh.

 Chứng quyết nghịch của Thiếu dương, các cơ quan không dễ dàng, khiến cho yêu đau không đi được, cổ đau không ngoảnh được. Rồi phát ra chứng trường ung, hoặc phát kinh, sẽ chết.

 Chứng quyết nghịch của Dương minh, suyễn và ho, mình nóng, hay kinh, nục ẩu huyết.

 Chứng quyết nghịch của Thủ Thái âm, hư, đầy mà ho, hay nôn ra nước dãi... Trị ở nơi chủ bệnh.

 Chứng quyết nghịch của thủ Thiếu âm, Tâm thống rút lên cuống họng, mình nóng, không thể chữa.

 Chứng quyết nghịch của thủ Thái dương, tai điếc, nước mắt chảy ra, cổ không thể ngoảnh được, yêu không thể cúi ngửa được. Trị ở nơi chủ bệnh.

 Chứng quyết nghịch của thủ Dương minh, phát chứng hầu tý, sưng trong cuống họng, hoặc thành chứng "kinh". Trị ở nơi chủ bệnh (4).


 (1) Nói "dưới" tức chỉ về chân (túc). Người có ba kinh dương và ba kinh âm. Khí của ba kinh dương suy ở dưới, thì Dương khí ít, Âm khí thịnh, nên thành chứng hàn quyết, khí của ba kinh âm suy ở dưới, thì Âm khí suy, Dương khí thịnh, nên thành chứng nhiệt quyết. Đây nói về nguyên nhân sự hàn nhiệt của chứng quyết.

 (2) Từ đây trở xuống lại nói về chứng khí quyết của ba kinh âm, ba kinh dương. Về khí của thủ, túc Tam âm và Tam dương, do năm Tàng sáu Phủ sinh ra. Khí của Tàng Phủ nghịch ở bên trong, thì khí Âm Dương sẽ quyết ở bên ngoài. Cho nên dưới đây lại bàn về chứng khí quyết của 12 kinh. Cái khí của trung thổ, chủ về việc thấm nhuần ra bốn bên, vì túc Thái âm khí quyết, nên ống chân bị co rút; thức ăn vào Vị, trọc khí dẫn lên Tâm; vì Tỳ khí nghịch không chuyển Du được tinh khí, nên Tâm khí hư, mà đau rút xuống bụng. Đó là cái bệnh do Tỳ sinh ra. Nên phải trị ngay Tỳ khí trước.

 (3) Ba kinh âm đều nghịch, thế là âm với dương chia rẽ hẳn rồi. Bao nhiêu khí dương đều phát sinh từ âm, giờ ba kinh âm đều nghịch, tức là nguồn sinh khí đã tuyệt. Vì vậy nên tay chân giá lạnh mà trong ba ngày sẽ chết. Đó là quyết tại khí phận, nên mới chết chóng như vậy, nếu quyết tại kinh mạch, thì còn được dằng dai, không nên chóng chết như thế!

 (4) Thủ Dương minh là thủ của Phế, thủ Thiếu dương tức Tam tiêu, Dương minh chủ về "ách", Phế chủ về "hầu"; hợp cả hỏa khí của Tam tiêu đều nghịch, nên mới thành chứng hầu tý và ách thũng. Dương minh là một kinh có tính chất táo nhiệt. Tam tiêu thuộc về cái hỏa long lôi, hỏa nhiệt đồng thời phát triển, nên mới sinh chứng kinh.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Người mắc bệnh Vị quản ung, chẩn thế nào có thể biết được? (1)

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Chẩn bệnh đó, nên "hậu" ở Vị mạch. Mạch đó sẽ trầm, tế; trầm, tế là do khí nghịch. Nghịch thì mạch ở Nhân nghinh tất phải rất thịnh, rất thịnh nên nhiệt. (2)

 Nhân nghinh là mạch của Vị. Nếu nghịch mà thịnh thì đó là do nhiệt tụ ở Vị khẩu, mà không dẫn đi được, nên mới thành chứng ung ở Vị khẩu.


 Hoàng Đế hỏi:

 - Vì sao bệnh nhân không thể nằm yên?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Vì Tàng bị thương, tinh không thể dẫn đi, quy tụ cả vào Vị, nên không thể nằm yên.

 - Không thể nằm ngửa được, là vì sao?

 - Phế, như cái lọng che cho các Tàng. Phế khí thịnh nên mạch đại, mạch đại nên không thể nằm ngửa. Đã bàn rõ ở thiên Kỳ hằng âm dương.

 - Có người mắc bệnh quyết, chẩn mạch bên hữu trầm mà khẩn, mạch bên tả phù mà trì... Vậy chủ bệnh ở đâu?

 - Nếu chẩn về mùa đông, mạch bên hữu vốn trầm, khẩn, đó là ứng với bốn mùa; mạch bên tả phù mà trì, đó là trái với bốn mùa. Ở bên tả, nên chủ về bệnh ở Thận, cũng có quan hệ đến Phế và đau ở "yêu".

 - Vì sao?

 - Vì mạch của kinh Thiếu âm suốt qua Thận, chằng lên Phế. Giờ chẩn được Phế mạch, đủ biết là Thận cũng mắc bệnh mà thành chứng đau ở "yêu".

 - Có người mắc chứng cảnh ung (mụn ở cổ), hoặc dùng đá, hoặc dùng châm và cứu, mà đều khỏi, vậy chính bệnh nó ở đâu?

 - Đó, danh tuy giống nhau, nhưng bệnh chứng lại có khác. Về khí túc của bệnh ung, nên dùng châm để khai trừ bỏ đi; nếu do khí nhiều và huyết tụ thì nên dùng đá để tả... Vi vậy nên bệnh danh không khác mà trị pháp lại khác.

 - Có người mắc bệnh "giận dữ, rồ dại", nguyên nhân bởi đâu?

 - Đó là sinh ra bởi khí dương...

 - Khí dương, sao lại có cuồng?

 - Dương khí vì bị nén ép, không phấn phát lên được, mới thành chứng cuồng nộ (3). Bệnh đó gọi là dương quyết.


 - Điều trị bằng phép nào?

 - Dương minh thì thường động; Cự dương, Thiếu dương không động. Giờ lại động mà đại, tật, nên mới thành bệnh. Vậy giờ chỉ giảm bớt ăn, sẽ khỏi. Phàm ăn thì nhờ ở sự biến hóa của Thái âm mà trướng khí ở Dương minh. Dương minh là một cơ quan vừa nhiều khí lại nhiều huyết, nếu lại cho thêm thức ăn vào thì dương càng thịnh mà cuồng càng tăng. Vậy điều cần nhất là giảm bớt ăn, rồi cho uống nước "sinh thiết lạc" (4), vì nó có cái năng lực hạ khí rất hay.


 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh mình nóng, rã rời, hãn ra như tắm, ố phong và thiểu khí... Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó gọi là tửu phong.

 - Điều trị như thế nào?

 - Dùng Trạch tả, Truật, mỗi vị 10 phân, Mi hành thảo (tức Vô tâm thảo, hoặc Vô phong thảo) năm phân, dùng ba nhúm tay, uống sau khi ăn cơm.

 Như nói: "mạch trầm mà tế ..." tức là khi chẩm mạch tin vào tay chỉ như hình "châm"; lấy tay miết mạnh xuống, nếu Tỳ khí tụ ở Tỳ thì mạch sẽ "kiên"; nếu Thận khí dồn lên Can, Can dồn lên Tâm thì mạch sẽ "đại" (5).


 (1) Từ đây trở xuống bốn thiên, đều nói về các bệnh Kỳ hằng. Đầu thiên gọi là "bệnh năng", tức là nói về bệnh không nhân bốn mùa, sáu khí, mà cũng có thể làm cho Tàng Phủ và kinh mạch mắc bệnh. Về quyển này 15 thiên, từ thiên Nhiệt bệnh luận đến thiên Quyết luận, bàn về sự biến hóa của tật bệnh, mà đem bốn thiên Kỳ hằng nói tóm về cuối, cho biết ngoài sự biến hóa của tật bệnh lại còn có thứ bệnh gọi là "Kỳ hằng". Chẩn mạch chứng của bệnh Kỳ hằng, nên hợp xét với "Bệnh năng", ngõ hầu khỏi cái nhầm về "ngũ quá" và "tứ thất" (năm điều lỗi và bốn sự sai). Bắt đầu nói chứng Vị quản ung (mọc mụn ở cuống dạ dầy), để tỏ cho biết rằng phàm vinh, vệ, khí, huyết... Đều do Dương minh sinh ra. Huyết khí nghẽn tắc, thì thành chứng ung thũng. Tỷ lệ với các chứng "tứ thời, lục dâm" và "ngũ chí, thất tình" khác nhau rất xa.

 (2) Vị mạch tức là Hữu quan mạch của thủ Thái âm. "Nhân nghinh" là động mạch ở hai bên kết hầu (chỗ lộ hầu ở cổ). Vì Vị khí nghịch, không tự dẫn đến thủ Thái âm, do đó Vị mạch hóa ra trầm, tế. Khí nghịch ở Vị, khiến cho Nhân nghinh thịnh... Tức là nhiệt sẽ tụ ở Vị.

 (3) Đây nói: về Can khí nghịch lên, thì Dương khí bị nén mạnh xuống, không tiết ra  được; do đó không còn đủ sức để lưu hành, Can khí cũng nhân đó không được điều hòa nên giận.

 (4) Sinh thiết lạc tức là dùng sắt mài lấy nước cho uống. Thiết thuộc loài kim, kim khắc được mộc, nên Can khí hạ xuống, mà chứng cuồng nộ sẽ khỏi.

 (5) Đoạn này nói qua về phương pháp chẩn mạch bệnh kỳ hằng.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Có người có thai, được chín tháng, bỗng dưng câm, là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là do mạch của bào lạc bị nghẽn...

 - Vì sao?

 - Bào lạc buộc vào với mạch của thủ Thiếu âm suốt qua Thận chằng lên cuống lưỡi... Vì thế nên không nói được.

 - Điều trị thế nào?

 - Không cần điều trị, qua 10 tháng, thai sinh rồi sẽ lại nói được.

 Thích pháp nói: Đừng làm tổn thương cho bất túc, đừng giúp ích cho hữu dư... Đợi khi thành bệnh đã, rồi sau sẽ điều trị...". "Đừng làm tổn bất túc..." là vì bệnh nhân đã gầy còm, không còn dùng châm, thạch vào đâu được nữa. "Đừng giúp cho hữu dư..." là vì trong bụng "có hình" mà lại làm cho tiết ra, tức thì "tinh" cũng tiết ra theo, khiến cho bệnh tà được một mình chiếm cứ ở trong... Do đó, sẽ lại gây thêm bệnh.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh dưới hiếp mãn, khí nghịch, tới hai ba năm vẫn không khỏi, đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó gọi là "tức tích". Nó không trở ngại việc ăn, nhưng không thể cứu và thích. Phải dùng phép đạo dẫn rồi mới uống thuốc; chỉ một mình thuốc không chữa được (1).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc chứng thân thể, vế, đùi, bọng chân đều thũng, xung quanh rốn đau... Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó gọi là phục lương, tức là gốc của phong khí nó tràn ra ngoài đại tràng mà bám lên hoang. Gốc của hoang lại ở phía dưới rốn, vì thế nên đau ở xung quanh rốn. Đừng động đến nó. Nếu động đến nó sẽ gây thủy bệnh và niệu sắc (tiểu tiện bí, rít, không ra được).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người Xích mạch sắc quá, cân cấp mà lại hiên cả lên sắc mặt... Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó là "chẩn cân" (tức gân mắc bệnh). Bệnh nhân phúc bộ tất co rút, mặt hiện ra sắc trắng hoặc đen. Như vậy là bệnh nặng.

 - Có người mắc chứng nhức đầu, vài năm mới khỏi. Vì đâu mà sinh ra như vậy? Và gọi là bệnh gì?

 - Người đó tất từng phạm phải đại hàn, bên trong sâu vào tới xương tủy; tủy lấy não làm gốc. Vì não bị nghịch, nên thành chứng đầu thống và đau tới cả răng. Tên bệnh là quyết nghịch.

 Hoàng Đế hỏi:

- Có người mắc bệnh, trong miệng cứ có vị ngọt luôn, tên là bệnh gì? Vì sao mắc phải?

 Đó là thổ khí ràn lên. Tên là Tỳ đản. Phàm năm vị ăn vào miệng chứa ở Vị, Tỳ vì Vị dẫn hành tinh khí. Bao tân dịch đều ở Tỳ, nên thành chứng khẩu cam (ngọt ở miệng). Bệnh đó do ăn nhiều các thứ "phì mỹ" (béo ngon) mà sinh ra. Phàm chất béo khiến người sinh chứng nội nhiệt; vị ngọt khiến người sinh chứng trung mãn. Đến khi khí đó ràn lên, sẽ chuyển thành chứng tiêu khát (vì nội nhiệt). Nên dùng cỏ Lan để điều trị, vì nó bài trừ được khí trầm uất (uất tích lâu ở trong).

 - Có người mắc chứng, trong miệng có vị đắng, thích ở Dương lăng toàn... Tên là bệnh gì? Và vì sao mắc bệnh ấy?

 - Bệnh đó có tên là Đởm đản. Can là một cơ quan có cái nhiệm vụ như vị tướng quân, nhưng phải thủ quyết ở Đởm; yết hầu (cuống họng) lại là "ngoại sứ" của Can, mà cùng liên lạc với Đởm. Bệnh nhân tất thường có việc mưu lự không quyết, khiến Đởm hư, khí tràn lên, thành chứng khẩu khổ. Nên thích ở Đởm mạc Du. Về phương pháp điều trị, đã có ở thiên Âm dương thập nhị quan tương sử.

 (Án: Thiên này ở Tố vấn và Linh khu đều không có. Có lẽ do một bộ cổ kinh nào khác mà giờ không còn).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Có người mắc bệnh "long", ngày đi tiểu vài mươi lần... Như thế là thuộc về bất túc. Mình nóng như than, cổ với ức như bị ngăn cách, mạch ở Nhân nghinh táo thịnh, thở suyễn khí nghịch... Như thế là thuộc về hữu dư. Chẩn đến mạch ở Thái âm thì lại "vi, tế" như sợi tóc... Như thế lại là bất túc. Vậy bệnh đó ở đâu và tên là gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh tại Thái âm, mà thịnh ở Vị, kiêm cả ở Phế, tên là quyết. Chết không chữa được (2). Đó tức là thuộc về chứng "ngũ hữu dư, nhị bất túc".

 - Ngũ hữu dư, nhị bất túc là gì?

 - Năm bệnh khí thuộc hữu dư và hai bệnh khí thuộc bất túc (3). Giờ bên ngoài đã có năm hữu dư, bên trong lại có hai bất túc, biểu, lý âm dương đều đã đoạn tuyệt, còn sống làm sao được.


Hoàng Đế hỏi:

 - Người mới lọt lòng đã mắc tật điên, vậy tên bệnh là gì? Và vì sao mắc?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Đó gọi là thai bệnh. Nguyên nhân do từ khi còn nằm trong bụng mẹ, người mẹ bị điều gì quá sợ hãi khí ngược lên mà không giáng xuống được, tinh với khí dồn làm một, nên đứa con mới phát chứng điên như vậy (4).


 Hoàng đế hỏi:

 - Có người mặt "ụ" ra như bị thủy thũng, thiết vào mạch thì đại và khẩn. Khắp mình không đau đớn, mình không gầy đi, nhưng không ăn được, và chỉ ăn rất ít. Đó là bệnh gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh đó phát sinh tại Thận, gọi là Thận phong. Người mắc bệnh Thận phong, không ăn được, hay kinh (sợ), sau khi khỏi kinh, nếu Tâm khí rã rời thì sẽ chết (5).


 (1) Trên đây nói về chứng Phế tích, Phế chủ khí mà coi về việc hô hấp. Về chứng tích của Phế có tên là "Tức bôn". Đây gọi là "tích", tức là có ý dần dà chứa chất mà sinh ra, vì vậy nên tới hai ba năm vẫn không khỏi. Về chứng tích của Can và Phế đều chủ về "hiếp hạ mãn". Nhưng tích ở Can thì ngại ăn, còn tích ở Phế thì không ngại ăn.

 (2) Đây nói về bệnh Thái âm và Vị, Phế. Dương minh là một kinh táo nhiệt, theo về khí "trung kiến" thấp hóa ở Thái âm. Giờ Thái âm bất túc thì Vị khí nhiệt mà mạch Nhân nghinh sẽ thành táo thịnh. Vị khí nghịch lên sẽ liên quan đến Phế, nên mới thành chứng suyễn tức và khí nghịch. Vị khí đã cường thịnh không thể phân tán được tinh khí ra ngoài, do đó Thái âm lại thành ra bất túc. Thái âm bất túc thì năm Tàng sáu Phủ không còn "thụ khí" vào đâu, nên mới thành quyết nghịch tử chứng.

 (3) Đây nói "hữu dư, bất túc" đều đủ gây nên bệnh. Ngũ hữu dư là: 1) Mình nóng như than; 2) Cổ và ức nghẽn tắc; 3) Nhân nghinh táo thịnh; 4) Suyễn tức; 5) Khí nghịch. Nhị bất túc là: 1) Bệnh long, ngày đi tiểu vài mươi lần; 2) Thái âm mạch vi tế như tóc.

 Dương minh chủ biểu, bên ngoài bị "ngũ hữu dư", không thể hành khí ra Tam dương ở biểu, Thái âm chủ lý, bên trong bị "nhị bất túc" không thể hành khí tới Tam âm ở lý. Vậy người đó, biểu, lý, âm, dương đều đã đoạn tuyệt, còn sống sao được.

 4) Án: Trẻ con điên giản, phần nhiều  do khi còn ở trong bụng mẹ, người mẹ bị sợ hãi mà gây nên. Nhưng chứng điên là do khí nghịch. Vậy thì lúc người mẹ bị sợ mà khí nghịch, tức là đứa con ở trong thai cũng theo đó mà khí nghịch, lý này rất đúng. Người thai phụ cũng nên cẩn thận.

 5) Về chứng phong thủy, các khớp xương đều đau. Đây bệnh tại Thận, không do ngoại tà, nên mình không đau. Thủy khí dẫn ngược, nên mình không gầy; phong mộc, thủy tà cùng lấn thổ khí nên không ăn được.

 Triệu Hoàng nói: Thiên có lục dâm, người cũng có lục khí. Nhưng những bệnh kỳ hằng, phần nhiều không phát sinh bởi ngoại tà.

 Thủy là một vật "thắng" của hỏa. Không ăn được là do thủy tà tiến thẳng lên Trung tiêu. Hay sợ là do thủy khí bách ngược lên Tâm. Tâm vốn không bao giờ bị tà, sau khi kinh khỏi mà "Tâm khí nuy", tức là Tâm bị thương rồi, nên mới là chứng chết.

 Phàm Can khí mãn, Thận khí mãn, Phế khí mãn, mạch tất sẽ đều "thực" và thành chứng thũng (tức phù thũng, bệnh ở bộ phận da).

 Phế bị nghẽn, suyễn mà hai bên sườn (khư) mãn, nằm thì kinh, không tiểu tiện được.

 Thận bị nghẽn, từ Thiếu phúc đến dưới chân đều mãn (đầy); bọng chân có bên nhỏ bên to, nếu bệnh biến sẽ thành thiên khô (1).


 Tâm mạch mãn và đại, phát thành chứng giản khiết và cân loan (co gân).

 Can mạch tiểu và cấp, phát thành chứng giản khiết và cân loan (2).


 Can mạch bỗng dưng bạo loạn tất do có sự kinh hãi. Nếu mạch không đến mà ấm (như câm không nói ra được), không cần chữa, sẽ tự khỏi (khi nào mạch đến sẽ nói được).
  
 Thận mạch tiểu và cấp, Can mạch tiểu và cấp, Tâm mạch tiểu và cấp...

 Không bật lên tay, đều là chứng giả (một chứng thuộc loại tích tụ).

 Mạch của Can, Thận đều trầm, là chứng thạch thủy; nếu đều phù, sẽ là chứng phong thủy; nếu đều hư, sẽ chết; nếu đều tiểu và huyền, sẽ phát kinh (đoạn này nói về mạch của Can với Thận giống nhau, thì bệnh cũng không khác).

 Mạch của Thận đại, cấp và trầm... đều thuộc bệnh sán (sán tức là sán khí, đau rút ở bụng dưới và dịch hoàn, khác với sán ta thường dùng).

 Mạch của Tâm bật lên tay, đoạt và cấp, là có chứng Tâm sán; mạch của Phế trầm và bật lên tay là có chứng Phế sán.

 Tam dương mạch cấp là có chứng giả, Tam âm mạch cấp là có chứng sán.

 Nhị âm mạch cấp là chứng giản quyết, Nhị dương mạch cấp là có chứng kinh.

 Mạch của Tỳ bên ngoài hiện ra cổ (cũng như bác, bật lên tay) mà bên trong trầm, là chứng trường tiết, lâu sẽ tự khỏi.

 Mạch của Can tiểu và hoãn, chứng trường tiết dễ trị (hoãn là nhiệt nhiều, tiểu là huyết khí đều ít. Đây, vì cái khí dương nhiệt, bách vào âm Tàng, khiến huyết khí của Can Tàng tiết xuống mà thành hư, nên mạch tiểu và hoãn. Nhưng Can vốn chủ về tàng huyết, nên dù bị cái khí dương nhiệt, cũng còn dễ chữa).

 Mạch của Thận tiểu, bật lên tay mà lại trầm, là chứng trường tiết và ra huyết. Nếu huyết ôn (ấm) mà mình nóng, sẽ chết (3).


 Tâm và Can mắc chứng trường tiết cũng ra huyết, nhưng nếu hai Tàng cùng mắc bệnh, còn có thể chữa. Phàm mạch trầm, tiểu, sắc là chứng trường tiết; nếu mình nóng là chứng nguy; nóng luôn bảy ngày sẽ chết (4).

 Mạch của Vị trầm mà cổ, lại sắc; nếu đẩy ra ngoài lại thấy cổ đại... Mạch của Tâm tiểu kiên và cấp... Đều mắc chứng "cách" và thiên khô. Con trai sẽ bị ở bên tả, con gái sẽ bị ở bên hữu. Nếu không "ấm" lưỡi uốn đi uốn lại được, có thể chữa, ba mươi ngày sẽ khỏi (5). Nếu thuận mà "ấm", ba năm sẽ khỏi; nếu tuổi chưa đầy hai mươi thì ba năm sẽ chết (6).


 Mạch đến mà bác, huyết nục, mình lại nóng, sẽ chết; nếu nục mà mạch câu và phù, thì là thường mạch, không ngại (7).


 Mạch đến hoạt cấp như suyễn, gọi là bạo quyết, chứng này sẽ hôn mê không biết gì.

 Mạch đến mà sác, khiến người bạo kinh, ba ngày sẽ khỏi (VIII).


 Mạch đến "phù hợp" (như làn sóng nổi hợp lại nhau, hình dung sự vô căn), phù hợp như đếm, mỗi tức từ 10 chí trở lên, đó là kinh khí bất túc. Nếu "vi hiện" (mới hơi thấy) mạch ấy, trong vòng 9, 10 ngày sẽ chết.

 Mạch đến "bừng bừng" như lửa cháy, đó là Tâm khí bị đoạt, tới mùa cỏ khô (tức mùa Thu) sẽ chết.

 Mạch đế lơ lửng như chiếc lá rơi, đó là Can khí đã hư. Tới mùa lá rụng (tức mùa Thu) sẽ chết.

 Mạch đến vội vàng như "tinh khách" (khách đến hỏi thăm, tới cửa đi ngay), luồng mạch đầy lên tay mà cổ, đó là Thận khí bất túc, đến mùa táo có hoa (tức Trưởng hạ) sẽ chết.

 Mạch đến dấp dính như "nê hoàn" (viên bùn, tròn mà không hoạt), đó là vị tinh bất túc. Tới khi lá Du giáp rụng (Xuân) sẽ chết.

 Mạch đến vướng như "hoàn cách", đó là Đởm khí bất túc. Tới mùa "chín" (cuối Thu) sẽ chết (9).


 Mạch đến như nắn dây tơ, đó là Bảo tinh bất túc. Bệnh nhân hay nói. Tới mùa sương xuống sẽ chết.

 Mạch đến như dải tập (ép sơn, chảy tung tóe ra cả xung quanh) ... Nếu "vi hiện" ba mươi ngày sẽ chết (10).


 Mạch đến như dũng toán (nước suối vọt lên), phù mà cổ ở trong da... Đó là Thái dương khí bất túc, tiêu bản đều hư. Tới mùa rau cửu có hoa (rau hẹ, tức mùa xuân) sẽ chết.

 Mạch đến như đồi thó (đất lở, trông vẫn có, động đến thì lở xuống), án vào không được. Đó là cơ khí bất túc, mặt hiện sắc đen, đến mùa giây cát tốt (xuân) sẽ chết.

 Mạch đến như huyền ung (tức hội áp, một cục thịt bạu xuống giữa cuống họng, nó tròn mà mềm) án tay vào tẹt xuống mà lại "phù, đại" ngay, đó là Du khí của mười hai kinh bất túc. Tới mùa nước đông thành băng (cuối đông) sẽ chết.

 Mạch đến như yến đao (dao để ngửa lưỡi), nó là một mạch tượng để tay nhẹ thì tiểu và cấp, án hơi nặng thì lại kiên, đại và cấp... Đó là do khí uất, nhiệt của năm Tàng, dồn cả vào Thận. Bệnh nhân sẽ không thể ngồi lên được. Tới tiết Lập xuân sẽ chết.

 Mạch đến như hoàn hoạt (trơn như viên đạn tròn), không dính tay, án vào không được (nó sẽ buột đi). Đó là khí của Đại trường bất túc. Tới mùa tảo diệp nảy ra (hạ) sẽ chết.

 Mạch đến nhẹ nhàng như đóa hoa mới nở. Khiến người hay sợ, nằm ngồi không yên, đi đứng thường nghe ngóng. Đó là Tiểu trường khí bất túc. Tới mùa cuối thu sẽ chết (11).

 
 (1) "Nghẽn" ở đây, là nói về Tàng khí mãn mà nghẽn ra ngoài kinh lạc. Phàm "mãn" ở khí thì "thũng" ở cơ nhục. Nghẽn ở kinh thì cứ theo kinh lạc đi đến đâu sẽ phát bệnh tại đấy. Phế chủ về việc hô hấp, mạch của nó do Phế hệ ngang ra dưới nách, cho nên suyễn mà "khư mãn". Can mạch vòng quanh Âm khí, lên Thiếu phúc, qua Can, chằng vào Đởm, suốt lên cách rồi chằng ra hiệp lặc, cho nên "lưỡng khư mãn" mà không tiểu tiện được. Vì Tàng khí ủng mãn, nên lúc nằm thì thần hồn không yên, cho nên phát chứng kinh. Thận mạch bắt đầu từ dưới chân, vòng xương khoai, qua bọng chân, lên Thận chằng vào Bàng quang, vì thế nên từ dưới chân đến Thiếu phúc đều mãn. Thận chủ cốt mà "hàn thủy" (tức Bàng quang) chủ khí, vì thế nên nên bọng chân có bên lớn bên nhỏ v.v ....Đây là nói về Tàng khí nghẽn ở kinh mạch, gây thành chứng bệnh như trên, so với chứng tà ở Tam tiêu, không thể tiểu tiện được và hư tà riêng ký túc ở hình thân mà thành thiên khô... Nguyên nhân và chứng hậu không giống nhau.

 (2) Tâm là hỏa Tàng, hỏa nhiệt thái quá, nên mạch đại mà thành chứng giản khiết (kinh sợ, co quắp) và cân loan. Can chủ cân mà lại chủ cả huyết. Mạch tiểu thì là hư, cấp thì là hàn. Vì Can Tàng hư hàn, không thể thấm nhuần ra cân, nên mới thành chứng "loan, khiết". Đây nói về bệnh ở cân, có khi vì Tâm khí hữu dư, lại có khi vì Can khí bất túc... Cùng với chứng phong làm thương cân mạch, không giống nhau.

 (3) Trường tiết mà ra huyết, tức là kiết lỵ (xích lỵ). Thận chủ về tàng tinh, là cái gốc của tinh huyết. Vì khí dương nhiệt quay xuống bách vào Thận, nên mới thành chứng trường tiết và ra huyết. Vì ra huyết thì âm huyết bị thương, nên mạch tiểu; nhiệt tà phạm vào Thận nên mạch trầm mà bác. Phàm âm dương cùng hòa thì sống, thiên hại (riêng bị hại về một bên nào) thì chết. Tam dương là dương, Tam âm là âm, khí là dương, huyết là âm. Khí nhiệt của Tam dương bách vào âm huyết, huyết bị nhiệt làm thương, nên huyết hóa ôn. Như vậy mà mình lại nóng, đó là Tam dương thịnh mà khí của Tam âm đã tuyệt, nên chết.

 (4) Tiết trên chia huyết khí làm âm dương; đây lại lấy khí Tam âm Tam dương để chia âm dương. Mạch tiểu, trầm và sắc... là do cái khí Tam âm bị dương nó bách thành thương tổn. Nếu mình lại nóng là cái chứng triệu âm khí đã tuyệt. Hạn trong vòng bảy ngày, tức là cái thời kỳ âm khí của sáu Tàng vừa hết.

 Án: Đây là nói về bệnh kỳ hằng, phát sinh do âm dương không hòa, không dây dướng gì đến cái khí "ngoại dâm". Y giả phải nhận xét cho tinh tế. Nếu vì biểu tà mà phát nhiệt, mạch tất phải phù, hoặc hoạt và đại. Lúc bắt đầu phát bệnh, tất xương đau, đầu nhức, hoặc ố hàn, suyễn cấp. Biểu chứng mới thịnh, lý chứng còn nhẹ... Đó là do trước ở biểu rồi mới vào đến lý. Ở đây, là do khí huyết của Tam dương dồn tất cả vào âm. Dương khí bị thương, nên mạch mới hiện ra tiểu, trầm và sắc. Ngay khi mới phát bệnh, lý chứng đã nặng ngay, hoặc cấm khẩu, phúc thống, hoặc hạ lỵ nặng; nặng hơn nữa thì phát kinh, hoặc hôn trầm, hoặc ách Can, hầu tắc; mình dẫu nhiệt mà nhiệt nhẹ, chứng ngoài nhẹ mà chứng trong nặng... Đó là cái khí của Tam dương vụt đến như mưa gió, như sấm sét... Phải kíp dùng các thứ thuộc "ức dương, dưỡng âm" để cấp cứu. Nếu thấy mình chỉ hơi nóng, mà dùng một thứ "khinh tễ" để biểu tán (phát tán ra ngoài biểu); thấy mạch tiểu mà dùng một thứ "hoãn phương" để điều hòa... Chỉ trong vòng ba ngày, quyết không sao cứu được nữa.

 (5) Đây nói về vinh, vệ, khí, huyết do "hư nghịch" mà thành chứng thiên khô. Kinh mạch là một cơ quan lưu hành khí huyết và điều hòa âm dương, thấm nhuần cân cốt để cho quan tiết được hoạt lợi. Vệ khí là một thứ để làm cho ấm áp phận nhục, đầy đủ bì phu, bền chặt tấu lý, thông lợi hô hấp. Vì vậy, vinh, vệ điều hòa thì cân cốt mạch khỏe, cơ nhục kín chặt... Nếu huyết khí hư nghịch thì các cái đó mất sự thấm nhuần mà thành chứng thiên khô. Khí của vinh, vệ, do Dương minh sinh ra; huyết mạch do Tâm tàng làm chủ. Dương minh là một cơ quan khí huyết đều nhiều, mạch của nó nên phù, đại; giờ mạch trầm mà cổ lại kiêm cả sắc, tức là thiểu khí và vô huyết. Thế là huyết khí đã bị hư ở bên trong rồi. Đẩy tay ra ngoài, bộ vị của vị để "hậu" thân hình. Vậy mà mạch lại cổ đại, đại tức là hư... Thế là khí huyết lại hư cả ở bên ngoài. Vì vậy nên mới thành chứng cách và thiên khô; "cách" tức là cách mạc, phía trước liền với hung, bên cạnh liền với hiếp, phía sau liền với đốt xương sống thứ mười một. Đó là một cơ quan tất cả vinh, vệ, khí, huyết đều phải đi qua để đạt ra thân thể? Giờ vinh, vệ bất túc, nên Cách cũng bị hư. Do đó về khoảng "hung, hiếp, tích, bối" mới thành ma tý bất nhân, hợp với chứng trên, gọi tắt là "cách thiên khô".

 (6) Tuổi chưa đầy hai mươi thì Tàng Phủ đương độ thịnh, huyết khí đương độ nhiều... Mà lại mắc phải chứng suy bại ấy, tới ba năm thì bao khí huyết của các Tàng Phủ cũng đều bại hoại, nên mới chết. Trên kia nói  30 ngày và ba năm v.v... Đều tỏ ý lâu mới khỏi.

 (7) Nục huyết mà mạch bác, là nhiệt thịnh ở kinh, bách huyết vọng hành (đi càn trái đường), vinh huyết thoát nên mình nóng, một chứng nguy hiểm. Câu là Tâm mạch, phù là Phế mạch, Tâm chủ huyết, Phế chủ phu, mà khai khiếu lên mũi. Tâm mạch đến thịnh, lấn lên Phế mà thành nục, đó là sự thường, không ngại.

 (VIII) Về cái tà khí hữu hình dẫn lên thì mạch đến như suyễn; cái tà khí vô hình nghịch lên thì mạch đến sác tật. Tà bách lên Tâm hạ, nên phát chứng kinh. Nhưng Tâm là một cơ quan không "thụ tà", nên qua bốn ngày thì tà khí sẽ lui xuống, mà các chứng kinh, quyết sẽ khỏi.

 (9) Đởm thuộc Giáp tý, chủ về cái khí Nhất dương mới sinh. Đởm khí thăng lên, thì khí của mười một Tàng Phủ kia đều thăng lên. Trên đây nói như "hoàn cách" tức là như có vật chắn ngang, để hình dung  Đởm khí hư không thăng lên được.

 (10) Đây nói về mạch Xung Nhâm, mạch Xung Nhâm khởi từ bào trung, theo phúc đi lên... Nó là một cái bể của tinh huyết. Giờ tinh huyết bất túc, thì Xung Nhâm còn bấu víu vào đâu nữa.

 (11) Thiên này trước nói về bệnh trạng kỳ hằng, sau nói về mạch trạng kỳ hằng, để tỏ cho biết so với mạch chứng thường khác nhau rất xa.

 Ở Thái dương mà "nói là": Yêu thũng, mông đau, là vì tháng giêng, kiến Dần, Dần thuộc Thái dương. Tháng giêng, Dương ra ở trên, nhưng âm vẫn còn thịnh. Dương chưa có thể theo đúng thứ tự đề ra. Do đó, sinh ra chứng yêu thũng và mông (tức hai mông) đau (1).


 Bệnh thiên hư mà bi (đi lệch), do tháng giêng Dương khí đã giải đồng, địa khí tiết ra được rồi. Vậy mà nói là: "Thiên hư" là vì khí mùa đông rét, khí bất túc nên sinh chứng như vậy.

 Nói là: "Cổ cứng, đau rút xuống lưng..." là vì khí của Thái dương dẫn lên quá mạnh, rồi nghẽn lại ở đó.

 Nói là: "Nếu quá lắm sẽ phát cuồng, phát điên...". Đó là vì Dương khí bốc lên cả trên, mà Âm khí đành trơ trọi ở dưới. Dưới hư trên thực, nên mới sinh ra cuồng và điên như vậy.

 Nói là: "Mạch phù sẽ phát điếc..." đều chỉ về bệnh phát sinh tại khí.

 Nói là: "Dương khí vào trong sẽ thành ấm". Đó là nói Dương khí đã suy, mà âm cũng hư, nên thành chứng trạng như vậy.

 Phàm những chứng bị "nội đoạt" mà quyết, gây nên ấm và phi (tứ chi rã rời) đều bởi Thận hư. Khí của Thiếu âm Thận không dẫn đến, cũng gây nên chứng quyết.

 Ở Thiếu dương mà nói là: "Tâm, hiếp thống...". Đó là nơi khí của Thiếu dương thịnh. Sở dĩ thịnh vì nó là biểu của Tâm. Tới tháng chín, Dương khí hết mà âm khí thịnh, nên phát sinh chứng tâm, hiếp thống.

 Nói là: "Không thể nào trở mình..." là vì Âm khí chủ về Tàng vật. Vật đã tàng thì không thể động được, nên mới không thể trở mình.

 Nói là: "Quá lắm thì chỉ muốn chạy nhảy..." là vì về tháng chín, muôn vật đều hư, cỏ cây rụng héo, thì khí ở con người cũng lánh dương mà tới âm. Duy cái khí của Thiếu dương đương thịnh, dù có lọt vào ở bên dưới, nhưng vẫn có ý muốn bốc mạnh trở lên, nên mới thành chứng trạng như vậy.

 Ở Dương minh mà nói: "Rờn rợn, run rét...". Bởi Dương minh thuộc Ngọ, tháng năm, là tháng một âm ở trong thịnh dương. Dương đương thịnh mà âm xen vào, nên mới thành chứng rờn rợn, run rét.

 Nói là: "Bọng chân thũng, không tự do đi lại được" là vì tháng năm, một âm dã phát sinh ở trong thịnh dương mà dương cũng bắt đầu suy từ đó. Nhưng bởi một âm mới sinh cùng dương xung đột, gây thành chứng hậu như vậy.

 Nói là: "Thượng suyễn mà thành thủy thũng...". Đó là vì âm khí đã hạ giáng mà lại rấn lên, lên thì cùng với tà khí ký túc ở khoảng Tàng, Phủ, vì vậy nên thủy thũng.

 Nói là: "Hung thống và thiểu khí...". Đó là vì thủy khí ký túc ở Tàng, Phủ. Thủy thuộc Âm khí, Âm khí xen vào trong, nên mới thành hung thống và thiểu khí.

 Nói là: "Quá lắm thì quyết, ghét người với hỏa, nghe tiếng "gỗ" (Mộc) thì rùng mình mà sợ...". Đó là vì Âm khí với Dương khí cùng xung đột lẫn nhau, Thủy với Hỏa cùng ghét, nên mới rùng mình mà sợ.

 Nói là: "Muốn đóng kín cửa mà ở một mình" là vì âm dương cùng xung đột nhau. Dương đã hết mà âm lại thịnh, nên mới muốn đóng cửa mà ở một mình.

 Nói là: "Bệnh đến thì muốn lên cao mà hát, cởi bỏ áo mà chạy...". Đó là vì âm dương lại tranh giành nhau, rồi dồn cả dương phận ở bên ngoài, nên mới gây thành chứng trạng như vậy.

 Nói là: "Ký túc ở tôn lạc, thì sinh ra nhức đầu, tỵ nục và phúc thũng...". Đó là vì khí của Dương minh dồn lên trên. Trên tức là thuộc về tôn lạc của Thái âm. Nên mới gây thành các chứng trạng như vậy.

 Ở Thái âm, nói là: "Sẽ phát bệnh trướng" vì Thái âm thuộc Tý, tháng mười một, khí của muôn vật đều thâu tàng vào trong, nên phát bệnh trướng.

 Nói là: "Chạy lên Tâm thành chứng ợ...". Vì Âm khí thịnh dồn lên trên Dương minh; "lạc" của Dương minh lạc thuộc Tâm, nên thành chứng ợ.

 Nói là: "Ăn vào thì ọe" là vì vật chứa bên trong đầy ràn quá mà sinh ra.

 Nói là: "Nếu được đại tiện hay trung tiện thì sẽ dễ chịu...". Vì tới tháng mười hai, Âm khí suy ở dưới Dương khí muốn tiết ra đằng trên, nên dưới cũng có tiết được ra mới dễ chịu.

 Ở Thiếu âm, nói là: "Sẽ phát yêu thống...". Vì Thiếu âm tức là Thận. Về tháng mười, Dương khí đều bị thương, nên mới yêu thống.

 Nói là: "Ẩu, khái, thượng khí và suyễn" là vì Âm khí ở dưới, Dương khí ở trên. Dương khí phù lên trên, không nương tựa vào đâu, nên phát chứng như vậy.

 Nói là: "Mọi việc đều không thể làm, không thể đứng lâu, ngồi lâu; đứng lên thì mắt tờ mờ trông không tỏ...". Đó là vì muôn vật âm dương không định, chưa có chủ, khí thu mới đến, sương thu mới xuống, muôn vật túc sái, âm dương bị đoạt, nên mới thành các chứng như vậy.

 Nói là: "Ít khí và hay nộ...". Đó là vì khí của Thiếu dương không thông đạt ra bên ngoài, do đó Dương khí không tiết ra được. Can khí cũng vì vậy mà không thư xướng nên mới sinh ra hay nộ. Chứng đó gọi là tiên quyết.

 Nói là: "Thường sợ sệt như sắp bị người bắt...". Đó là vì: Dương khí bên trong ít đi, Âm khí bên ngoài lọt vào, hai khí cùng xung đột, nên mới thường sợ sệt.

 Nói là: "Ngửi mùi thức ăn thì ghét...". Đó là vì Vị không có khí nên thành như vậy.

 Nói là: "Sắc mặt đen sạm" là vì khí bị đoạt ở bên trong, nên huyết sắc ở bên ngoài cũng biến đi mất.

 Nói là: "Khái thì lại có huyết...". Đó là vì Dương mạch bị thương. Dương khí chưa thịnh ở bộ phận trên mà mạch lại mãn. Mãn thì khái, mà thường khi lại ra cả đằng mũi.

 Ở Quyết âm, mà nói là: "Phát các chứng bệnh điên, sán; đàn bà thũng ở Thiếu phúc v.v...". Đó là vì Quyết âm thuộc Thìn. Tháng ba, Âm tà sinh ra ở trong dương, nên mới thành chứng điên, sán và thũng ở Thiếu phúc.

 Nói là: "Sinh ra các chứng đồi, long, sán..." (Đều là tên các chứng khó tiểu tiện) là vì: Về tháng đó Âm khí thịnh, khiến cho mạch phát trướng không thông, nên sinh chứng như vậy.

 Nói là: "Quá lắm thì "ách Can" và "nhiệt trung..." là vì: Âm dương cùng xung đột nhau, sinh ra nhiệt. Vì sinh ra nhiệt nên mới thành chứng Nhiệt trung và ách Can.

 
 (1) Thiên này bàn về chứng bệnh kỳ hằng, phàm sáu mươi ngày đầu. Vì khí của Tam âm, Tam dương đều chủ về 60 ngày làm đầu, sáu sáu: 360 ngày thành một năm. Âm dương sáu khí đều có thịnh suy, mà lại đều có thể gây bệnh cho kinh mạch, nên thiên này tiêu lên hai chữ "mạch giải" để nói rõ mạch giải đây chuyên về chứng bệnh kỳ hằng, không giống với bệnh mạch kinh thường khác. Đầu mỗi đoạn  đều có hai chữ: "nói là", chính vì những bệnh trạng đó do một "cổ kinh" phát minh ra, mà đây Kỳ Bá chỉ giải cho rõ thêm. Thái dương với các kinh dương khác đều chủ về khí, mà khí đó sinh ra ở trong "thủy" tại Bàng quang. Cho nên lấy khí Tam dương làm đầu năm. Tháng giêng, Dương khí ... Tuy sinh xuất ở trên, mà cái khí âm hàn còn thịnh ở dưới. Dương khí chưa thể theo thứ tự mà tiết ra được, nên mới sinh ra các chứng bệnh ở trên.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết phần cốt yếu của phép thích.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bệnh có phù trầm, thích có nông sâu. Phải cho đúng nhẽ, đừng có trái đạo. Thái quá thì nội thương. Bất cập thì gây sự nghẽn tắc ở ngoài, tà khí sẽ do đó mà lấn theo. Sâu nông không đúng, lại gây vạ lớn. Bên trong phạm vào năm Tàng, rồi sau sinh bệnh lớn.

 Cho nên nói: Có thứ bệnh ở hào mao (trong lòng), tấu lý, có thứ bệnh ở bì phu, có thứ bệnh ở cơ nhục, có thứ bệnh ở mạch, có thứ bệnh ở cân, có thứ bệnh ở cốt, có thứ bệnh ở tủy.

 Thích ở bì đừng làm thương đến nhục. Nếu thương đến nhục thì bên trong sẽ động vào Tỳ. Động vào Tỳ thì qua bảy mươi hai ngày, về bốn tháng cuối mùa, sẽ sinh bệnh phúc trướng, phiền, không muốn ăn (1).


 Thích ở nhục đừng làm thương đến mạch. Nếu thương đến mạch thì trong sẽ động vào Tâm. Động vào Tâm thì mùa hạ phát bệnh Tâm thống.

 Thích vào mạch đừng làm thương đến cân. Nếu thương đến cân thì bên trong sẽ động vào Can. Động vào Can thì mùa xuân sẽ phát bệnh nhiệt và gân lỏng.

 Thích ở cân đừng làm thương đến cốt. Nếu thương đến cốt thì bên trong sẽ động đến Thận. Động đến Thận thì mùa đông sẽ sinh bệnh trướng và yêu thống.

 Thích ở cốt đừng làm thương đến tủy. Nếu thương đến tủy thì tiêu thước và đau nhức trong ống chân.... Thân thể cũng rã rời mỏi mệt.


 (1) Tỳ vượng về những tháng cuối mùa, mỗi tháng 18 ngày. Bốn tháng thành 72 ngày. Gặp những ngày đó sẽ phát bệnh.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết rõ sự nhất định của phép thích nên nông, sâu thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thích ở cốt đừng làm thương đến cân; thích ở cân đừng làm thương đến nhục; thích ở nhục đừng làm thương đến mạch; thích ở mạch đừng làm thương đến bì; thích ở bì đừng làm thương đến nhục; thích ở nhục đừng làm thương đến cân; thích ở cân đừng làm thương đến cốt (1).


 - Xin cho biết rõ.

 - "Thích ở cốt đừng làm thương đến cân..." là nói: Nếu vừa châm đến nhục đã thôi ngay mà chưa vào đến cân. "Thích ở nhục đừng làm thương đến mạch..." là nói: Nếu châm vừa đến mạch đã thôi, mà chưa vào đến nhục. "Thích ở mạch đừng làm thương đến bì..." là nói: Nếu châm vừa đến bì đã thôi, mà chưa vào đến mạch.

 Như nói: "Thích ở bì đừng làm thương đến nhục..." là bệnh ở trong bì, châm cũng chỉ vào đến trong bì, đừng phạm vào đến nhục.

 Nói: "Thích ở nhục đừng làm thương đến cân..." là vì hễ quá nhục thì sẽ tới cân ngay. Nói: "Thích ở cân đừng làm thương đến cốt..." là vì hễ quá cân thì tới cốt ngay. Đó tức là trái.

 (Đoạn trên này nói về phép thích, cốt ở chừng mực, không nên bất cập hoặc thái quá).

 Mạch đạt mà huyết ít, là do mạch có phong khí, nước uống vào ít, huyết không có sự trợ ích.

 Phàm thực, là do ở khí hút vào, hư là do ở khí tiết ra. Khí thực là nhiệt, khí hư là hàn.

 Nếu dùng châm để tả thực, thì tay tả làm rộng ở huyệt vừa châm ra. Nếu dùng châm để bổ hư, thì tay tả làm vít ở huyệt vừa châm lại (2).

 Đoạn trên này nói về phép thích, cốt ở không nên bất cập hoặc thái quá.


 (1) Bốn câu trên nói về: "Nên sâu thì đừng nông, ba câu dưới nói về: "Nên nông thì đừng sâu". Đó tức là "phải đúng lẽ, đừng có trái đạo".

 (2) Về phép dùng châm, tay hữu cầm châm, tay tả "điểm huyệt" tức là lấy hai ngón tay nhúm lấy chỗ huyệt mà mình định châm lên; khi dùng châm để tả thực thì dùng tay tả làm cho rỗng thêm cái hổng vừa châm, cho khí tiết ra. Nếu là bổ hư thì vít ngay lại, cho khí khỏi tiết. Đó tức là trong khi bổ tả, để cho khí khai hợp cùng ứng như vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết: về phép thích, có chứng cấm (kỵ) gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tàng có các chỗ yếu hại, phải xét cho kỹ, Can sinh ra ở bên tả, Phế sinh ra ở bên hữu. Tâm giữ bộ phận ở biểu, Thận chủ trị ở lý. Tỳ là một cơ quan chức sứ, Vị là một cơ quan như nơi chợ. Phía trên Cách, Hoang, trong có cha mẹ (tức âm dương). Bên cạnh đốt xương thứ bẩy, trong có Tiểu tâm (1). Thuận theo thời lành, trái ngược thời dữ (2).


 - Thích trúng Tâm, một ngày chết. Lúc mới phát động, là chứng ợ (ợ do Tâm; tức Tâm khí tuyệt)

 - Thích trúng Can, năm ngày chết. Lúc mới phát động là nói luôn miệng.

 - Thích trúng Thận, sáu ngày chết. Lúc mới phát động là chứng ho.

 - Thích trúng Tỳ, mười ngày chết. Lúc mới phát động là chứng thôn (nuốt nước miếng). Tỳ chủ về Diên (nước miếng). Tỳ khí tuyệt, không thể thấm rưới ra bốn bên, nên sinh chứng như vậy (3).

 - Thích trúng Đởm, một ngày rưỡi chết. Lúc mới phát động, là chứng ẩu (ọe).

 - Thích trên phụ (xương khoai) trúng vào đại mạch, huyết ra không dứt, sẽ chết.

 - Thích ở mặt, trúng Lưu mạch, bất hạnh sẽ thành chứng manh (tức thong manh, mắt không hỏng mà không trông thấy, vì mạch này chằng lên mắt).

 - Thích ở đầu, trúng vào não bộ (huyệt của Đốc mạch) chạm vào não, sẽ chết.

 - Thích ở dưới lưỡi (huyệt Liêm tuyền), trúng vào mạch mà thái quá, huyết ra nhiều, sẽ ấm (tựa như câm, không nói được).

 - Thích Bố lạc ở dưới chân, đã trúng mạch, mà huyết không ra, sẽ thành thũng.

 - Thích ở Khích (tức Ủy trung), trúng đại mạch - sẽ ngất đi, sắc mặt bợt.

 - Thích ở Khí nhai, trúng mạch, huyết không ra, sẽ xưng ở hai huyệt Thử, Bộc giáp nhau.

 - Thích ở tích (đường xương sống), trúng tủy sẽ thành chứng gù lưng.

 - Thích ở trên vú, trúng Nhũ phòng, sẽ xưng - rồi loét ra.

 - Thích ở huyệt Khuyết bồn, trúng Nội hãm, khí sẽ tiết ra, thành chứng xuyễn, khái nghịch.

 - Thích huyệt Ngư phúc ở tay, mạch hãm vào trong, sẽ thành thũng.

 - Đừng thích lúc quá say, khiến người khí loạn; đừng thích lúc quá giận, khiến người khí nghịch; đừng thích lúc quá nhọc, đừng thích lúc vừa ăn no, đừng thích lúc đương đói, đừng thích lúc đương khát, đừng thích lúc quá sợ.

 - Thích âm cổ, trúng địa mạch, huyết ra không dứt, sẽ chết.

 - Thích huyệt Khách chủ nhân, hãm vào trong trúng mạch, sẽ thành chứng nội lậu (nước chảy từ trong tai ra), chứng điếc.

 - Thích ở xương đầu gối, rỉ ra nước, sẽ thành chứng bá (thọt, chân cao chân thấp).

 - Thích mạch Thái âm ở tay, ra huyết nhiều, chết ngay (4).


 - Thích ở Ưng, trúng huyệt Hãm trung, phạm vào Phế, sẽ thành chứng xuyễn, nghịch.

 - Thích ở khuỷu tay, không tả được tà, khí lại về theo sẽ không co ruỗi được (khuỷu tay, tức huyệt Xích trạch thuộc thủ Thái âm).

 - Thích ở phía dưới âm cổ ba tấc mà nội hãm, khiến người thành chứng di niệu (són đái).

 - Thích ở dưới nách, khoảng Hiếp mà nội hãm, khiến người phát khái.

 - Thích ở Thiếu phúc, trúng Bàng quang, nước tiểu ra rồi mà Thiếu phúc vẫn hư mãn.

 - Thích ở bọng chân mà Nội hãm, sẽ thũng.

 - Thích ở mi mắt, mà hãm vào mạch Cốt trung, sẽ thành chứng lậu, hoặc thong manh.

 - Thích ở trong các quan tiết (khớp xương) mà có nước rỉ ra, chân tay sẽ không có ruỗi được.


 (1) Bên cạnh đốt xương thứ bảy, tức là khoảng Cách du, "tiểu" là nói sự nhỏ nhặt. "Trong có Tiểu tâm", là nói: Tâm khí tiết ra khoảng đó, rất vi tế, không thể nghịch - thích, khiến Tâm khí bị thương. Bởi, bối là Dương, Tâm là dương ở trong Thái dương. Phàm khí của Tàng Phủ đều do Cách mà ra, chỉ có Tâm khí là dẫn lên ở Du.

 (2) Khí của Tàng Phủ đều từ trong Cách mà ra. Nếu nghịch thích Tâm khí, thời sẽ thương Tâm; nghịch thích Can khí thời sẽ thương Can... Chứ không phải châm trúng hẳn vào Tâm hay Can, mới là bị thương đâu.

 (3) Tâm là Thái dương ở trong Dương, Phế là Thiếu âm ở trong Dương, Can là Thiếu dương ở trong âm... Ba tàng đó đều là Dương tàng, nên chết về những ngày 1, 3, 5, thuộc số lẻ. Thận là âm ở trong Thái âm, Tỳ là chí âm ở trong âm, cho nên chết về những ngày 6, 10, thuộc số chẵn.

 (4) Mạch Thái âm ở cánh tay, tức là Phế mạch, Phế chủ về thông hành vinh vệ âm dương. Giờ huyết ra nhiều, thời Doanh, Vệ không tiếp tục được nữa, nên mới chết ngay.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết cái cốt yếu của hư, thực...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Khí thực thời hình thực, khí hư thời hình hư, đó là lẽ thường. Trái lại thế sẽ sinh bệnh.

 Cốc (thức ăn) thịnh thời khí thịnh, cốc hư thời khí hư, đó là lẽ thường. Trái lại sẽ sinh bệnh.

 - Thế nào là trái?

 - Khí hư mà thân nhiệt, thế là trái. Cốc nạp nhiều mà khí ít, thế là trái. Cốc không nạp mà khí nhiều, thế là trái. Mạch thịnh mà huyết ít, thế là trái. Mạch ít mà huyết nhiều, thế là trái.

 - Khí thịnh mà thân hàn, gọi là thương hàn; khí hư mà thân nhiệt gọi là thương thử.

 Cốc nạp vào nhiều mà khí ít, sở dĩ có tình trạng như vậy, là do có sự thoát huyết, thấp khí lưu trệ ở bộ phận dưới. Cốc nạp vào ít mà khí nhiều, đó là bởi tà tại Vị và Phế..

 Mạch tiểu mà huyết nhiều, là do uống nước vào đều hóa thành nhiệt (huyết). Mạch đại mà huyết ít, là do mạch có phong khí, nước uống vào ít, huyết không có sự trợ ích.

 - Phàm thực, là do khí hút vào, hư là do khí tiết ra. Khí thực là nhiệt, khí hư là hàn.

 Nếu dùng châm để tả thực, thời tay tả làm rộng ở huyệt vừa châm ra. Nếu dùng châm để bổ hư, thời tay tả làm vít ở huyệt vừa châm lại (1).


 (1) Về phép dùng châm, tay hữu cầm châm, tay tả "điểm huyệt" tức là lấy hai ngón tay nhím lấy chỗ huyệt mà mình định châm lên; khi dùng châm để tả thực thời dùng tay tả làm cho rỗng thêm cái hông vừa châm, cho khí tiết ra. Nếu là bổ hư thì vít ngay lại, cho khí khỏi tiết. Đó tức là trong khi bổ tả, để cho khí khai hợp cùng ứng như vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết phép dùng cửu châm (chín thứ châm) và thế nào là hư thực?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - "Khí hư thì bổ cho thực", tức là đợi cho khi nào khí đến dưới châm đã nóng mới thôi, vì khí thực thì nhiệt. "Khí mãn thì làm cho tiết", tức là đợi cho khi nào khí đến dưới châm lạnh mới thôi. Vì khí hư thì hàn. "Uất tích thì trừ đi", tức là dùng châm cho tiết bỏ ác huyết.

 "Tà thắng thì làm cho nó hư đi", vậy khi rút châm ra đừng vít vết châm lại để cho tà khí cứ theo đó mà tiết ra.

 Như nói: "Thong thả mà nhanh thì sẽ thực", tức là lúc rút châm thì thong thả, nhưng sau khi châm rút ra hết rồi, kịp vít ngay vết châm lại. Như nói: "Nhanh mà thong thả thì sẽ hư", tức là rút châm ra nhanh mà thong thả mới lấy tay vít chỗ châm lại.

 Nói: "Thực với hư" tức là nhận xem khí đến ở dưới châm lạnh hay ấm thì biết là khí nhiều hay ít.

 Khí ở con người hư hay thực, như có như không, phải yên tĩnh để nhận xét, nếu vội vàng không thể sao biết được.

 Bệnh có gốc ngọn, trị bệnh cũng phải có gốc ngọn. Có phân biệt được gốc ngọn, mới mong trị được bệnh.

 Hư thì làm cho thực, thực thì làm cho hư, về phép bổ tả, phải giữ cho đúng.

 Cái cốt yếu của sự hư thực, đối với phép dùng cửu châm, rất là tinh vi huyền ảo, nhưng cũng theo cái lẽ đương nhiên thôi.

 Trong khi hoặc bổ hoặc tả, thì sự khai hạp của khí cũng phản ứng theo (tức như trên đã nói).

 Phàm chín thứ châm, danh và hình đều không giống nhau, có thế mới đầy đủ phương pháp bổ và tả.

 Thích vào thực, muốn hư, hãy lưu châm, chờ Âm khí đến dưới châm nhiều rồi, sẽ rút châm.

 Thích vào hư, muốn cho thực, chờ Dương khí đến dưới châm nhiều, rồi sẽ rút châm.

 Như nói: "kinh khí đã đến, cần giữ đừng lỡ...", tức là đừng để cho khí lại thay đổi trái khác, mới mong khỏi bệnh.

 Như nói: 'Sâu nông ở chí...", tức là đã biết rõ bệnh ở trong hay ngoài, để dùng châm hoặc sâu, hoặc nông cho đúng.

 Như nói: "Xa gần như một", tức là lúc thích sâu hay nông phải có nhất định.

 Như nói: "Tay như nắm con hổ", tức là nói dùng châm phải vững vàng, không nên hấp tấp.

 Như nói: "Thần không thể vào mọi vật...", tức là bảo người dùng châm phải yên tĩnh để xem xét bệnh nhân, không nên để tâm vào việc khác.

 Vậy lúc cầm châm để châm cho bệnh nhân, phải đoan trang yên tĩnh, dùng mắt của mình trông vào mắt của bệnh nhân, khiến bệnh nhân chú ý vào mình, nhờ ở đó mà khí lưu hành được dễ dãi.

 Bì (da) của người, ứng với trời; nhục của người ứng với đất; mạch của người ứng với người; cân của người ứng với thì (mùa); tiếng của người ứng với âm; dương của người hợp với khí và ứng với luật răng và mặt, mắt của người ứng với tinh (sao); khí ra vào của người ứng với phong (gió); chín khiếu và ba trăm sáu mươi nhăm lạc ứng với dã (khu vực).

 Cho nên châm số 1 để châm bì, châm số 2 để châm nhục, châm số 3 để châm mạch, châm số 4 để châm cân, châm số 5 để châm cốt, châm số 6 để điều âm dương, châm số 7 để ích tinh, châm số 8 để trừ phong, châm số 9 để thông chín khiếu và trừ 365 khí ở các tiết. Vì vậy, nên nói các châm đều có "sở chủ".

 Tâm, ý của con người ứng với tám gió (gió của tám phương); khí của con người ứng với trời; tóc, răng, tai, mắt và ngũ thanh của con người ứng với năm âm, sáu luật; âm, dương, mạch và huyết khí của con người ứng với đất; Can và mục của con người ứng với số cửu (tức chín). Can khai khiếu lên mắt, nên hợp với "Can mục". Can thuộc mộc, mộc sinh ra bởi số 3. Ba nhân với ba tức là số chín).


 (1) Án: Ở dưới tiết này còn có một tiết đếm được 124 chữ, theo bản chú giải của Vương Băng, Trương Ẩn Am và Mã Nguyên Đài đều công nhận là do bản chép rách nát, thiếu sót, nên lộn xộn không thành câu kệ gì... Đành khuyết bỏ không chú giải. Nên đây dịch giả cũng thôi không dịch.

 Thích gia không cần phải chẩn, chỉ nghe bệnh nhân nói, cũng có thể thấu được bệnh tình.

 Bệnh tại đầu, nhức đầu, dùng "tàng châm" (1) để thích. Thích tới cốt, bệnh khỏi, sẽ thôi. Phàm thích, đừng làm thương đến cốt nhục và bì. Bì là con đường để châm (2).


 Phàm trị về hàn nhiệt, phàm dùng âm thích. Thích vào chính huyệt một châm, thích vào bàng huyệt bốn châm. Nếu bệnh nặng và lâu, nên điều trị Đại Tàng. Phàm thích Đại Tàng, nên thích ở lưng mà gần tới Tàng. Bởi du huyệt của Tàng ở lưng. Thích ở du mà gần tới Tàng, thì Tàng khí với châm sẽ hợp nhau, mà chứng hàn nhiệt ở trong phúc sẽ bài trừ hết. Nhưng cái cốt yếu của phép thích, không nên để cho huyết ra quá nhiều, chỉ phát châm nông cho huyết ra ít thôi.

 Trị chứng ung thũng (mụn, sưng, nát), nên thích ngay trên ung. Trông xem ung lớn hay nhỏ, để định sự thích sâu hay nông. Thích ung lớn, nên cho ra nhiều huyết, thích ung nhỏ, nên để nông châm. Phải giữ cho châm thật ngay, đừng để phạm đến thịt lành. Thích vừa đúng đến chỗ có máu mủ thì thôi.

 Bệnh tại Thiếu phúc, có vật uất tích. Nhận ở Thiếu phúc, chỗ nào da "cồn dầy" lên thì thích. Lại thích ở hai bên đốt xương sống thứ tư Tâm du, thích ở hai bên yêu cốt, hai bên hiếp lặc... Để dẫn cho nhiệt khí ở trong phúc do dưới châm mà tiết ra, Ý xá, Kinh môn.

 Bệnh tại Thiếu phúc, phúc thống, không đại, tiểu tiện được, gọi là sán. Thích ở Thiếu phúc, hai đùi, yêu và khỏa cốt... Thích để mũi kim lâu sẽ rút ra, nhiệt khí tiết ra hết, bệnh sẽ khỏi.

 Bệnh tại Can, cân rút, khớp đau, không thể đi được, gọi là Cân tý. Vì thế phải thích ở trên cân, thích ở khoảng phận nhục, nhưng không được để trúng vào xương... Cân đã thư, bệnh sẽ hết; cân đã nóng, bệnh sẽ khỏi và thôi không phải thích nữa.

 Bệnh tại cơ phụ, cơ phụ đều đau, gọi là cơ tý. Bệnh  này gây nên bởi hàn thấp, phải thích ở đại phận nhục, tiểu phận nhục. Châm nhiều huyệt và sâu, để cho khí nhiệt dẫn đến. Nhưng đừng làm thương đến cân cốt. Nếu thương đến cân cốt, sẽ biến thành chứng nan hoán (tay chân rã rời, bất toại bên tả, hoặc bên hữu), chờ bao giờ các phận nhục nhiệt đều, bệnh sẽ khỏi và thôi không phải châm.

 Bệnh tại cốt, cốt nặng không thể cử động được. Cốt tủy toan thống, do hàn khí phạm vào, gọi là cốt tý. Phải thích sâu, đừng làm thương đến mạch và nhục. Vì con đường của nó phải đi qua đại, tiểu phận nhục. Khi nào trong cốt nóng đều, bệnh khỏi, sẽ thôi không phải châm.

 Có chứng bệnh, lúc mới, thường mỗi năm phát sinh một lần; nếu không chữa, dần dần đến mỗi tháng một lần, hoặc ba bốn lần... Gọi là bệnh điên. Thích ở các phận nhục, các mạch. Nếu không có chứng hàn, thì dùng châm để làm cho điều hòa, bệnh khỏi sẽ thôi không phải châm.

 Bệnh thuộc về phong, vừa hàn, vừa nhiệt; nhiệt hãn toát ra, mỗi ngày vài lần. Trước hãy thích vào phận lý, lạc mạch. Nếu hãn vẫn ra, mà vẫn cứ vừa hàn vừa nhiệt, thì ba ngày thích một lần; thích tới trăm ngày thì thôi (3).


 Bệnh đại phong (tức lệ phong), các khớp xương nặng nề, râu, mày rụng. Vì vậy, thích ở cơ nhục, để cho hãn ra, quá một trăm ngày; tất cả trước sau hai trăm ngày, được râu và lông mày mọc lại, thì không châm nữa (4).


 (1) Tàng tức là giấu kín. Giấu kín mũi châm đi để hơi hở mũi châm.

 (2) Ở đầu, bì nhục rất mỏng, rất dễ phạm vào xương. Cho nên, phải khéo thế nào; thích đến xương mà không phạm vào xương; thích nông ở ngoài bì mà lại không thương đến bì. Mà bì lại là con đường châm tất phải đi qua. Nông quá thì thương bì, sâu quá thì thương cốt, lơ lửng ở giữa khoảng sâu nông thì lại thương nhục... Vậy thích ở đâu mới lại là một điều kiện rất khó. Nếu đối với sự khó mà làm được không khó, thì đối với cái dễ lại càng dễ... Thích gia có thể coi thường được sao?

 (3) Đương lúc bệnh phát mà hãn ra, đó là bởi tà với chính cùng xung đột nhau; nếu vì thích mà hãn ra, đó là vì làm cho có hãn, để tà theo hãn mà tiết ra.

 (4) Đại phong hay lệ (lại) phong tức là chứng phong hủi. Nó do cơ nhục mà thẳng phạm vào cốt tủy, nên cốt tiết nặng nề. Vì nó ở bộ phận cơ nhục, mà nhằm đúng vào nơi huyết khí của hai mạch Xung, Nhâm, nên râu và lông mày rụng. Vì tà, thoạt tiên phạm vào cơ nhục, nên thích ở cơ nhục trước, để lấy hãn, qua một trăm ngày rồi, mới thích vào bộ phận cốt tủy để lấy hãn, lại thêm một trăm ngày nữa, cộng là hai trăm ngày, mới thôi không thích.

 Án: Theo phép thích, "thích vào cốt, đừng làm thương đến tủy", giờ vì cái độc của "lại phong" nó vào sâu quá, nên thích vào tủy tới trăm ngày, mà không đến nỗi quá tiêu thước, đó tức là đúng với nghĩa câu: Hữu cố, vô vẫn = có bệnh, bệnh sẽ chịu, không chết vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi nghe bì (da) có phận bộ, mạch có kinh kỳ, cân có kết lạc, cốt có độ lượng... Chủ về bệnh đều có khác nhau. Vậy tả, hữu, trên, dưới và âm, dương ở đâu, sinh ra bệnh trước sau thế nào, xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Muốn biết bì bộ, phải dùng kinh mạch để ghi nhớ. Các kinh khác đều như vậy (1).


 Dương mạch của Dương minh gọi là Hai phi. Trên dưới (tức thủ túc Dương minh) cùng một phép xét nhận. Hễ thấy trong bộ phận nào, có "phù lạc" hiện lên, tức là lạc của Dương minh. Trông xem sắc của nó, nếu xanh nhiều là "thống", đen nhiều là "tý", hoàng và xích là nhiệt, trắng nhiều là hàn. Nếu năm sắc đều hiện là vừa hàn vừa nhiệt. Ở lạc mà thịnh (nhiều) sẽ dẫn vào kinh (2). Dương chủ về bệnh ở ngoài, âm chủ về bệnh ở trong (3).


 Dương lạc của Thiếu dương gọi là Khu trì. Trên dưới cùng một phương pháp. Hễ thấy trong bộ phận có "phù lạc" hiện lên, tức là lạc của Thiếu dương. Lạc thịnh thì dẫn vào kinh. Cho nên ở dương thì chủ dẫn vào, ở âm thì chủ dẫn ra, để lại thấm vào trong. Các kinh khác đều như vậy (4).


 Dương lạc của Thái dương gọi là Quan khu, trên dưới cùng một phương pháp. Hễ thấy trong bộ phận có phù lạc hiện lên, tức là lạc của Thái dương. Lạc thịnh thì dẫn vào kinh.

 Âm lạc của Thiếu âm gọi là Quan khu. Trên dưới cùng một phương pháp. Hễ thấy trong bộ phận có phù lạc hiện lên, tức là lạc của Thiếu âm. Lạc thịnh thì dẫn vào kinh. Khi dẫn vào kinh, qua dương bộ để rót vào kinh; khi dẫn ra, do âm bộ rót vào trong cốt (5).


 Âm lạc của Tâm chủ gọi là Hạ kiên. Trên dưới cùng phương pháp. Hế thấy trong bộ phận có phù lạc hiện lên, tức là lạc của Tâm chủ. Lạc thịnh thì dẫn vào kinh ("Trên" tức thủ Quyết âm Tâm chủ, "dưới" tức túc Quyết âm Can).

 Âm lạc của Thái âm gọi là Quan trập. Trên dưới cùng phương pháp. Hễ thấy trong bộ phận có "phù lạc" hiện lên, tức là lạc của Thái âm. Lạc thịnh thì dẫn vào kinh.

 Phàm lạc mạch của mười hai kinh, đều có hiện ra ở bì bộ.

 Xem đó thì biết: Trăm bệnh khi mới phát sinh đều trước từ bì mao. Tà trúng vào nó thì tấu lý mở ra. Tấu lý mở ra thì phạm vào lạc mạch. Nếu cứ để nó ở đó mà không tả bỏ đi, thì nó sẽ truyền kinh. Vào kinh mà vẫn để vậy, thì nó lại truyền vào Phủ, và ký túc ở Trường, Vị.

 Tà khí mới phạm vào bì mao, thì các chân lông đều "sẩn" cả lên, rồi tấu lý mở ra mà dẫn vào lạc. Khi vào lạc thì lạc mạch thịnh, sắc biến đi. Khi dẫn vào kinh, thì khí của Tàng Phủ bị hư mà lõm xuống. nếu lưu ở khoảng cân cốt, hàn nhiều thì cân rút, cốt đau; nhiệt nhiều thì cân trùng, cốt tiêu, thịt sút, xương khoai nứt nẻ, lông tóc cứng thẳng, các bại chứng đều phát sinh.

 - Mười hai bộ của bì, phát sinh bệnh thế nào?

 - Bì là bộ phận của mạch. Tà phạm vào bì thì tấu lý mở ra, do đó tà phạm vào lạc mạch; lại do lạc mạch phạm vào kinh mạch. Kinh mạch mãn thì phạm vào Tàng, Phủ. Vậy biết bì cũng có bộ phận, vì khi bất cập mới gây bệnh, nên bệnh lớn.


 (1) Luồng mạch đi thẳng mà ở sâu gọi là kinh; luồng mạch nổi hiện lên trong da là lạc. Muốn biết phận bộ của bì, nên nhận ở lạc mạch là cái mình có thể trông thấy được để phân biệt. Nhưng vẫn phải lấy kinh mạch làm tiêu chuẩn. Bởi "lạc" chỉ là con đường "nhánh" của "kinh", như kinh mạch của Phế, dẫn đi trong khoảng Ngư tế, thiếu trạch, Nhu lặc, vậy ta cứ dò các nơi đó để tìm nhận lạc mạch của Phế... Mà cái "bì" ở bên ngoài nơi lạc mạch hiện lên đó, tức là bộ phận của Phế làm chủ. Ta trông sắc nó, nếu xanh nhiều thuộc hàn, hoàng hoặc xích thuộc nhiệt. Lạc hư thì dẫn vào kinh. Kinh "mãn" thời ký túc luôn vào Phế tàng... Mười hai kinh kia đều như vậy.

 (2) Phàm tà trúng vào con người, bắt đầu từ bì phu, rồi đến lạc mạch. Nếu cứ lưu ở đó, sẽ truyền vào kinh. Nên nhận xét cái sắc của phủ lạc ở bì bộ, có thể tìm được chứng hậu ra sao. Tà ở lạc đã thịnh mà không "tả" bỏ đi, nó sẽ dẫn vào kinh. Tà ở bộ phận Dương minh, sẽ phát sinh chứng hậu của Dương minh, tại các kinh kia cũng vậy.

 (3) Đây nói về kinh lạc chia ra âm dương và nội ngoại. Kinh nói: "Nội" có âm dương, "Ngoại" cũng có âm dương. Về ngoại, bì phu là dương,, cân cốt là âm. Cho nên hiện ra ở ngoài bì phu và lạc, thuộc dương; mà chủ về bệnh ở bên ngoài. Chằng vào trong khoảng cân cốt là kinh, thuộc âm, mà chủ về bệnh ở bên trong.

 (4) Đoạn này lại nói kinh khí từ trong mà dẫn ra ngoài. Năm Tàng trong hợp với năm hành, tức là âm dương của đất. Sáu kinh ngoài hợp với sáu khí, tức là âm dương của trời. Sáu khí của trời, hợp với năm hành của đất ở dưới; năm hành của đất, hợp lên với sáu khí của trời. Vì vậy, khí của sáu kinh ở ngoài, theo khí dương mà dẫn vào trong; khí của kinh mạch ở trong, theo khí âm mà dẫn ra ngoài. Ra tới bì phu, lại do bì phu mà dẫn vào cơ nhục, cân, cốt để thấm nhuần vào mạc nguyên của Tàng Phủ, rồi lại suốt thẳng vào Tàng, Phủ. Đó là sự tuần hoàn của kinh mạch.

 (5) Đoạn này, nói về sự tuần hoàn của mạch khí, do kinh dẫn ra, lại từ ngoài dẫn vào mà "rót" vào cốt. Các kinh đều thế. Trên đây là nói về ba kinh âm, mà Thiếu âm lại chủ về mùa đông và cốt, nên lại thuật lại cho rõ.

 Án: Câu "Khi dẫn vào kinh, qua dương bộ để rót vào kinh...". Đó là nói tà khí từ ngoài dẫn vào. Câu "Khi dẫn ra, do âm bộ rót vào trong cốt...". Đó là nói chính khí từ trong dẫn ra ngoài.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Lạc hiện ra năm sắc khác nhau. Sở dĩ có sự không giống nhau đó, là vì sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Kinh có thường sắc, còn lại thì biến dịch rất không thường.

 - Thế nào là thường?

 - Tâm đỏ, Phế trắng, Can xanh, Tỳ vàng, Thận đen. Đó là mạch sắc thường của các kinh.

 - Âm dương của lạc, có ứng với kinh không?

 - Sắc của âm lạc có ứng với kinh, sắc của dương lạc, biến đổi không thường, theo bốn mùa mà dẫn đi (1).


 Hàn nhiều thì "đọng rít". Đọng rít thì hiện ra sắc xanh và đen; nhiệt nhiều thì "loãng chảy" (2); loãng chảy thì hiện ra sắc vàng và đỏ. Nếu năm sắc cùng hiên ra một lúc, sẽ thành bệnh vừa hàn vừa nhiệt.


 (1) Đây nói về: Âm lạc ứng với kinh mạch mà thành năm sắc. Dương lạc theo bốn mùa mà thành năm sắc. Âm lạc tức là lạc của sáu âm kinh, ứng với kinh của năm Tàng, đều có thường sắc mà không biến đổi; Dương lạc tức là lạc của sáu dương kinh, theo với sắc của bốn mùa để biến đổi... Đó đều là cái lẽ thường của bốn mùa năm hành, mà đều là vô bệnh. Nếu ở trong bốn mùa, mà lạc của năm Tàng thấy hiện ra xanh đen thì là hàn, vàng đỏ thì là nhiệt.

 Vương Tấn Phương nói: Dương là thiên khí, chủ về bên ngoài; Âm là địa khí chủ về bên trong. Sáu Phủ là dương, ngoài ứng với khí Tam dương; Năm Tàng là âm, trong hợp với năm hành của đất. Vì vậy, dương lạc theo bốn mùa của trời; nên sắc biến đổi không thường, mà bên trong thời thông với năm Tàng. Năm Tàng ứng với năm hành, mà ngoài hợp với Tam dương. Đó là sự "hỗ tương" giao hợp với Tàng, Phủ, Âm, Dương.

 (2) Án: "Đọng rít", nguyên Hán văn là "ngưng sáp". Còn "loãng chảy" nguyên Hán văn là "cháo trạch". Định nghĩa như vậy chỉ là "gượng". Vậy về sau, xin cứ dịch nguyên âm cho tiện.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe khí huyết có ba trăm sáu mươi nhăm huyệt để ứng với một năm, xin cho biết rõ ra làm sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Bối với Tâm cùng rút nhau vào mà đau, nên trị ở Thiên đột, Thập trùy với Thượng ký. Thượng ký tức là Vị quản; Hạ ký tức là Quan nguyên (1).


 Tà khí ở bối và hung, nó liên lạc với âm dương, tả hữu như vậy, phát sinh ra bệnh tiền hậu đau và rít, hung hiếp đau không thể thở, không thể nằm, khí ngược lên ngắn hơi và thiên thống. Mạch của nó "phình to ra", lệch sang cầu mạch, chằng qua hung hiếp, rẽ vào Tâm, suốt lên cách, vòng lên vai, qua Thiên đột, lệch xuống dưới vai, hỗ giao ở dưới Thập trùy (đốt xương sống thứ mười).

 Về Tàng du có 50 huyệt:

 Mỗi Tàng có năm huyệt, 5 lần 5 là 25 huyệt. Mỗi huyệt lại chia làm tả hữu 2 huyệt, nên mới thành 50 huyệt.

 Phủ du 72 huyệt (1):

 1) Sáu Phủ, mỗi Phủ có 6 huyệt, 6 lần 6 là 36. Mỗi huyệt lại chia làm tả hữu 2 huyệt, nên mới thành 72 huyệt.

 Nhiệt du 59 huyệt (1):

 1) Ở trên đầu có 5 hàng, mỗi hàng 5 huyệt, thành 25 huyệt; Đại chữ, Ưng du, Khuyết bồn, Cốt du, mỗi huyệt có 2, thành 8 huyệt; Khí nhai, Tam lý, Cự hư, Thượng, hạ liêm, mỗi huyệt có 2, thành 8 huyệt; Vân môn, Ngu cốt, Ủy trung, Túy không, mỗi huyệt có 2, thành 8 huyệt; bên cạnh Du có năm Tàng, đều có 2 huyệt, thành 10 huyệt. Hợp cả lại thành 59 huyệt.

 Thủy du 57 huyệt (1):

1) Trên xương "khu" 5 hàng, mỗi hàng 5 huyệt thành 25 huyệt; trên Phục thỏ đều có 2 hàng, mỗi hàng có 5 huyệt, thành 20 huyệt; trên Khỏa đều có 1 hàng, mỗi hàng có 6 huyệt, thành 12 huyệt. Tổng cộng thành 57 huyệt. Trở lên cộng 116 huyệt.

 Trên đầu 5 hàng, mỗi hàng 5 huyệt, thành 25 huyệt (1):

 1) Trên đây lại nói về huyệt của nhiệt du một lần nữa, vì Nhiệt du tức cũng là khí huyết. Do ở nó "có thể lấy khí, có thể tả nhiệt", lại có thể khiến nhiệt tà theo khí mà tiết ra, cho nên dưới đây lại nói: "Nhiệt du tại khí huyết".

 Hai bên Trung lữ đều có 5, thành 10 huyệt. Trên hai bên Đại trùy, đều có 1, thành 2 huyệt. Phù bạch bên đồng tử mắt có 2 huyệt. Lưỡng bễ áp hai huyệt. Độc tỵ 2 huyệt. Huyệt đa sở văn ở sau tai, 2 huyệt. Hạng trung ương 1 huyệt. Chẩm cốt 2 huyệt. Thượng quan 2 huyệt. Đại nghinh 2 huyệt. Hạ quan 2 huyệt. Thiên trụ 2 huyệt. Cự hư, Thượng, Hạ liêm 4 huyệt. Khúc nha 2 huyệt. Thiên đột 1 huyệt. Thiên phủ 2 huyệt. Thiên dũ 2 huyệt. Phù đột 2 huyệt. Thiên song 2 huyệt. Kiên giải 2 huyệt. Quan nguyên 1 huyệt. Ủy dương 2 huyệt. Kiên trinh 1 huyệt. Ân môn 1 huyệt. Tề 1 huyệt. Hung du 12 huyệt. Bối du 2 huyệt. Ưng du 12 huyệt. Phận phục 2 huyệt. Khỏa thượng hoành 2 huyệt. Âm, Dương kiều 4 huyệt.

 Thủy du ở các phận nhục; nhiệt Du đại khí huyết; hàn nhiệt Du tại "lưỡng hài" (2).

 Áp trung 2 huyệt.

 Một huyệt đại cấm (cấm rất ngặt) 25 thích, ở dưới huyệt Thiên phủ 5 tấc (3).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi đã được biết rõ khí huyết ở những nơi đâu, nhờ cách dùng châm rất được dễ dàng. Nhưng còn tôn lạc và khê, cốc tương ứng như thế nào, xin cho biết...

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tôn lạc có 365 huyệt hội, cũng để ứng với một năm, vừa để thông vinh, vệ, có khi lại sinh những bệnh lạ lùng.

 Nếu vinh, vệ bị ngừng đọng. Vệ tán, vinh tràn, khí kiệt, huyết nghẽn, thì bên ngoài sẽ phát hàn nhiệt, bên trong thì thành thiểu khí... Phải "tả" ngay đừng chậm, để cho vinh, vệ lại được giao thông. Vậy thấy sắc lại hiện lên thì tả ngay, không cần phải xét đến "sở hội" (4).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết huyệt hội của khê, cốc thế nào?

 Kỳ Bá thưa:

 - Nơi đại hội của nhục gọi là cốc, nơi tiểu hội của nhục gọi là khê, ở trong khoảng phận nhục và nơi hội của khê cốc, là để hành vinh, vệ, để tụ hội đại khí (5).


 Tả nhiều, khí nghẽn, mạch nhiệt, nhục bại, vinh vệ không lưu hành được, sẽ phải hóa thành mủ; trong làm tiêu hao cốt tủy, ngoài làm nứt vỡ bọng chân... Rồi lưu hành mãi ở các khớp xương, sẽ cùng gây nên tật bệnh.

 Hàn tích ở bên trong vinh, vệ không thuận, thịt nhăn, gân co, khuỷu tay không duỗi ra được. Bên trong thành chứng cốt tý, bên ngoài thành chứng bất nhân. Gọi là "bất túc" đó là bởi khí đại hàn ngừng trệ ở khê, cốc mà gây nên.

 Khê và cốc, 365 huyệt hội, cũng để ứng với một năm. Nếu khí vít tầm thường, chỉ tràn lan đi lại ở trong mạch, châm nhẹ có thể tới, thì phép châm cũng như các nơi khác. Vậy về mạch tôn lạc, cũng còn thứ khác hẳn với kinh mạch. Nếu huyết thịnh thì cần phải tả bỏ đi, cũng có 365 mạch, đều rót vào lạc, rồi lại truyền sang 12 lạc mạch, chứ  không chỉ riêng 14 mạch lạc mà thôi.


 (1) Trên đây nói Tâm, tức là bao quát cả Tâm hung. Bối thuộc dương, phúc thuộc âm, Đốc mạch vòng ở lưng, "tổng đốc" toàn thể khí dương ở thân hình; Nhâm mạch vòng ở phúc, "thống nhậm" toàn thể khí âm ở thân hình. Đoạn này chỉ nói về hai khí Âm Dương, đều thuộc về chuyên chủ của hai mạch Đốc, Nhâm, rồi mới nói đến khí của âm dương đều có huyệt riêng làm nơi phát nguyên cả.

 (2) Đoạn này nói: Cái tà hàn nhiệt, đều do khí phận mà ra. Trăm bệnh khi mới phát sinh, đều phát sinh bởi phong, vũ, hàn, thử. Phong với thử là khí dương nhiệt của trời; vũ với thủy là khí âm hàn của đất. Cảm cái khí hàn nhiệt của trời đất, thì phát bệnh tại âm dương của con người. Vậy cái tà ở khí phận phải do khí phận mà ra, nên thiên này gọi là Khí huyết luận. Đó là nói: Trở lên 365 độ, để ứng với cái khí số của chu thiên, để mà "thủ khí" và "tả tà". "Các phận nhục", tức là đại, tiểu phận nhục và khí phận ở bì phu cơ tấu. "Khí huyệt" tức là nơi vinh, vệ, khí huyết "rót" cả vào đấy. "Lưỡng hài" và "Áp trung" hai huyệt, tức là huyệt Dương lăng toàn của túc Thiếu dương. Phàm khí của mười một Tàng, Phủ đều "thủ quyết" ở Đởm, vì Thiếu dương chủ về cái khí sơ sinh. Cho nên về khí hàn nhiệt, chuyên "lấy" ở Lưỡng hài và Áp trung... Đủ chứng tỏ rằng: Dù ở Tàng, dù ở Phủ, cái tà hàn nhiệt đều theo khí của Thiếu dương để thăng giáng.

 (3) Huyệt này tức là huyệt Ngũ lý thuộc thủ Dương minh Đại tràng kinh. Nếu thích ở huyệt này tới 25 thích, thì khí của năm Tàng sẽ kiệt mà chết, nên phải đại cấm.

 Tổng cộng ba trăm sáu mươi lăm huyệt, đều là nơi dùng châm để thích (1).

 1) Án: Từ huyệt Thiên đột, Thập trùy, Thượng ký, Quan nguyên... Đến Áp trung, cộng được 364 huyệt, mà tựu trung còn có nhiều chỗ trùng phúc, chắc vì lâu ngày sách vở rách nát thiếu sót nên mới thành như vậy. Nhưng cũng không biết kê cứu vào đâu để bổ khuyết chỗ đó. Nên trên đây đành để là một đoạn khuyết nghi.

 (4) Tôn lạc bên ngoài thông với bì phu, bên trong liền với kinh mạch để giao thông với vinh, vệ. Cho nên hễ tà phạm vào, thì vinh, vệ ngưng đọng, không thể cùng lưu hành được với nhau, do đó khí bị kiệt mà huyết bị nghẽn. Tà khí ở bên ngoài thì phát hàn nhiệt; ở bên trong thì thành thiểu khí. Phải dùng châm tả ngay đi để cho vinh, vệ lại được giao thông. Vậy hễ thấy chỗ nào huyết lưu sắc biến thì thích ngay, không cần phải hỏi huyệt hội của nó ở đâu nữa.

 (5) Về nhục (thịt) có chia ra đại phận và tiểu phận. Đại phận như thịt ở cánh tay, bắp đùi, đều có giới hạn, tiểu phận như bên trong cơ nhục đều có văn lý (thớ, khe). Nhưng đường lối dù khác nhau mà vẫn cùng hội hợp với nhau. Vậy cái nơi đại phận, tức là cái nơi đại hội; mà nơi tiểu phận, tức là nơi tiểu hội; Trong khoảng "phận hội" đó, cốt để giao thông cái khí của vinh, vệ. Nên mới gọi là khê, cốc. Đại khí tức là Tông khí.

 Án: Vinh khí phát sinh tự Trung tiêu do cái chất tính của thủy cốc chảy ràn vào trong mạch, phân tán ra ngoài mạch. Cái thứ chuyên ở kinh, thì dẫn đi ở trong kinh toại (luồng mạch). Kinh toại là đại lạc của Vị, cùng một công dụng với các đại lạc của năm Tàng sáu Phủ; Vậy vinh khí có một phần lưu hành ở trong mạch, cũng lại có một phần lưu hành ở ngoài mạch, lại có một phần cùng với Tông khí phát sinh bởi Kinh toại của Vị, rồi "rót" vào đại lạc của năm Tàng, để dẫn ra ngoài khoảng Cơ tấu. Hai thứ khí đó vẫn cùng hội hợp, cho nên nói: "Để hành vinh vệ, để hội đại khí...". Tiết trên nói về vinh khí ở trong mạch, cùng vệ khí giao thông ở khoảng tôn lạc. Tiết này nói về cái vinh khí phân tán, cùng với vệ khí, tông khí, đại hội ở ngoài phận nhục. Nghĩa là vệ khí thông vào trong mạch và vinh khí dẫn hành ở ngoài mạch vậy.

 (6) Đây là nói: ngoài 14 mạch lạc, còn 12 mạch lạc, Mười bốn mạch lạc, tức là mạch của 12 Tàng, Phủ và hai mạch Nhâm, Đốc. Cộng với 14 đại mạch. Còn 12 mạch lạc tức là chính kinh của 12 Tàng, Phủ. Vậy là 12 chính kinh, cộng với 14 đại lạc cùng thông mà 14 đại lạc cùng 365 lạc cùng thông. Sự giao thông rất phức tạp, nếu không tinh, không sao nhớ được.

 Mạch khí của túc Thái dương phát ra 78 huyệt. Hai đầu lông mày, mỗi bên một huyệt. Từ khoảng tóc tới cổ, ba tấc rưỡi, bên cạnh có 5 huyệt, cùng cách nhau ba tấc.

 Thấy phù khí hiện lên ở trong bì (da), có 5 hàng, mỗi hàng có 5 huyệt. Năm lần năm, thành 25 hyệt. Hai bên đại cân ở cổ, mỗi bên có một huyệt; hai bên Phong phủ, mỗi bên có một huyệt. Từ hiệp bối trở xuống đến Cầu vĩ 21 tiết, khoảng đốt thứ 15, đều có một huyệt; Du của năm Tàng, mỗi Tàng đều có 5 Du; Du của sáu Phủ, mỗi phủ đều có sáu Du. Từ Ủy trung trở xuống đến cạnh Túc tiểu chi đều có sáu Du.

 Mạch khí của túc Thiếu dương phát ra 62 huyệt. Trên hai góc đầu (giác), mỗi bên đều có hai huyệt; từ mắt thẳng lên phát tế, đều có năm huyệt; phía trước tai đều có một huyệt; phía sau tai đều có một huyệt, dưới Nhuệ phát đều có một huyệt; dưới Khách chủ nhân đều có một huyệt; chỗ lõm phía sau tai đều có một huyệt; ở Hạ quan đều có một huyệt; dưới tai, phía sau Nha sa (quai hàm) đều có một huyệt; ở Khuyết bồn đều có một huyệt; ở dưới nách ba tấc, từ Hiệp đến Khư, tám khoảng, đều có một huyệt; bên cạnh Bễ khu đều có một huyệt; từ đầu gối đến ngón chân thứ hai đều có sáu Du.

 Mạch khí của túc Dương minh phát ra 68 huyệt; đầu, trán và cạnh phát tế đều có ba huyệt; hai bên Cầu cốt không đều có một huyệt; nơi cốt không của huyệt Đại nghinh đều có một huyệt; tại Nhân nghinh đều có một huyệt; tại Khuyết bồn ngoài Cốt không đều có một huyệt; tại Ưng trung gian đều có một huyệt; bên ngoài Cưu vỹ phía dưới vú 3 tấc, giáp Vị oản đều có 5 huyệt. Giáp Tề quãng ba tấc đều có ba huyệt; tại Khí nhai động mạch đều có một huyệt; tại trên Phục thổ đều có một; từ Tam lý trở xuống đến ngón chân giữa đều có tám Du.

 Mạch khí của thủ Thái dương phát ra 36 huyệt. Phía trong đầu mắt đều có một huyệt; phía ngoài mắt đều có một huyệt; dưới Cầu cốt đều có một huyệt; trên vành tai đều có một huyệt; trong tai đều có một huyệt; tại huyệt Cự cốt đều có một huyệt; tại trên Khúc địch đều có một huyệt; tại chỗ lõm trên Trụ cốt, đều có một huyệt; tại Kiên giải, đều có một huyệt; dưới Kiên giải ba tấc, đều có một huyệt; trên Thiên song bốn tấc, đều có một huyệt; từ khuỷu trở xuống đến cuối ngón tay út đều có sáu Du.

 Mạch khí của thủ Dương minh phát ra 22 huyệt, từ Tị không ngoại liêm đến trên cổ đều có hai huyệt, tại Đại nghinh cốt không đều có một huyệt, tại nơi hội của Trụ cốt đều có một huyệt, tại nơi hội của Ngu cốt đều có một huyệt, từ khuỷu trở xuống đến cuối ngón tay cái, đều có sáu Du.

  Mạch khí của thủ Thiếu dương phát ra 32 huyệt. Dưới Cưu cốt đều có một huyệt, sau lông mày đều có một huyệt, trên “giác” đềuc có một huyệt, phía sau Hạ hoàn cốt đều có một huyệt, giữa cổ, phía trước huyệt của túc Thái dương, đều có một huyệt; tại cạnh Phù đột đều có một huyệt; tại Kiên trinh, đều có một huyệt; dưới Kiên trinh khoảng dưới ba tấc đều có một huyệt; từ khuỷu trở xuống đến cuối ngón tay vô danh đều có sáu Du.

 Mạch khí của Đốc mạch phát ra 28 huyệt. Khoảng giữa cổ đều có hai huyệt, sau Phát tế có tám huyệt, tại giữa mặt có ba huyệt, từ Đại trùy trở xuống đến Cầu vỹ và bên cạnh có 15 huyệt. Về phép kiểm nhận tích trùy (đốt xương sống), từ Đại trùy trở xuống đến Để cốt, cộng 21 đốt, (trên Đại trùy có ba đốt nữa, cộng thành 24 đốt. Có người nói là ứng với 24 khí).

 Mạch khí của Nhâm mạch phát ra 28 huyệt. Khoảng giữa hầu hai huyệt; tại Ung trung cốt, Hãm trung đều có một huyệt, tại dưới Cưu vỹ hai tấc, tại Vị oản năm tấc; từ Vị oản trở xuống đến Hoành cốt một tấc rưỡi, linh một phân. Đó là Phúc mạch pháp vậy (phép chẩn mạch tại phúc bộ); tại Hạ âm riêng có một huyệt, dưới mắt đều có một huyệt, dưới môi có một huyệt, tại “lợi” răng có một huyệt.

 Mạch khí của Xung mạch phát ra 22 huyệt. Ngoài Cưu vỹ mỗi bên đều nửa tấc, đến khoảng rốn, cùng cách nhau một tấc, đều có một huyệt. Từ bên cạnh rốn trở xuống, mỗi bên đều có năm phân, đến Hoành cốt một tấc, có một huyệt. Đó là Phúc mạch pháp vậy.

 Mạch của túc Thiếu âm phát ra ở dưới lưỡi. Cấp mạch ở mao trung Quyết âm đều có một huyệt.

 Thủ Thiếu âm đều có một huyệt.

 Âm, Dương kiều đều có một huyệt.

 Mạch khí phát ra ở thủ, túc Ngư tế, cộng ba trăm sáu mươi lăm huyệt.

 Hoàng Đế hỏi rằng:

 - Tôi nghe: Phong là một thứ bắt đầu sinh ra trăm bệnh. Dùng châm để điều trị, nên như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Phong từ ngoài vào, khiến người rét run, hãn ra, đầu nhức, mình nặng, ố hàn. Nên trị tại Phong phủ. Làm cho âm dương điều hòa. Bất túc thì bổ, hữu dư thì tả.

 Đại phong phạm vào người, khiến cho gáy, cổ đau, nên thích ở Phong phủ. Huyệt Phong phủ tại thượng trùy (Phong phủ tức là huyệt của Đốc mạch).

 Đại phong phạm vào người, hãn ra, cứu ở huyệt Y hy. Huyệt Y hy tại dưới bối, cách đường xương sống ba tấc, lấy tay áp mạnh vào, bảo bệnh nhân kêu to lên hai tiếng “Y hy”, huyệt sẽ bật lên ở dưới tay.

 Nếu thấy gió mà ghê gió, thích ở đầu lông mày.

 Nếu gáy đau không gối được, thích khoảng Hoành cốt tại trên vai.

 Nếu lưng đau như gãy xuống, dùng tay buông thõng xuống, ngang với đầu khuỷu tay, chiếu ra xương sống, sẽ cứu ở đấy.

 Đau ở Diểu lạc, Quý hiếp, rút ra Thiếu phúc, vừa đau vừa trướng, thích ở huyệt Y hy.

 “Yêu" đau không thể cúi ngửa, đau rút xuống âm noãn, thích ở Bát giao.

 Chứng thử lậu, phát hàn nhiệt, thích ở Hàn phủ. Huyệt Hàn phủ tại gần huyệt Giải vinh ở đầu gối. Nếu muốn lấy huyệt Ủy trung tại sau gối (khuỷu, kheo) thì bảo đứng “vái” (ví đứng vái thì ưỡn thẳng khoeo ra, dễ lấy huyệt); muốn lấy ở túc Tâm thì bảo quỳ (Túc tâm tức là huyệt Dũng toàn. Quỳ thì chìa hẳn lòng bàn chân ra, thấy được huyệt ngay).

 Nhâm mạch phát sinh từ phía dưới Trung cực lên tới Mao tế, vòng phúc lý, lên Quan nguyên, đến Yết hầu, qua mép vòng lên mắt.

 Xung mạch phát sinh từ Khí nhai, cùng với kinh Thiếu âm qua Tề dẫn lên, đến hung thì chia đi.

 Nhâm mạch mắc bệnh, ở con trai bên trong kết thành bảy chứng sán, ở con gái sinh chứng Đại hạ và Giả tụ.

 Xung mạch mắc bệnh, khí nghịch và lý cấp.

 Đốc mạch mắc bệnh, xương sống cứng và đau như gãy.

 Đốc mạch phát sinh từ Thiếu phúc, ở khoảng giữa hạ cốt. Về con gái, buộc vào Đinh khổng (tức âm hộ), chỗ “khổng” đó, tức là gốc của Niệu khổng. Lạc của nó, vòng Âm khí, hợp với Thoán gian; quanh ra Thoán hậu, chằng xuống diễn, đến Thiếu âm với Cự dương. Về Trung lạc hợp với Thiếu âm, dẫn lên sau vế, xuất lên “ích” rồi nối vào Thận. Cùng với mạch của kinh Thái dương khởi ở phía trong đầu mắt, lên trán, qua đỉnh đầu, chằng vào óc, rồi quanh xuống cổ, vòng xuống vai, qua tích đến yêu, giáp với lữ và chằng vào Thận. Về con trai, theo hành (tức sinh thực khí) đến thoán, cũng giống con gái. Một đường do Thiếu phúc dẫn lên, qua giữa rốn, suốt tâm, tới hầu, lên mép, vòng môi rồi buộc lên phía dưới hai mắt. Bệnh phát sinh ở mạch này, từ Thiếu phúc xung lên Tâm mà đau, không đại, tiểu được, đó gọi là xung sán; ở con gái thì không thụ thai. Nếu phát ở tiền, hậu âm thì sẽ là các chứng long (tiểu buốt). Trĩ, di nịch và ách Can. Đốc mạch phát bệnh, trị ở Đốc mạch, huyệt tại Cốt thượng, quá lắm thì thích ở Tề hạ doanh.

 Nếu thượng khí trở thành tiếng, trị ở giữa hầu, hoặc tại giữa Khuyết bồn. Nếu bệnh xung lên hầu, nên trị ở Tiệm. Tiệm là nơi phân chi của Đốc mạch, ở gần mép.

 Đầu gối như bận bịu khó co duỗi, nên trị ở “Kiền”; ngồi mà đầu gối đau, nên trị ở “Cơ” (Kiền với Cơ là chỗ cơ quan, khớp xương). Đứng mà thấy nóng ở trong xương, nên trị ở Hành gian. Đầu gối đau, đau suốt xuống ngón chân cái, nên trị ở Quắc trung. Ngồi mà đầu gối đau như vật gì bám vào nên trị ở Quan. Đầu gối đau không thể co duỗi nên trị ở Bối nội. Đầu gối đau suốt xương ống như muốn gãy, trị ở Dương minh, Trung du dao. Nếu muốn trị sang nơi khác thì trị ở Cự dương, Thiếu âm doanh. Ống chân đau nhức không thể đứng lâu, trị ở Duy của Thiếu dương, huyệt này tại trên ngoại khỏa 5 tấc.

 Trên Phụ cốt, dưới Hoành cốt là Kiền, giáp là Khoan là Cơ, tất giải là Hài quan, cái xương liền với gối là Liên hài. Trên Hài là Phụ, trên Phụ là Quắc, trên Quắc là Quan, xương nằm ngang phía sau đầu là Chẩm.

 Thủy du có năm mươi bảy huyệt là: Trên chân có năm hàng, mỗi hàng năm huyệt; trên Phục thổ có hai hàng, mỗi hàng năm huyệt; tả hữu mỗi bên đều có một hàng, mỗi hàng năm huyệt; trên khỏa đều có một hàng, mỗi hàng có sáu huyệt.

 Huyệt Tủy không, tại sau não ba phân và tại dưới Lô tế, Nhuệ cốt. Một đường tại dưới Ngân cơ, một đường tại dưới Trung phục cốt phía sau cổ, một đường tại nơi rỗng không ở Tích cốt, và tại trên Phong phủ dưới nơi rỗng không ở Tích cốt, lại ở nơi rỗng không tại dưới Cầu cốt. Vài huyệt Tủy không tại mặt gần mũi hoặc ở miệng, xuống gần hai vai. Cốt không ở hai bắp tay, tại cạnh bắp tay. Tý cốt không ở cạnh tý, cách khỏa bốn tấc, ở vào khoảng giữa hai cốt không. Cốt không của vế ở cạnh vế, phía trên gối bốn tấc. Yêu tế cốt không tại phía động mạch áp chân lông. Cầu cốt không tại phía sau Bễ cốt, cách nhau bốn tấc. Biển cốt (thứ xương dẹp, như xương mặt, không có Tủy khổng, không có dịch tủy (thay đổi tủy) nhưng bên ngoài cũng có cân mạc và các chất thấm nhuần, một loại với các xương khác.

 Về phép cứu chứng hàn nhiệt, trước cứu Đại trùy ở cổ, tình theo tuổi là “tráng” (mỗi lượt gọi là mỗi tráng, như 10 tuổi thì 10 tráng v.v…). Rồi cứu đến Quyết cốt (tức Vĩ cùng, đều thuộc Đốc mạch), cũng tính “tráng” như trên. Trông xem chỗ lõm ở Bối du, để cứu ở đó. Cứu ở đầu Hoa cốt trên ngoại khỏa. Cứu ở chỗ khe ngón chân út với ngón vô danh giáp nhau. Cứu ở hãm mạch dưới bọng chân. Cứu ở phía sau Ngoại khỏa. Ấn tay vào trên xương Khuyết bồn, thấy cứng mà đau như mới có cái gân nổi lên, cứu ngay ở đó. Cứu ở khoảng hãm cốt tại Ưng trung. Cứu ở dưới Thúc cốt tại bàn tay. Cứu ở dưới ba tấc huyệt Quan nguyên tại dưới rốn. Cứu ở động mạch tại mao tế. Cứu ở dưới xương đầu gối ba tấc. Cứu ở động mạch thuộc túc Dương minh tại trên xương khoai. Cứu ở đỉnh đầu một tráng. Nơi chó cắn, cứu ba tráng; đó tức là lấy phương pháp trị bệnh chó cắn để cứu (1).


 (1) Đây là nói về bệnh thử lậu, vốn phát sinh từ khí âm của thủy Tàng, mà giao với khí dương của Tuất hỏa. Như dùng danh từ “thử” (chuột) và danh từ “khuyển” (chó) là trỏ cái thủy tà Thiên ất thuộc Tý, với cái hỏa tà của Bào lạc thuộc Tuất… Hai cái đó cùng hợp lại để gây nên tai vạ. “Nơi chó cắn” tức là bọng chân. Cạnh bọng chân tức là nơi quản hạt của mạch kinh Thiếu dương. Phía trên Thiếu dương, tướng hỏa làm chủ. Khí của Thiếu dương hợp với Bào lạc mà thành hỏa. Nên mới ngay nơi đó để cứu. Lại xem như người bị chó cắn, đôi khi cũng phát hàn nhiệt, như chứng thử lậu, đó tức thuộc về “bất nội ngoại nhân”. Khác hẳn với chứng hàn nhiệt thuộc ngoại cảm nên không thể trị ngoài biểu.

  Nghệ Xung Chi nói: Có một chứng mọc mụn lên ở cổ rồi sưng, đau, vỡ nát, nếu là chứng “lậu” do ngoại cảm thì dễ chữa. Nếu ở phía dưới cổ, mọc lên súc sỉu như chuỗi tràng hạt, không sưng, không đau, gốc nó từ Tàng. Đến khi vỡ ra, thấy lộn có những mạch máu đỏ… thuộc về chứng chết.

 (2) Đây nói chứng thử lậu, nếu mọc choán ra đến ưng hầu, thì nên cứu theo bệnh thương thực. Về bệnh chứng thử lậu, nếu phát sinh ở cổ, đó là nơi quản hạt của kinh mạch Thái dương và Thiếu dương. Nếu lại choán tới ưng hầu thì thuộc về quản hạt của kinh Dương minh, mà thành chứng Mã đao và Hiệp anh. Nên phải dùng phép cứu bệnh thương thực để cứu bệnh này.

 (3) Bệnh thử lậu vốn phát sinh từ âm Tàng, mà chứng trạng lại hiện ra ở cổ hoặc nách, thuộc địa hạt của Tam dương, nên phải cứu tất cả các huyệt thuộc địa hạt đó. Vậy mà vẫn không khỏi, đó là vì âm độc quá thịnh, nên lại phải tìm xem cái kinh của nó đi qua dương phận tại nơi nào, thì thích vào Du ở nơi đó cho tiết bỏ độc. Rồi lại phải dùng thuốc để trị thêm. Đó mới là hoàn toàn vậy.

  Án: Ở đâu nói chứng thử lậu, không khác về cận đại nói chứng “dịch hạch".

 Hoàng Đế hỏi:

 - Thiếu âm sao lại chủ về Thận? Thận sao lại chủ về thủy?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thận, thuộc về Chí âm; Chí âm là nơi để chứa thủy, Phế thuộc về Thái âm, Thiếu âm mạch thuộc về mùa đông. Cho nên gốc nó ở Thận mà ngọn nó là Phế. Đều là những nơi chứa nước.

 - Thận tại sao lại có thể tụ được thủy mà sinh ra bệnh?

 - Thận là cửa của Vị, vì "quan môn" không lợi nên mới tụ thủy và theo về cùng loài của nó (1).

 - Làm quá sức nhọc mệt; thì Thận hãn toát ra. Thận hãn toát ra mà gặp gió, trong không thể lọt vào Tàng Phủ; ngoài không thể vượt ra bì phu. Khách (2) ở Huyền phủ, dẫn đi trong bì, truyền làm chứng phù thũng, gốc nó ở Thận, gọi là phong thủy, Huyền phủ tức là lỗ hổng cho hãn toát ra.


 Hoàng Đế hỏi:

 - Thủy du năm mươi bảy nơi, nó chủ về gì?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Thận du năm mươi bảy huyệt, là nơi tụ của tích âm, thủy do đó mà ra vào. Tại cầu thượng có 5 hàng, mỗi hàng có 5 huyệt, đều là Thận du. Cho nên, thủy dẫn xuống thành phù thũng, ở Đại phúc thành chứng thở suyễn, không thể nằm. Vì "tiêu, bản" đều mắc bệnh, nên mới có chứng "suyễn thở" và "phù thũng", do thủy khí không Du chuyển mà gây nên (3).


 Trên Phục thổ có hai hàng, mỗi hàng 5 huyệt. Đó là Khí nhai của Thận, và là nơi giao kết tại chân của ba kinh âm.

 Trên "khỏa" đều có một hàng, mỗi hàng sáu huyệt. Đó là đường lối dẫn xuống của Thận mạch, gọi là Thái xung. Tất cả 57 huyệt đó đều là âm lạc của Tàng, mà thủy "khách" vào đó.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Mùa xuân thích ở lạc mạch, phận nhục, là vì cớ sao?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Mùa xuân, hành Mộc mới bắt đầu thống trị, Can khí mới sinh. Can bẩm thụ cái khí phong Mộc, nên "cấp, tật" (kíp, chóng); Kinh mạch do Đông lệnh phục tàng ở sâu, giờ gặp xuân khí mới ra, nên khí còn ít. Vậy dùng châm, không thể vào sâu, để lấy ở kinh, mà chỉ lấy "nông" ở nơi lạc mạch phận nhục (4).


 - Mùa hạ thích ở thịnh kinh và phận tấu, là vì sao?

 - Về mùa hạ, hành Hỏa mới trị thì Tâm khí mới sinh trưởng. Mạch còn non, khí còn yếu. Dương khí ứ ràn, nhiệt hun phận tấu, bên trong lấn vào tới Kinh. Cho nên phải thích ở kinh phận tấu. Làm đứt hẳn lối đi của tà ở ngoài bì phu vì là nó còn ở chỗ nông. Trên nói là "thịnh kinh", vì dương đương thịnh ở đó.

 - Mùa thu, thích ở kinh du, là vì sao?

 - Về mùa thu, hành Kim mới trị thì, Phế khí sắp thâu sái, Kim khí sắp phát triển, Dương khí ở nơi hợp, Âm khí mới sinh ra. Thấp khí nhiễm vào thân thể, Âm khí chưa toàn thịnh, chưa thể vào sâu, cho nên thích ở Du để tả Âm tà, thích ở hợp để hư Dương tà. Dương khí mới suy, nên thích ở Hợp (5).


 - Mùa đông, thích ở tỉnh, vinh là vì sao?

 - Về mùa đông, hành Thủy mới trị thì Thận mới "bế" (đóng, như đóng cửa), Dương khí suy ít, Âm khí thịnh nhiều. Cự dương phục trầm, dương mạch cũng lánh dương phận để quy phụ về bên trong. Cho nên thích ở tỉnh để hạ khí âm nghịch xuống, thích ở vinh để làm cho Dương khí được đầy đủ. Cho nên có câu rằng: "Mùa đông thích ở tỉnh, vinh; mùa xuân không sinh chứng cửu nục" là vì lẽ đó (6).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Phu tử nói trị nhiệt bệnh 59 Du, là những gì? Xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Trên đầu năm hàng, mỗi hàng có 5 huyệt để làm vượt bỏ nhiệt nghịch của chư dương. Đại chữ, Ưng du, Khuyết bồn, Bối du, tám huyêt đó (vì mỗi huyệt chia làm hai bên, mỗi bên một huyệt, mới thành tám), để tả bỏ nhiệt ở trong hung. Khí nhai, Tam lý, Cự hư, Thượng hạ liêm, tám huyệt đó (cũng như trên) để tả bỏ nhiệt trong Vị. Vân môn, Ngu cốt, Ủy trung, Tủy không, tám huyệt đó (như trên) để tả bỏ nhiệt ở tứ chi.

 Bên cạnh Du của năm Tàng, đều có 5 huyệt, 10 huyệt đó để tả bỏ nhiệt của năm Tàng. Phàm 59 huyệt trên đó, đều theo nhiệt ở tả hữu để tả.

 - Người bị thương về khí hàn mà truyền thành bệnh nhiệt, là vì sao?

 - Vì hàn quá thì sẽ thành nhiệt (7).


 (1) Thận chủ về hạ tiêu, Bàng quang làm Phủ, khai khiếu ra Nhị âm (tiền âm, hậu âm). Cho nên Thận khí hóa thì Nhị âm thông lợi; Thận khí không hóa thì Nhị âm bí vít. Nhị âm vít thì nước uống vào Vị sẽ bị ràn... Cho nên trên đây nói: "Thận là cửa của Vị". Cửa đóng thì khí bị dừng lại; khí dừng lại thì nước bị ứ; nước ứ lại sẽ thành quá nhiều; nước quá nhiều thì khí sẽ ngập tràn. Nên mới nói: "Quan môn không lợi, sẽ tụ thủy mà theo về cùng loài của nó".

 (2) Vật gì nguyên không có mà đến, gọi là khách, trái với chủ. Như phong khách ở bì phu, vì bì phu vốn không có phong, giờ phong từ ngoài mới nhập vào, nên gọi là khách. Trong Đông y dùng chữ "khách" để giải thích bệnh rất nhiều, vì nó có ý nghĩa hay, nên đây giải nghĩa rõ, để sau đây dùng nguyên văn cho tiện.

 (3) Trên đây nói về "tiêu bản" đều mắc bệnh. Thận là bản mà Phế là tiêu. Tại Phế thì thành chứng thở suyễn, tại Thận thì thành chứng phù thũng; Phế bị khí nghịch nên không thể nằm. Bởi Thận du vòng qua Cầu cốt mà đi trở xuống, lại vòng qua phúc mà trở lên trên Phế, giờ về thủy khí lưu ở kinh du, mới gây nên chứng hậu như vậy, phàm thứ huyết hữu hình thì lưu hành ở trong mạch, thứ khí vô hình thì lưu hành ở ngoài mạch. Vì vậy, cái thủy hữu hình cũng lưu hành ở khoảng khí phận vô hình, cái thủy khí vô hình lại lưu hành ở trong mạch hữu hình. Thủy theo kinh mà xuất hiện ở trên dưới, mà thủy khí cũng theo kinh mà lưu ở trong mạch. Cho nên, về chứng phù thũng ở Đại phúc, đó là do con đường "xuât, nhập, nội, ngoại" của thủy; còn thở suyễn không thể nằm, đó là do "thủy khí nghịch lên ở trong mạch".

 (4) Về phương pháp thích, có thích ở bì, nhục, cân, cốt sâu nông khác nhau. Bệnh có phù trầm nên thích có thiển, thâm. Bốn mùa cũng vậy, phải theo khí sâu nông để dùng châm sâu nông. Như trên đây là thích ở nông.

 (5) Về mùa thu muôn vật đều "sái", cái khí thanh tú sắp thắng viêm nhiệt. Dương khí mới "giáng" và lưu ở cái Phù nó hợp. Còn cái Âm khí của Tàng mới sinh mà chưa thịnh. Về tiết Lập thu, Thái âm thấp Thổ chủ khí, cho nên thấp khí mới nhiễm vào thân thể, nhưng vì Âm khí chưa thịnh nên chưa có thể dùng châm để thích vào sâu, chỉ thích ở Du thượng để tả bỏ cái thấp của Thái âm, thích ở Hợp để làm "hư" bớt cái tà khí ở dương Phủ.

 (6) Trở lên nói về thích chứng phong thủy 57 Du, mà lại có sự phân biệt của bốn mùa.

 (7) Ở đất là hành Thủy, ở trời là khí hàn; hàn cực thì sinh nhiệt. Vậy nhiệt sinh ra bởi hàn. Nên bài này gọi là: Thủy nhiệt huyệt luận.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Ta nghe nói về phép thích "hữu dư thì tả, bất túc thì bổ", vậy thế nào là hữu dư và bất túc?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Hữu dư có năm loại, bất túc có năm loại. Vậy Hoàng Đế muốn hỏi về loại nào?

 - Xin cho biết cả.

 - Thần, có hữu dư, có bất túc; huyết, có hữu dư, có bất túc; hình, có hữu dư, có bất túc... Tất cả 10 loại đó, khí đều không giống nhau.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Người có tinh, khí, tân dịch, tứ chi, cửu khiếu, năm Tàng, mười sáu bộ, ba trăm sáu mươi tiết... Bấy giờ mới sinh ra trăm bệnh. Trăm bệnh sinh ra đều có hư thực. Giờ Phu Tử lại nói "hữu dư, bất túc" đều có năm, vậy lấy gì để sinh ra trăm bệnh?

 - Đều sinh ra bởi năm Tàng. Nghĩ như: Tâm tàng thần, Phế tàng khí, Can tàng huyết, Tỳ tàng nhục, Thận tàng chí... Để gây thành hình ấy. Chỉ khí thông với nhau, trong liền với cốt tủy, rồi sau mới thành được thân hình. Cái đường lối của năm Tàng, đều ra từ Kinh toại, để lưu hành khí huyết. Nếu khí huyết không điều hòa, trăm bệnh sẽ biến sinh ra. Vậy về phương pháp điều trị, cần phải chú trọng về Kinh toại.

 - Thần, hữu dư và bất túc, thì thế nào?

 - Thần hữu dư thì cười không ngớt, bất túc thì bi (thương, buồn) (1).


 - Bổ, tả như thế nào?

 - Hữu dư thì tả bỏ huyết ở tiểu lạc, cho xuất huyết nhưng đừng thích sâu, e sẽ trúng vào Đại kinh. Như thế, thần khí sẽ quân bình. Thần bất túc, thì trông cái hư lạc, án vào huyệt để cho khí đến, rồi thích vào lạc cho huyết được thông lợi. Đừng để cho xuất huyết, đừng để cho tiết khí, cốt làm cho thông lợi kinh mạch. Như thế, thần khí sẽ quân bình.

 - "Thích vi" như thế nào? (tức thích lúc sơ cảm)...

 - Trước hãy án ma vào huyệt đừng rời tay, rồi sẽ dùng châm, nhưng đừng mạnh, khiến cho tà khí di dịch tới chỗ bất túc, thần khí sẽ hồi phục (2).


 - Khí, hữu dư, bất túc như thế nào?

 - Khí hữu dư thì suyễn, khái và thượng khí bất túc thì khó thở và thiếu khí.

 Huyết khí chưa dồn, năm Tàng an định, bì phu hơi mắc bệnh gọi là "bạch khí hội tiết" (3).


 - Bổ, tả như thế nào?

 - Khí hữu dư thì tả ở Kinh toại, đừng làm thương đến kinh, đừng làm cho xuất huyết, đừng làm cho tiết khí. Bất túc thì bổ Kinh toại, đừng để cho xuất khí (tức là tiết mất khí của Kinh toại).

 - "Thích vi" như thế nào?

 - Án ma đừng rời tay, cầm châm, trông kỹ để định nông sâu. Thích vừa đúng, kinh khí sẽ hồi phục, tà khí khỏi tán loạn; do đó, tà khí tiết cả ra bì mao tấu ký, chân lý lại được quay trở về phu biểu, mà bệnh sẽ khỏi.

 - Huyết, hữu dư, bất túc, như thế nào?

 - Hữu dư thì nộ; bất túc thì khủng. Huyết khí chửa dồn, năm Tàng an định; Tôn lạc nước ràn (nước tân dịch), thì kinh có lưu huyết.

 - Bổ, tả như thế nào?

 - Huyết hữu dư thì tả ở thịnh kinh, để xuất huyết. Nếu bất túc thì trông như ở hư kinh, để châm trong mạch, ngâm lâu để trông; nếu mạch nhanh quá thì xuất châm, đừng để cho huyết ra (4).


 - Thích "lưu huyết" như thế nào?

 - Trông ở huyết lạc, thích cho xuất huyết; đừng để cho ác huyết được lọt vào kinh, để gây nên bệnh.

 - Hình, hữu dư, bất túc như thế nào?

 - Hình hữu dư thì phúc trướng, tiểu thủy không lợi; bất túc thì tứ chi không cử động được. Huyết khí chưa dồn, năm Tàng an định, cơ nhục nhu động (cồn lên, như sâu bò ở trong thịt), gọi là vi phong.

 - Bổ, tả như thế nào?

 - Hình hữu dư thì tả ở Dương kinh; bất túc thì bổ ở Dương lạc (5).


 - "Thích vi" như thế nào?

 - Thích ở khoảng phận nhục, đừng để trúng kinh, đừng làm thương lạc. Vệ khí hồi phục được, tà khí sẽ bị tan đi.

 - Chí, hữu dư, bất túc như thế nào?

 - Chí hữu dư thì phúc trướng, xôn tiết; bấ túc thì quyết (6).


 - Huyết khí dồn, năm Tàng an định, cốt tiết có động (vì bị phong phạm vào, nên động).

 - Bổ, tả như thế nào?

 - Chí hữu dư thì tả bỏ huyết ở huyệt Nhiên cân (tức là Nhiên cốc và Vinh huyệt thuộc túc Thiếu âm); bất túc thì bổ huyệt lưu (tức kinh huyệt của túc Thiếu âm - Phục lưu).

 - Thích từ lúc huyết khí chửa dồn như thế nào?

 - Thích ngay ở chỗ "động" tại cốt tiết, nhưng đừng để trúng kinh, tà sẽ suy ngay.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Tôi đã được nghe cái hình về hư thực rồi, vậy xin cho biết vì đâu sinh ra?

 Kỳ Bá thưa:

 - Huyết khí đã dồn, âm dương cùng xung đột nhau; khí loạn ở vệ, huyết nghịch ở kinh; huyết khí ở lìa sẽ sinh ra một thực một hư (7).

 Huyết dồn vào âm, khí dồn vào dương, nên phát thành kinh cuồng (VIII).

 Huyết dồn vào dương, khí dồn vào âm sẽ thành chứng Nhiệt trung (9).


 Huyết dồn lên trên, khí dồn xuống dưới sẽ thành chứng Tâm phiền, uất, hay nộ. Huyết dồn xuống dưới, khí dồn lên trên, tinh thần sẽ loạn mà hay quên.

 - Huyết dồn vào âm, khí dồn vào dương, thì như thế. Còn huyết khí ở lìa nhau thì thế nào là thực, thế nào là hư?

 - Huyết khí là một thứ "Hỷ ôn mà ố hàn". Hàn thì ngưng trệ mà không lưu thông, ôn thì tiêu tan mà lưu thông. Vậy nên, nếu khí dồn vào sẽ thành huyết hư, huyết dồn vào sẽ thành khí hư (10).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Ở trong con người chỉ có khí với huyết mà thôi. Giờ Phu Tử lại nói: "huyết dồn là hư, khí dồn là hư...", vậy là không có thực chăng?

 Kỳ Bá thưa:

 - "Hữu" thì là thực, "vô" thì là hư, cho nên khí dồn thì không có huyểt, huyết dồn thì không có khí. Giờ huyết với khí cùng trái nhau nên đều là hư.

 Lạc với tôn lạc đều chuyển Du vào kinh. Huyết với khí dồn thì sẽ là thực. Huyết cùng với khí dồn cả lên trên thì là đại quyết. Quyết thì bạo tử. Nếu khí trở lại thì sống, không trở lại thì chết (11).


 Hoàng Đế hỏi:

 - Thực, do đường nào lại; hư, do đường nào đi?...Cái cốt yếu của hư thực thế nào, xin cho biết rõ.

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Âm với dương đều có Du hội. Dương rót vào âm, âm ràn ra ngoài. Âm dương quân bình, để nuôi thân hình, chín hậu như một, sẽ là bình nhân (12).


 Phàm bệnh tà sinh ra, hoặc sinh ra bởi âm, hoặc sinh ra bởi dương. Cái sinh ra bởi dương, phần nhiều do phong, vũ, hàn, thử; cái sinh ra bởi âm, phần nhiều do ẩm thực, cư xử và âm dương, hỷ, nộ.

 - Phong, vũ làm thương đến con người, như thế nào?

 - Phong, vũ làm thương con người, trước "khách" ở bì phu, truyền vào đến tôn mạch; Tôn mạch đầy, lại truyền vào lạc mạch; Lạc mạch đầy, thì chuyển du vào đại kinh mạch. Huyết khí với tà khí, cùng "khách" cả ở vào khoảng phận nhục và tấu lý, mạch nó kiên đại nên gọi là "thực". Thực là một trạng thái bên ngoài kiên và sung mãn, không thể án tay vào. Án tay vào thì đau.

 - Hàn, thấp làm thương đến con người, như thế nào?

 - Hàn, thấp trúng vào người, bì phu bất nhân, cơ nhục kiên khẩn (rắn, lẳn), vinh huyết rít lại, vệ khí tan đi, cho nên mới thành hư. Hư là do bị tích ở bên trong, khiến khí bất túc. Án tay vào thì lý khí có thể ứng ra mà làm cho ôn, nên dễ chịu mà không đau.

 - Âm sinh ra thực, như thế nào?

 - Hỷ, nộ không tiết thì Âm khí nghịch lên, nghịch lên thì dưới hư; dưới hư thì Dương khí sẽ tẩu tán, cho nên nói là "thực".

 - Âm sinh ra hư, như thế nào?

 - Hỷ thì khí giáng xuống, bi thì khí tiêu đi, tiêu thì mạch hư không, nhân uống ăn phải thức hàn, hàn khí tràn lan thì huyết sẽ rít lại, khí sẽ tiêu đi... nên gọi là hư.

 - Kinh nói: "Dương hư thì ngoại hàn, âm hư thì nội nhiệt, dương thịnh thì ngoại nhiệt, âm thịnh thì nội hàn..." Tôi đã được nghe rồi. Vậy nguyên nhân bởi sao?

 - Dương "thu" khí ở thượng tiêu, để làm "ôn" cho khoảng bì phu phận nhục. Giờ hàn khí phạm ở bên ngoài, thì thượng tiêu sẽ không thông. Thượng tiêu không thông, thì hàn khí riêng chiếm ở ngoài, cho nên thành chứng "hàn tật" (rét run).

 - Do việc gì khó nhọc mỏi mệt, hình khí suy ít; cốt khí không được thịnh, thượng tiêu không vận hành được cốc khí, Hạ tiêu không tiếp thu được tân dịch, do cái khí dương nhiệt của Vị bị nghẽn không bố tán đi đâu được, sẽ hun dồn cả lên hung, mà thành chứng nội nhiệt.

 - Dương hư sinh ngoại nhiệt, là thế nào?

 - Thượng tiêu không thông lợi thì bì phu chặt kín, tấu lý vít lấp, huyết Phủ không thông, vệ khí không thể tiết biệt được, nên mới thành chứng ngoại nhiệt.

 - Âm thịnh sinh nội hàn, là thế nào?

 - Quyết khí nghịch lên, hàn khí tích ở trong hung, mà không tả ra được. Không tả ra được thì ôn khí sẽ bị tan đi, chỉ còn có hàn khí một mình ở lại, huyết do đó mà đọng rít. Đọng thì mạch không thông. Nó sẽ biến thành thịnh, đại và sắc, cho nên trung hàn.

 - Âm với dương dồn vào nhau, huyết khí cũng dồn, bệnh tình sẽ do đó mà gây nên. Nên thích thế nào?

 - Thích bệnh này, nên lấy ở Kinh toại, lấy huyết ở doanh, lấy khí ở vệ... Lại phải dùng cả thân hình nữa, nhân bốn mùa mà thích hoặc nhiều hoặc ít, hoặc cao, hoặc thấp... (13).


 - Huyết khí đã dồn, bệnh hình đã thành, âm dương đã lệch (không quân bình), nên bổ tả như thế nào?

 - Muốn tả thực, chờ cho khí thịnh, sẽ "nạp" châm. Châm với khí cùng nạp (tức thích vào) để mở cửa cho tinh khí lưu ở trong, rồi châm với nhiệt tà cũng rút ra; như thế, tinh khí sẽ không bị thương, mà tà khí cũng giáng xuống; đừng vít lỗ châm, cho bệnh rút ra, lại xoay chuyển mũi châm, cho đường lối thêm rộng, đó tức là phương pháp đại tả. Kíp dồn cho ra, đại khí (tức tà khí) mới ra.

 - Bổ hư như thế nào?

 - Tay cầm châm, chú ý vào châm. Chờ lúc bệnh nhân thở ra (hô) sẽ nạp châm, chờ lúc bệnh nhân hút vào sẽ rút châm. Lúc nạp châm đừng xoay chuyển, khiến tinh khí không thể tiết ra được, chờ lúc chính khí đã thực sẽ kịp rút châm; lựa cho chính khí lọt vào, giữa lúc châm vừa rút ra thì nhiệt tà không thể lọt vào trong. Khí môn ở bên trong đã đóng thì tà khí sẽ phải bố tán ở bên ngoài, mà tinh khí sẽ còn giữ được mãi. Dưới chân khí động, đợi lúc đến nơi, khiến cái khí "thiển cận" không tán thất ra bên ngoài, cái khí "thâm viễn" được giữ yên ở bên trong. Đó tức làm một phương pháp bổ chính mà lại kiêm cả tán tà vậy.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Phu Tử nói hư thực có mười loại, sinh ra bởi năm Tàng. Năm Tàng chỉ có năm mạch thôi. Ngẫm như mười hai kinh đều sinh ra bệnh, giờ Phu Tử chỉ nói riêng năm Tàng. Vậy mười hai kinh mạch kia đều "lạc" ba trăm sáu mươi nhăm tiết (khớp xương). Mỗi tiết có bệnh tất phải lây sang kinh mạch. Bệnh ở kinh mạch đều có hư thực, vậy lẽ đó thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Năm Tàng hợp với sáu Phủ cùng làm biểu, lý. Kinh mạch chi tiết, đều sinh hư thực. Hễ bệnh ở nơi nào, sẽ theo ngay nơi đó để trị. Bệnh tại mạch điều trị ở huyết, bệnh tại huyết điều trị ở lạc, bệnh tại khí điều trị ở vệ, bệnh tại nhục điều trị ở phận nhục, bệnh tại cân điều trị ở cân, bệnh tại cốt điều trị ở cốt.

 Đốt châm (đem châm đốt cho nóng) để thích ngay vào nơi bệnh cấp, nếu bệnh tại cốt thì đốt châm cho nóng, "nhúng" vào nước thuốc rồi sẽ châm; châm rồi, lại dùng thuốc để "chườm" (14).


 Bệnh đau, mà không biết đau ở đâu, nên thích ở trên lưỡng Kiểu (Đau một cách lan man, không nhất định là nơi nào. Kiểu mạch khởi từ Túc khỏa).

 Thân hình có nơi đau, mà xét ở chín "hậu" lại không có bệnh, thì dùng phép Mậu thích (15).


 Đau ở bên tả mà mạch bên hữu mắc bệnh, dùng phép Cự thích để điều trị. Phải cẩn thận tinh tế xét ở chín hậu, thì đối với phép châm sẽ được hoàn toàn (16).


 (1) Tâm tàng mạch, mạch tàng thần. Tâm ở chí là hỷ, ở thanh (tiếng) là cười. Cho nên hữu dư thì cười không ngớt, bất túc thì Kim khí lại thắng mà thành bi. Âm dương luận nói: "Bi thắng nộ", Ngũ khí thiên nói: "Dồn lên Phế thì bi", vậy bi thuộc về chí. Ở đây, vì tâm thần bất túc, nên cái "sở bất thắng" lại thừa cơ mà lấn tiếp, nên mới "bi".

 (2) Ý đoạn này nói: Tà khách vào thân hình, bắt đầu khởi từ hào mao, chưa vào tới kinh lạc, thì nên "thừa" lúc nó còn "vi" mà thích, nên án ma nơi bệnh đừng rời tay, nên châm thẳng ngay vào nơi bệnh mà đừng đẩy châm mạnh, khiến cho dồn tà khí tới chỗ bất túc để thành suy giảm đi, tức thì chân khí sẽ hồi phục lại, không còn thiếu, do đó thần khí sẽ toàn mà khỏi bệnh.

 (3) Phế sắc bạch, khí của phế tiết ra gọi là bạch khí, "hơi" là nói Phế khí mới bị.

 (4) Trên đây nói về huyết, tức là cái "sở chủ" của Can tàng. Huyết của Can tàng, gốc từ Xung mạch. Xung mạch phát sinh từ Bào trung. Cái nổi ra bên ngoài, theo phu dẫn lên, bố tán ra khoảng bì, phu, cơ, nhục. Đầy ra ngoài da, làm ấm trong thịt, sinh ra hào mao. Lúc nằm ngủ thì trở về Can tàng, thức thì theo vệ khí mà lưu hành ở ngoài mạch. "Tôn lạc nước ràn" là nói về thứ tân dịch ở Bào trung. Cái tinh dịch của thủy cốc đầy ràn vào trong, để phụng tâm thần; hóa đỏ mà thành huyết. Cho nên nói: "Thủy dẫn vào kinh, sẽ thành ra huyết...". Huyết ở kinh mạch, do kinh mà đến mạch, do mạch mà đến lạc, cái huyết ở ngoài mạch, do bì phu mà chuyển thấm vào tôn lạc; do tôn lạc mà dẫn vào kinh du. Vậy đó là huyết khí ở trong mạch và ngoài mạch, cùng giao thông với nhau vậy.

 Thịnh kinh, tức là Xung mạch. Xung mạch là cái biểu của kinh lạc. Cho nên gọi là "thịnh kinh". "Hư kinh" là ý nói "hư" mà không "thịnh". Để châm lâu, là để chờ cho khí đến. "Mạch đại" là khí đến mà huyết đã hồi phục.

 (5) Dương tức Dương minh. Dương minh (Vị) với Thái âm làm biểu, lý. Bì phu là khí phận thuộc dương. Tỳ chủ về cơ nhục, nên phải theo dương để bổ, tả. Tả thích ở kinh, là do từ trong mà dẫn ra ngoài, bổ thích ở lạc là do từ ngoài dẫn vào trong.

 (6) Thận là quan môn của Vị. Quan môn không thông lợi sẽ tụ thủy mà thành phúc trướng và xôn tiết. Thận là gốc của sinh khí, nếu bất túc sẽ thành chứng quyết nghịch mà lạnh.

 (7) Đây nói về năm loại hữu dư bất túc, trên kia đều do huyết khí cùng dồn vào nhau mà sinh ra, cho nên khí dồn vào huyết, huyết dồn vào khí, đó là khí huyết cùng dồn vào với nhau. Doanh là Âm khí, huyết do đó mà sinh ra; Vệ là Dương khí, hãn (mạnh tợn) hơn doanh khí. Âm huyết dồn vào Âm khí, thì khí loạn ở vệ, mà cái huyết ly cư kia sẽ là thực, còn hư thì lại là khí, Dương khí dồn vào Âm huyết, thì huyết nghịch ở kinh, mà cái khí ly cư kia sẽ là thực, còn hư thì lại là ở huyết. Đó hư thực sinh ra là như vậy.

 (VIII) Đây nói về âm dương của huyết phận và khí phận. Khí phận ở ngoài mạch là dương, huyết phận ở trong mạch là âm. Âm huyết đầy ở ngoài, Dương khí rót vào trong, thế là âm dương quân bình. Nếu huyết dồn vào âm, thì âm sẽ thịnh mà huyết thực; Tâm chủ về huyết mạch cho nên âm thịnh thì kinh. Khí dồn vào dương thì dương thịnh mà khí thực, dương thịnh thì phát cuồng.

 (9) Huyết dồn vào dương thì âm sẽ hư mà sinh chứng nội nhiệt; khí dồn vào âm thì Dương khí thịnh ở bên trong mà thành chứng Nhiệt trung.

 (10) Triệu Hoàng hỏi: Huyết dồn vào âm thì khí cũng dồn vào dương. Cho nên nói: "Huyết khí ly cư", tựa như huyết khí đều là "thực", vậy mà trên đây lại nói: "Huyết dồn là khí hư, khí dồn là huyết hư...". Cả hai đều hư, là vì sao? Đáp: "Huyết dồn vào âm" là nói huyết dồn mà khí không dồn; huyết dồn vào âm thì âm thịnh mà hàn; hàn thì khí ở trong huyết, cũng rít mà không lưu hành được. Nói: "Khí dồn vào dương", là nói khí dồn mà huyết không dồn; huyết dồn vào dương thì dương thịnh mà nhiệt. Nhiệt thì cái huyết ở khí phận, cùng tiêu thước mà không còn nữa. Cho nên nói: "Khí dồn thì không có huyết, huyết dồn thì không có khí".

 (11) Khí dồn vào huyết thì khí thịnh mà huyết ít, thế tức là "vô huyết". Huyết dồn vào khí, thì huyết thịnh mà khí ít, thế tức là "vô khí". Chỉ vì khí huyết cùng trái nhau, nên mới gọi là hư. Đại lạc với tôn lạc đều chuyển Du vào trong kinh mạch. Khí dồn vào huyết thì khí sẽ thực, huyết dồn vào khí thì huyết sẽ thực, cho nên mới gọi nó là "thực". Vả, cùng một khí huyết đó, nếu chuyển dồn lên trên thì khí lên mà không xuống được, sẽ thành chứng đại quyết. Nếu bạo thì thường chết. May mà khí lại trở xuống được thì sẽ sống.

 (12) Du, tức là nói về 365 Du huyệt, là nơi lưu trú của huyết mạch. Hội tức là 365 hội, thần khí Du hành đều ở đó, mà âm dương khí huyết cũng đều Du hội cả ở đó. Dương khí ở ngoài mạch, theo tôn lạc mà rót vào trong âm; âm huyết ở bên trong, lại theo kinh du để đầy ràn ở ngoài mạch. Như thế là âm dương điều hòa, huyết khí lưu thông, do đó "ba bộ, chín hậu" của mạch, sẽ đều đặn mà là người vô bệnh.

 (13) Thần, chí, khí, huyết của năm Tàng sinh ra bởi chất "tinh" của thủy cốc ở vị Phủ. Con đường của khí, huyết do Vị chuyển Du ra tức là Kinh toại. Kinh toại lại là Đại lạc của năm Tàng sáu Phủ. Cho nên phải lấy ở Kinh toại điều hòa năm Tàng. Lấy ở Kinh toại, tức là điều hòa cái "thần", lấy ở vinh, vệ tức là điều hòa cái "khí". Rồi sau lại phải điều hòa cả thân hình. Nhân cái thời khí có thăng, giáng, phù, trầm mà dùng theo phương pháp nhiều, ít, cao, thấp... Như trên kia nói: "Lấy mặt trăng mọc, lặn làm số vĩ"... Đó tức là nghĩa nhiều, ít như: "Mùa xuân Du ở cổ gáy; mùa hạ Du ở hung, hiếp; mùa thu Du ở kiên, bối; mùa đông Du ở yêu, cổ...". Đó tức là cái nghĩa cao thấp.

 (14) "Đốt châm", nguyên Hán văn là "phần châm" (chữ phần cũng có âm là phiền), tức như ngày nay Tây y lúc sắp "tiêm" đem đốt kim tiêm. Về phép này, chuyên đối với "cấp bệnh", mới phải dùng.

 (15) Đau bên tả, thích bên hữu; đau bên hữu, thích bên tả, gọi là Mậu thích. Về phép này, dưới đây có một thiên chuyên nói về Mậu thích. Đây miễn giải.

 (16) Phép Cự thích cũng nói rõ ở thiên Mậu thích.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Ta nghe phép Mậu thích, chưa hiểu ra sao, xin cho biết rõ thế nào là Mậu thích?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tà khí “khách” ở thân hình con người, trước tụ ở bì mao; lưu ở đó không tan đi, lại vào tụ ở Tôn mạch; lưu ở đó không tan đi, lại vào tụ ở lạc mạch; lưu ở đó không tan đi, lại vào tụ ở kinh mạch; khi đó bên trong sẽ liền với năm Tàng, bố tán ra Trường vị, âm dương đều thịnh, năm Tàng sẽ thương. Đó là tà khí bắt đầu phạm ở bì mao, rồi cuối cùng vào tới năm Tàng. Như thế thì điều trị ở kinh (1).

 Giờ tà khí khách ở bì mao, vào tụ ở tôn lạc lưu ở đó mà không tan đi, vít lấp không thông, không được truyền vào kinh, mà trôi ràn vào lạc, vì vậy mà gây nên bệnh.

 Tà khí, “khách” ở đại lạc, nếu ở bên tả sẽ rót sang bên hữu, ở bên hữu sẽ rót sang bên tả. Trên, dưới, tả hữu, cùng giao thông với kinh toại để bố tán ra tứ chi. Cái khí đó không ở chuyên nơi nào, mà cũng không vào kinh du, nên gọi là Mậu thích.

 Hoàng Đế hỏi:

 - Xin cho biết, vì cớ sao phép Mậu thích lại bệnh ở tả thì thích hữu, bệnh ở hữu thì thích tả… Cùng với phép Cự thích, khác nhau thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tà khí ở kinh, bên tả thịnh thì bên hữu mắc bệnh, bên hữu thịnh thì bên tả mắc bệnh. Nhưng cũng có khi di dịch. Bên tả đau chưa khỏi mà mạch bên hữu đã mắc bệnh, như thế, phải dùng phép Cự thích; nhưng phải thích sao cho trúng kinh mạch, chứ không phải lạc mạch. Cho nên bệnh ở lạc, cái sự đau cùng với kinh mạch khác nhau, nên gọi là Mậu thích (2).

 Hoàng Đế hỏi:

 - Về phép Mậu thích nên như thế nào?

 Kỳ Bá thưa rằng:

 - Tà khách ở lạc túc Thiếu âm, khiến người bỗng dưng Tâm thống, bạo trướng, hung và hiếp nghẽn đầy, xét ra không có “tích”, thích ở Nhiên cốt cho ra huyết; trong vòng như ăn xong bữa cơm, sẽ khỏi. Nếu không khỏi, bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích bên tả. Bệnh mới phát sinh năm ngày sẽ khỏi.

 - Tà khách ở lạc thủ Thiếu dương khiến người hầu tý, thiệt quyển, miệng ráo, Tâm phiền, ngoài cánh tay đau; tay không thể với lên đầu. Thích ở trên móng ngón tay giữa và ngón vô danh, cách chỗ móng bằng chiếc lá hẹ (cửu diệp) đều một “vĩ” (vết hoặc nốt). Hạng tráng niên khỏi ngay; người già một lát sẽ khỏi. Bệnh bên tả thích bên hữu; bệnh bên hữu thích bên tả, Bệnh mới phát, vài ngày khỏi.

 Tà khách ở lạc túc Quyết âm, khiến người bỗng dưng sán thống, bạo thống, thích ở chỗ thịt giáp móng ngón chân cái, mỗi bên một “vĩ”. Bệnh nhân là con trai, khỏi ngay, là con gái một lát khỏi. Bệnh bên tả, thích bên hữu, bệnh bên hữu, thích bên tả.

 Tà khách ở lạc túc Thái dương khiến người đầu và cổ đều đau. Thích ở chỗ thịt giáp móng ngón chân út, mỗi bên một “vĩ”. Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích bên tả. Như xong một bữa ăn sẽ khỏi.

 Tà khách ở thủ Thiếu dương khiến người khí mãn, trong hung suyễn và thở gấp, hiếp nghẽn, hung nhiệt, thích ở ngón tay giữa và ngón vô danh, cách chỗ móng bằng một lá hẹ nằm ngang, mỗi ngón một “vĩ”. Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích bên tả. Như xong bữa ăn sẽ khỏi.

 Tà khách ở khoảng tý trưởng (cánh tay, bàn tay), không thể co lại được, thích ở sau khỏa (sau khuỷu tay), trước lấy tay ấn vào, thấy đau bấy giờ mới thích. Lấy nguyệt (mặt trăng) mọc lặn làm số hạn. Trăng mọc ngày thứ nhất, thích một “vĩ”, ngày thứ hai (thích hai vĩ); ngày 15, 15 (vĩ); ngày 16, 14 (ví) (rút đi dần).

 Tà khách ở mạch túc Dương kiểu khiến người mắt đau, bắt đầu từ trong đầu mắt trước, thích ở dưới Ngoại khỏa nửa tấc đều 2 “vĩ”. Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích bên tả. Một lát lâu như đi được mười dặm sẽ khỏi.

 Nếu bị ngã đau, ác huyết lưu ở bên trong, trong bụng đầy, không đại tiểu được, trước nên cho uống “lợi dược” (thứ thuốc uống cho lợi tiểu). Bệnh đó, do bên trên thì thương đến mạch của Quyết âm, bên dưới thì thương đến lạc của Thiếu dương, thích ở dưới túc Nội khỏa, phía trước Nhiên cốt, để cho huyết ở mạch tiết ra. Lại thích ở động mạch trên mu bàn chân, vẫn không khỏi, lại thích ở trên Tam mao, đều một “vĩ”, thấy nhớm huyết, khỏi ngay. Bệnh bên tả thích ở hữu, bệnh bên hữu thích ở tả. Nếu bệnh nhân hay bi, kinh, không vui, cũng thích như phương pháp trên.

 Tà khách ở lạc của thủ Dương minh, khiến người tai điếc, thường không nghe tiếng gì. Thích ở ngón tay cái, ngón tay trỏ, chỗ cách móng bằng chiếc lá hẹ nằm ngang, đều một “vĩ”. Có thể nghe tiếng ngay. Nếu không khỏi, thích ở chỗ thịt và móng tay giáp nhau, có thể nghe được ngay. Nếu bệnh nhân có lúc vẫn nghe được, thì không thể thích. Nếu trong tai ù ù như gió, cũng thích bấy nhiêu “vĩ”. Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích ở tả.

 Phàm chứng tý, lúc ở chỗ này, lúc ở chỗ nọ, đi lại không có nơi nhất định. Nhận ở ngoài thịt, chỗ nào đau thì thích. Lấy mặt trăng mọc lặn làm hạn. Khi dùng châm, theo khí thịnh suy để tính số “vĩ”. Nếu châm quá số ngày, sẽ bị thoát khí; nếu không kịp số ngày, tà khí sẽ không tả ra được; Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích ở tả; bệnh khỏi, thôi không thích nữa; vẫn chưa khỏi, lại thích đúng như phép. Theo mặt trăng khi mọc, ngày thứ một một “vĩ”, ngày thứ hai hai “vĩ”… Rồi nhiều dần lên đến ngày thứ mười lăm thì mười lăm “vĩ”, qua ngày  mười sáu thì mười bốn “vĩ”, rồi lại rút bớt dần.

 Tà khách ở kinh mạch túc Dương minh khiến người cửu nục (máu chảy ra đằng mũi), thích ở chỗ thịt giáp liền với móng hai ngón chân giữa và ngón vô danh, đều một “vĩ”. Bệnh bên tả thích ở hữu, bệnh bên hữu thích ở tả.

 Tà khách ở lạc của túc Thiếu dương khiến ngời hiếp (lườn) đau không thể thở, khái mà hãn ra, thích ở chỗ thịt giáp liền với hai ngón chân vô danh và ngón chân út, đều một “vĩ”. Về chứng “không thể thở”, sẽ khỏi ngay, chứng hãn ra cũng chỉ ngay. Còn chứng khái, phải cho mặc áo ấm, và cho điều dưỡng thêm bằng thức ăn có tính ôn, một ngày sẽ khỏi. Bệnh bên tả thích ở hữu, bệnh bên hữu thích ở tả. Bệnh khỏi ngay. Nếu vẫn không khỏi, lại thích đúng như phép trước.

 Tà khách ở lạc túc Thiếu âm khiến người đau ở cuống họng, không thể nuốt thức ăn, không vì cớ gì mà cũng hay nộ, khí dẫn ngược lên Bí môn, thích mạch Trung ương ở dưới chân Dũng tuyền ba “vĩ”, tất cả sáu lần thích, khỏi ngay. Bệnh bên tả thích ở hữu, bệnh bên hữu thích ở tả.

 Cuống họng sưng, không nuốt được nước miếng, cũng có lúc không nhổ ra được, thích ở trước Nhiên cốt, cho xuất huyết, khỏi ngay. Bệnh bên tả thích bên hữu, bệnh bên hữu thích bên tả.

 Tà khách ở lạc túc Thái âm khiến người yêu thống, rút xuống, Thiếu phúc đau ran cả sườn, không thể nằm ngửa, thích giải huyệt khoảng yêu và cầu cốt, và trên hai “thăn” (thịt giáp xương sống) đó là yêu Du. Lấy mặt trăng mọc làm số “vĩ” rút châm khỏi ngay. Bệnh bên tả thích ở hữu, bệnh bên hữu thích ở tả.

 Tà khách ở lạc túc Thái dương khiến người co rút, lưng gò, đau rút xuống hiếp. Thích từ cổ trước, đếm từng đốt xương sống, vừa đếm nhanh, vừa án tay mạnh, gặp chỗ nào đau, thích ngay, ba “vĩ”, khỏi ngay.

 Tà khách ở lạc túc Thiếu dương khiến người đau nhức ở Khu trung (tức hai huyệt Hoàn khiêu ở đùi), không thể cất đùi lên được. Dùng “Hào” (tên một thứ châm) để châm. Nếu bệnh hàn thì để châm lâu. Theo mặt trăng mọc lặn làm số “vĩ”, sẽ khỏi ngay.

 Điều trị các kinh biệt, nếu chỗ tà khí đi qua mà không bệnh, thì dùng phép Mậu thích (3).

 Tai điếc, thích ở thủ Dương minh không khỏi, nên thích ở thông mạch. Mạch này ở phía trước tai.

 Răng đau nhức, thích ở thủ Dương minh, không khỏi thích vào (cái mạch dẫn vào trong răng), ở khe răng, khỏi ngay.

 Tà khách ở khoảng năm Tàng, khi phát bệnh, đau rút ở trong mạch, lúc đau, lúc đỡ, nhận kỹ bệnh, rồi dùng phép Mậu thích. Trông kỹ và thích ở mạch tại các đầu móng chân và móng tay, cho ra huyết. Cách ngày một lần thích. Thích một lần không khỏi thích năm lần.

 Cái tà của thủ Dương minh do sự “mậu truyền” (tức dẫn nhầm) mà dẫn lên răng (thuộc túc Dương minh); răng và miệng giá lạnh và đau. Trông mạch ở trên mu tay có huyết sắc hiện lên, thì thích bỏ đi, lại thích ở dưới móng ngón tay giữa thuộc về mạch túc Dương minh, đều một “vĩ”, khỏi ngay. Bệnh bên tả thích ở bên hữu, bệnh bên hữu thì thích ở bên tả.

 Tà khách ở lại cả thủ, túc Thái âm, Thiếu âm và túc Dương minh. Năm lạc đó đều hội họp ở trong tai, trên chằng lên “tả giác”. Vì tà khách ở lạc nên năm mạch đều kiệt, khiến các mạch ở thân thể đều động, người đờ ra như “thây” không biết gì… Hoặc gọi là thi quyết, thích ở cạnh bên trong ngón chân cái, phía trên móng, cách móng bằng cái lá hẹ nằm ngang, rồi thích ở Túc tâm; thích phía trên ngón chân giữa, đều một “vĩ”; sau lại thích cạnh bên trong ngón tay cái, cách móng tay bằng một cái lá hẹ nằm ngang; sau lại thích đầu Nhuệ cốt thuộc Thủ tâm chủ Thiếu âm, đều một “vĩ”, khỏi ngay; nếu không khỏi, gọt bỏ chỗ tóc ở tả giác, vuông bằng một tấc, đốt lấy than, hòa vào một chén rượu ngon, cho uống. Người không biết uống cũng cố uống, khỏi ngay.

 Phàm cái số thích, trước phải nhận ở kinh mạch, án tay dò xem, xét rõ hư thực để điều trị. Nếu khí huyết không điều thích vào kinh mạch, nếu có nơi đau mà kinh mạch không mắc bệnh, dùng phép Mậu thích. Lại trông ở bì bộ của huyết lạc hiện lên, đều phải thích cả. Đó là phương pháp Mậu thích.


 (1) Đây nói tà khí lần lượt mà vào tới kinh, thì nên theo kinh mạch để điều trị. Kinh mạch là “lý”, những tia chẽ nằm ngang gọi là lạc; ở lạc lại có cái tia chẽ ra nữa gọi là tôn lạc. Mạch, ở bên ngoài hiện ra kinh mạch tại bì bộ, bên trong liền với Tàng Phủ. Tà khí khi mới “khách” vào thân hình, tất trước trụ ở bì mao; lưu ở đó không tan đi sẽ truyền vào tôn lạc… Rồi do lạc mà đến kinh. “Âm dương đều thịnh” là nói về huyết khí của năm Tàng, bên ngoài đầy chứa ở thân hình. Mười hai kinh mạch, về Tam âm thì thuộc Tàng lạc Phủ; về Tam dương thì thuộc Phủ lạc Tàng. Ở đây lại nói: “Trong liền năm Tàng, tán bố ra Trường, Vị…”. Đó là vì: do năm hành của đất để sinh ra năm Tàng của người. Về sáu khí Tam âm, Tam dương, cũng do năm hành sinh ra. Cho nên phàm bàn đến kinh mạch; lấy cái khí của năm Tàng, năm hành làm chủ, mà sáu Phủ sẽ là nơi “hợp”.

 (2) “Mậu” là sai nhầm, hoặc cũng là ràng buộc, tức là hình dung sự đau bên nọ thích ở bên kia. “Cự thích” tức là dùng trường châm để thích. “Tà ở đại lạc, do tôn lạc rót vào, cho nên có thể thích nông ở lạc mạch, để lấp cái khí của đại lạc. Như tà ở kinh phải dùng Cự thích, cho trúng thẳng vào kinh, khác hẳn với Lạc mạch. Kinh tức là mười hai kinh. Đó cũng là theo cái nghĩa âm dương cùng suốt, tả hữu cùng giao, vì thế nên: Tả bệnh thì hữu thịnh, hữu bệnh thì tả thịnh. Đến sự di dịch, thì như bệnh tại dương kinh mà đi vào âm kinh, bệnh tại âm kinh mà đi vào dương kinh… Cho nên, bệnh ở bên tả chưa khỏi, mà mạch ở bên hữu đã mắc bệnh… Tất phải dùng Cự thích. Nhưng phải cho trúng kinh, khác với Lạc mạch

 (3) Trên đây nói về “biệt mạch” của 12 kinh – tức gọi là kinh biệt. Biệt mạch của 12 kinh này cũng do dương chạy sang âm, do âm chạy sang dương. Cho nên điều trị nó, nên dùng phép Cự thích. Nếu tà khí ở cái nơi đi qua không phát bệnh, đó là tà thịnh mà bệnh lại phát ra ở bên hữu; hoặc tà thịnh ở bên hữu, mà lại phát ra ở bên tả… Hoặc tà ở kinh dương mà lại di dịch sang kinh âm, tà ở kinh âm mà lại di dịch sang kinh dương… Vì vậy, nên bệnh ở bên tả lại phải thích ở bên hữu. Bệnh ở bên hữu lại phải thích ở bên tả.

 Án: Trở lên 12 kinh biệt, cũng đều lệ thuộc với năm Tàng… Cho nên dưới đây nói đến: “Tà khách ở khoảng năm Tàng” v.v…